جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جمله فضایل و نیکویی‌هایی است که در اخلاق ظاهر می‌شود و زیبایی ظاهر همان عواملی است که حس ظاهر را برمی‌انگیزاند: «پس اکنون جمال در سیرت‌ها موجود است، و اگر سیرتى خوب، بى علم و بصیرت صورت کرده شود، آن دوستى واجب نکند، پس محبوب مصدر سیرت خوب است. و آن اخلاق ستوده است و فضایل شریفه است. و رجوع آن همه به کمال علم و قدرت است، و آن محبوب است به طبع، و به حس مدرَک نیست. تا کودکى که او را به طبع او گذاشته باشند اگر خواهیم که غایبى یا حاضرى یا مرده‏اى یا زنده‏اى را نزدیک او دوست گردانیم، نتوانیم مگر بدان که اطناب نماییم در وصف او به شجاعت و کرم و علم و دیگر خصلت‌هاى ستوده، پس هر گاه که آن را اعتقاد کند، نتواند که او را دوست ندارد.

نسبت فلسفه اسلامی با هنر از جمله مه مترین، بنیاد یترین و، در بُعدی، غام ضترین مسائل جاری حوزه مطالعاتی فلسفه هنر در ایران است. روند رو به رشد مطالعات نظری هنر در بیست سال گذشته، موضوعات بسیار گسترده و جدیدی در عرصه مبانی تئوریک هنر آفرید. غالب این موضوعات محصول آشنایی بخشی از متفکران ایرانی با مباحث گسترده نظری هنر در غرب بود که از ترجمه این متون حاصل م یشد. نظام آموزشی مطالعات عالی کشور نم یتوانست نسبت به این معنا ب یتفاوت بماند. در عین حال، افزونی رشت ههای هنری در نظام دانشگاهی که اغلب عملی و کاربردی بود، در کنار رشد مباحث نقد در مطالعات آکادمیک دانشگاهی و نشریات، ضرورت تأسیس رشت ههایی که مبانی نظری هنر را در کنار رشت هه ای عملی تحلیل کند، ایجاب م ینمود. تأسیس رشت هه ایی چون پژوهش هنر و فلسفه هنر در حوزه تحصیلات تکمیلی دانشگا هها و نشر روزافزون کتب فلسفی هنر توسط نهادهایی چون فرهنگستان هنر، محصول وقوف بر این نیاز و تلاش در جهت رفع آن بود. برگزاری نخستین دور هه ا در این حوزه آرام آرام سؤالات بسیار مهمی در برابر دیدگان مسئولان و مجریان نهاد: آیا م یتوان در تعلیم این مباحث، صرفا،ً مبانی فلسفی هنر در غرب، از گرگیاس )در )Institutional Theory( تا نظرات جرج دیکی را در ارائه آخرین نظریه بنیادی در تبیین ماهیت هنر )» درباره هلن « رساله تدریس و تعلیم نمود؟ در حوز هه ای علوم فنی چنین سؤالی به سادگی در تیررس دید طراحان قرار نم یگرفت، اما در قلمرو فلسفه اسلامی در ایران، که از جمله مه مترین و بالند هترین حوز هه ای فلسفی جهان اسلام است، رویکرد فلسفه اسلامی به هنر، بنیاد یترین سؤال ناگزیری بود که دیر یا زود در معرض دید طراحان قرار م یگرفت. همزمان، مدو نترین تئور یهایی که ظرف صد سال گذشته از سوی سن تگرایان در مورد هنر اسلامی ذکر شده بود مورد نقد جدی برخی استادان دانشگاه هاروارد واقع شد در این صورت، ضرورت رجوع .)Aesthetics Islamic در کتاب » اولیور لیمن « و جدیدتر از او » گ لرو نجی باوغلو « )م نجمله به منابع حکمی و فلسفی جهان اسلام در استخراج نظری هه ای هنری و کشف موضع فلسفه اسلامی در مورد هنر به شدت احساس م یشد. این مقاله قصد دارد به این سؤال و سؤالاتی از جنس آن پاسخ گوید: موضع فلسفه اسلامی نسبت به هنر چیست؟ آیا در طول تاریخ فلسفه اسلامی، موضوعی تحت عنوان هنر )هنر ب هماهو هنر، نه موسیقی به عنوان جزئی از فلسفه وسطی( موضوع مورد تأمل فلسفه اسلامی بوده است؟ اگر نه، چرا؟ و اگر بوده در این صورت نتایج و دریاف تها چیست؟

