جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه هاى روان شناختى درباره اخلاق عمدتا حول این سوالات شکل گرفته اند: چگونه، در چه سنى و با چه سازوکارى قواى اخلاقى کودک شکل می گیرند و توانایى هاى اخلاقى او تثبیت می شوند. بخش اول این نوشته به مرور مختصر آرای پاره اى از مکاتب مهم روان شناسى درباره اخلاق می پردازد. از آن جاکه هدف اصلی بحث پیوند اخلاق و ادبیات داستانی است، خواهیم کوشید تا از دل نظریه های مطرح شده سوالاتی را برای سنجش و ارزیابی اخلاقی آثار داستانی استخراج کنیم. هدف از تهیه چنین فهرستی از سوالات آن است که اولا نشان دهد چگونه می توان از دل آثار داستانی موضوعاتی برای تامل اخلاقی کودکان و نوجوانان به دست آورد و به عنوان نمونه در نشست ها و جلسات فلسفه برای کودک (P4C) از آن ها سود جست، و ثانیا با در دست داشتن چنین فهرستی می توان تشخیص داد که آثار داستانی مورد پژوهش عمدتا به کدام جنبه های اخلاقی پرداخته اند و کدام جنبه ها را مغفول گذاشته اند. در بخش دوم مقاله به سراغ آثار داستانى جمشید خانیان خواهیم رفت و می کوشیم با توجه به چهارچوب نظرى فراهم شده در بخش نخست، مولفه ها و عناصر مربوط به اخلاق را در میان شش اثر داستانى او بازشناسى و تحلیل کنیم.

طبق تلقی غالب، طبیعت‌گرایی دیدگاهی است که با دو آموزه‌ی فلسفی، یعنی طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی و طبیعت‌گرایی روش‌شناختی، مشخص می‌شود. با چنین توصیفی از طبیعت‌گرایی، این پرسش پیش می‌آید که این دو آموزه چه ارتباطی با هم دارند که هر دو، «طبیعت‌گرایی» خوانده می‌شوند؟ در این مورد چهار دیدگاه وجود دارد: عدم ارتباط این دو آموزه با هم، تقدم معرفتی طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی بر طبیعت‌گرایی روش‌شناختی، تقدم معرفتی طبیعت‌گرایی روش‌شناختی بر طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی، و ارتباط داشتن این دو آموزه بدون تقدم یکی بر دیگری. در این مقاله، این دیدگاه‌ها یک به یک به اجمال معرفی و ارزیابی می‌شوند، و تلاش می‌شود تا نشان داده شود که هیچ‌یک از آن‌ها دیدگاهی قابل قبول و باکفایت نیست. سپس پیشنهادی جایگزین برای توصیف طبیعت‌گرایی مطرح می‌شود که طبق آن، مسأله‌ی ارتباط آموزه‌های طبیعت‌گرایی منحل می‌گردد. به طور خلاصه، برای توصیف طبیعت‌گرایی از مدل سنت‌های پژوهشی لاودن، که در اصل برای تبیین تطور علم در تاریخ و مسایل مربوط به آن پیشنهاد شده است، استفاده می‌کنیم.

بررسی جایگاه و نقش ارزش‌ها در علم و فعالیت علمی موضوعی است که در چند سال اخیر بحث‌های زیادی را برانگیخته است و پژوهشگران مطالعات علم از زوایای مختلفی به آن نگریسته‌اند. طرفداران فمینیسم در علم و معرفت‌شناسی نیز از کسانی بوده‌اند که در این موضوع بسیار بحث کرده‌اند. برخی از آن‌ها بر این باورند که ارزش‌ها در محصول کار علمی مدخلیت تام دارند، و در علم کنونی، نقش برجسته‌ی ارزش‌های مردانه مشهود است. برخی از فمینیست‌ها تلاش می‌کنند نشان دهند که در علم، ارزش‌های زنانه بر ارزش‌های مردانه برتری دارند و باید به تدریج جایگزین ارزش‌های مردانه شوند. اما برخی دیگر از فمینیست‌ها این تلقی را رد می‌کنند. هِلِن لانجینو یکی از این فمینیست‌ها است. او در عین تأیید نفوذ ارزش‌های مردانه در علم کنونی، تلاش می‌کند دیدگاه خاصی را در مورد نقش ارزش‌ها در علم و تبعات آن مطرح کند. دراین مقاله، به بررسی و ارزیابی دیدگاه لانجینو پرداخته‌ایم، و تلاش کرده‌ایم تا نشان دهیم دیدگاه لانجینو به طور کلی قابل دفاع است، هرچند در دو مورد نیز دیدگاه او را نقد کرده‌ایم.