در اندیشة یونان باستان انسان و خدایان با یکدیگر نسب مشترک، آمیختگی و امتزاج دارند. قرابت میان انسان و خدا در اساطیر سبب شده است در سیر تحولات اندیشه نیز انسان یونانی با سهولت بیشتر، نسبت به سایر فرهنگ‌ها، جایگزین خدایان شود. این تساهل فرهنگی یونانیان با گذشت زمان خلع‌کنندة قدرت فرجامین خدایان و تسلط مطلق آن در اندیشه‌پردازی‌ها شد. سپس با انسانی‌شدن عقل الاهی بستر ظهور فلسفه مهیا شد و نگرش اسطوره‌ای پیشین زمینه‌ای برای نخستین کانون‌های فلسفی فراهم آورد. نوشتار حاضر ضمن بازنمایی ریشه‌های انسان‌محوری در عصر اساطیر و با طرح بنیادهای فکری فلاسفة بزرگی چون تالس، سقراط، افلاطون، ارسطو و سوفسطاییان در باب انسان به چگونگی تداوم و تحول آن مفاهیم در دوران فلسفه می‌پردازد. نهایتاً طبق یافته‌های پژوهش روشن می‌شود که قابلیت تسرّی قدرت خدایان به انسان در اساطیر یونانی، راه را برای ظهور انسان‌محوری در عصر تجدد هموار کرده است.

«اول ما خلق الله العقل» که در بسیاری متون اسلامی ذکر گردیده و توسط حکمای بزرگی چون شیخ‌اشراق و ملاصدرا (در شرح اصول کافی) مورد استناد و تأکید قرار گرفته، روایت مشهوری در متن احادیث اسلامی است و از آن روشنتر، «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ». این معنا با رجوع و تطبیق با جایگاه عقل در حکمت یونانی که معادل وجود است، اهمیّت و جايگاه عظیمتری نیز مي‌يابد. شیخ‌اشراق بعنوان صدرالحکماء اشراقی چنانكه در رسالة فيحقيقة‌العشق (ص268) تصريح كرده، به این روایت مشهور وقوف داشته است. حال پرسش مقاله حاضر اينست كه با توجه به اين تصريح و نيز نصِّ صریح شیخ‌اشراق در حکمة‌الاشراق که خود را احیاگر حکمت ایران باستان نامیده (یا دستکم یکی از منابع اصلی حکمت خود را حکمت فهلویون دانسته) چگونه میتوان ردپای این بهره گرفتن از حکمت ایران باستان را در اندیشة او نشان داد؟ یکی از مهمترین حلقه‌های واسط میان حکمت او و حکمت ایرانیان، رجوع شیخ به جایگاه امشاسپندانی چون بهمن یا اردیبهشت در متون اوستایی و پهلوی و قرار دادن آنها بعنوان ارکان نظام نوری و وجودی در حکمت خویش است. در این میان، او بنا به قاعدة «الواحد لایصدر منه الا الواحد»، صادر اول از حضرت نورالانوار را نور اقرب و بنا به حکمت ایرانیان باستان، بهمن خوانده است. اما چه نسبتی میان بهمن و صادر اول وجود دارد؟ بویژه اگر این صادر در اندیشة اسلامی، عقل باشد. این نوشتار با رویکردی تاریخی و تحلیلی به فلسفة انتخاب بهمن بعنوان صادر اول در اندیشة شیخ‌اشراق پرداخته و بویژه بهمن را بعنوان ایزدِ خرد و دانایی، معادل عقل در احادیث اسلامی (بعنوان صادر اول) دانسته است که البته خود نشان از بینش و شناخت عمیق شیخ از حکمت ایران باستان دارد.