گودمن نخستین کسی بود که به معمایش درباره استقرا پاسخ داد، هرچند پاسخی نسبی‌گرایانه که زمینه‌ای شد برای پروژه برساخت‌گرایی وجودشناختی‌اش. واقع‌گرایانی که دغدغه حفظ معرفت استقرایی را داشتند اما کوشیدند با نقد راه حل او و ارائه راه حلهای بدیل اعتبار قاعده استقرا و نتیجتا معرفت استقرایی را بازیابی کنند. در اینجا من سه واکنش جکسون، الدر و گادفری‌اسمیت را به معما و راه‌حل گودمن بررسی می‌کنم. این ارزیابی با محوریت ایدۀ انواع طبیعی انجام می‌شود، ذیل این پرسش که آیا این ایده (با فهمی‌واقع‌گرایانه) می‌تواند راهی برای حل معمای گودمن به روی ما باز کند یا خیر؟ واکنش جکسون را به پشتوانۀ نقدهای الدر و گادفری‌اسمیت به نقد می‌کشم. پس از آن به سراغ راه‌حل الدر می‌روم و نشان خواهم‌داد پیشنهاد او حاوی نوعی مصادره‌به‌مطلوب است. سپس راه‌حل گادفری‌اسمیت را بررسی خواهم‌کرد، که در واقع نوعی بازسازی از راه حل جکسون است، با این تفاوت که به‌جای مفهوم پردازی فلسفی، به قواعد روش‌شناسی آماری توسل جسته‌است. به عقیدۀ من این پیشنهاد از یک سو پیشنهاد خوبی برای حل معمای گودمن است، و از سوی دیگر قویا نیز بر فرض انواع طبیعی تکیه دارد. اما در عین حال نمی‌تواند راه‌حل خود گودمن را از حیّز انتافع ساقط کند؛ راه‌حلی که از قضا به لحاظ متافیزیکی نیز سبکتر است.

رویکردهای طبیعت‌گرایانه به اخلاق درصدد هستند تا از یافته‌های علوم تجربی در مباحث فلسفه‌ی اخلاق بهره گیرند. از معروفترین رویکردهای طبیعت‌‌گرایانه به اخلاق رویکرد تکاملی است. اخلاق تکاملی همواره به ارتکاب مغالطه‌های طبیعت‌گرایانه متهم بوده است. مغالطه‌ی طبیعت‌گرایانه دو قرائت هیومی و موری دارد. قرائت هیومی که به قرائت استنتاجی مغالطه‌ی طبیعت‌گرایانه نیز موسوم است استنتاج «بایدها» از «است‌ها» را ارتکاب به نوعی مغالطه می‌داند. قرائت موری که به قرائت تعریفیِ مغالطه‌ی طبیعت‌گرایانه موسوم است تعریف ویژگی‌های اخلاقی به ویژگی‌های نااخلاقی، و به ویژه ویژگی‌های طبیعی، را مغالطه درنظر می‌گیرد. در این مقاله پس از معرفی اخلاق تکاملی روس دلایل وی برای آنکه دچار مغالطه‌های طبیعت ‌ گرایانه نشده است آورده می‌شوند. سپس به این پرسش پاسخ می‌دهیم که آیا روس واقعا از مغالطات اجتناب کرده است یا خیر. پاسخ ما به این پرسش مثبت است. اما همگام با منتقدانی مانند روتشیفر و مارتینسن نشان خواهیم داد که هزینه‌ی اجتناب از این مغالطه‌ها از عینیت انداختن اخلاق بوده است. سپس به این پرسش می‌پردازیم که آیا روس می‌توانست بدون آنکه اخلاق را از عینیت بیاندازد و آنرا موهومی بپندارد دچار مغالطه‌ها نشود؟ و نشان خواهیم داد که با دادن نقش بیشتری به فرهنگ می‌توانست چنین قرائتی ارائه دهد. بنابراین هدف مقاله مخالفت با قرائت ذهنی روس از اخلاق و دفاع از قرائتی است که عینی گرایانه باشد. به نظر ما عناصری از این قرائت را در آراء خود روس نیز می توان یافت که در انتهای مقاله آورده شده‌اند.

این مقاله می‌کوشد به یکی از مباحثِ چالش‌برانگیز در معرفت‌شناسی یا علم‌‌شناسی، یعنی رابطۀ «علایق انسانی» با «معرفت» به‌ویژه «معرفت علمی» بپردازد و الگویی قابل‌‌دفاع از نسبتِ میان این دو مقوله ارائه دهد. در این راستا، نخست سه سنخ الگوی پیشنهادی دربارۀ این رابطه طرح و نقد می‌شوند: «رابطۀ استعلاییِ» علایق با معرفت (هابرماس)، «رابطۀ برسازندۀ» یک‌سویۀ علایق با معرفت علمی (برنامۀ قوی) و «رابطۀ برساختۀ دوسویۀ» علایق ‌‌ـ ‌‌معرفت (نظریۀ شبکه‌‌عامل). سپس در ادامه تلاش می‌شود الگوی جدیدی از پیوندِ علایق انسانی و معرفتِ علمی در یک چارچوبِ «تصمیم‌‌گرایانه» ارائه گردد که معتقدیم هم در برابرِ نقدهای پیش‌گفته مصون است و هم به شکلِ واقع‌گرایانه‌‌تری موقعیت‌های بالفعلِ تصمیم‌‌گیریِ علمی و نقشِ علایق در آن‌را توضیح می‌دهد. در این نظریه، به‌اختصار علایق و منافعِ انسانی همواره نقشی برسازنده در معرفت دارند (در برابر اسطورۀ «دانشمند بی‌‌علاقه»)، ولی برخلافِ هر سه الگوی مورد نقد، آنها را به‌عنوان «بُردارهای تصمیمِ» امکانی که عضوِ خانواده‌‌ای بزرگ‌‌تر از ارزش‌ها هستند تصویر می‌کند که در برهم‌کنشِ با یکدیگر به انتخاب‌‌های علمی شکل می‌دهند.

داروینیسم اجتماعی بر خلاف آن‌چه که از عنوانش به نظر می‌رسد، بیش از آن‌که به داروین مربوط شود نتیجه‌ی تلاش‌های هربرت اسپنسر است. طرفداران داروینیسم اجتماعی از ایده‌ی بقای اصلحی که اسپنسر آن را مطرح کرد برای تحلیل و تبیین رویدادهای اجتماعی و رفتارهای اخلاقی بهره می‌بردند. از آن‌جا که داروینیسم اجتماعی دستاویزی برای حذف ضعیفان جامعه و بقای ثروتمندان و قدرتمندان شده بود و بسیاری از جنگ‌های بزرگ، از جمله جنگ جهانی دوم، نیز تا حد زیادی به پیروان این نظام فلسفی مربوط می‌شد، این فلسفه به عنوان فلسفه‌ای بدنام شناخته شد و منتقدانش سعی کردند آن را رد کنند. مایکل روس، از تکامل‌گرایان و نظریه‌پردازان معاصر فلسفه‌ی اخلاق، مانند بسیاری از فلاسفه‌‌ی دیگر، داروینیسم اجتماعی را بررسی و بازنگری کرده است. نتایج حاصل از این بررسی او را به سمت اخلاق تکاملیِ جدیدی ‌سوق داده است. در این مقاله به معرفی و بررسی داروینیسم اجتماعی از دیدگاه روس می‌پردازیم و در پایان به این نتیجه می‌رسیم که قضاوت‌‌های رایج در مورد داروینیسم اجتماعی کمی عجولانه است و نقد داروینیسم اجتماعی نیاز به تأمل و بررسی بیشتری دارد.