یعتبر شیخ الإشراق أول من أدلی برأی حول عالم المثال فی الحضارة الإسلامیة. فقد أثر موقفه المهم فی کتابه حکمة الإشراق وسائر أعماله تأثیرا بالغا فی درجات العالم فی الحکمة الإسلامیة خاصة فی «الحضرات الخمس» لإبن عربی وما هذا الموقف إلا إثبات عالم وسیط بین عالم الأنوار وعالم المادة کبرزخ بین الدنیا والآخرة (أو کبرزخ بین عالم المثال وعالم المادة أو بین الصور والأشباح والموجودات المادیة المشهودة) توسعت وظیفة الخیال فی الحکمة الإشراقیة عند شرح عالم المثال الذی اعتبره فارابی کعامل لتبیین الوحی والنبوة وشرحه ابن سینا فی الشفا شرحا وافیا واعتبر رمزا لإنعکاس الصور الخیالیة فی الساحة البرزخیة کقوة من قوی النفس الباطنیة. انطلاقا من هذا واستنادا إلی الآیات القرآنیة کهذه الآیة: «فتمثل لها بشرا سویا» وما جری فی تمثل جبرئیل لدحیة الکلبی علی النبی الأکرم (ص)، صار عالم المثال کخزینة للصور المثالیة التی تظهر لخیال الإنسان، خاصة بالنظر إلی النقطة الدقیقة التی أشار إلیها شیخ الإشراق فی تفسیر أصل «کن» حیث یری السالک قادرا علی خلق هذه الصور. یتناول هذا المقال قوة الخیال ووظیفتها، معتبرا إیاها بعدا معرفیا للخیال، أدی إلی ظهور مصطلحات کالخیال المنفصل والخیال المتصل، ثم یتناول عالم الخیال (عالم المثال) ودور هذه الآراء فی تبنی أول الآراء الحکمیة وأهمها فی مجال الفن والمعماری الإسلامی.

در اين پژوهش، نخستين کاربردهاي اصطلاحات حکمت و فلسفه و مفاهيم آنها در فرهنگ اسلامي مورد بحث و بررسي قرار ميگيرد و همچنين به تبيين رويکرد غالب در ميان متفکران مسلمان که تلاش در جهت تأليف شريعت و فلسفه و اظهار و آشکارگي مفهوم مورد قبول دين از آن، با استناد به واژه حکمت است (که اصطلاحي کاملاً قرآني است)، پرداخته ميشود؛ رويکردي که با استناد به مفاهيمي چون تأويل در قرآن و نيز گرايش به زهد و عرفان در سده‌هاي دوم تا چهارم هجري ميتوانست به ظهور نوعي حکمت باطني منجر شود. اخوان‌الصفا که تأثيري عظيم بر سير حکمت و انديشه در فرهنگ اسلامي داشتند، از پيشگامان رويکرد فوق محسوب ميشوند. ايشان با تأليف مجموعه پنجاه و چهار رساله‌يي رسائل، گامي بلند در جهت تأليف شريعت و فلسفه و تبيين مفهوم حکمت و بويژه حکمت باطني برداشتند. نوشتار حاضر با رويکردي تحليلي ـ تاريخي به بررسي مفهوم‌شناختي دو اصطلاح فلسفه و حکمت در دوره آغازين ظهور انديشه فلسفي در تمدن اسلامي پرداخته و تلاش اخوان‌الصفا براي رسيدن به نوعي حکمت باطني که تأليفي از رويکردي کاملاً فلسفي و در عين حال قرآني (و روايي) است را مورد تأمل قرار ميدهد؛ رويکردي که براي اثبات اين تأليف، ناگزير از متحد دانستن مفهوم دين و فلسفه بود.

رویکرد شگرف حکما و عرفای مسلمان به نور و رنگ، معانی لطیف و مفاهیم ظریفی از این عناصر هنری ارائه نمود که در آثار شگفت و متعالی هنرمندان ایرانی ـ اسلامی به کمال ظهور یافت. در این میان تأکید قرآن بر تمایز میان نور و نار و نیز بازتاب کامل این معنا در ذوق و عقل و تخیل‌ حکما و عرفای مسلمان، دست‌مایه‌ای عمیق در دست هنرمندان مسلمان نهاد که در آثار خود معانی لطیف، روحانی و آسمانی را با رنگ‌های شفاف، براق، نرم و مواج (با توجه به سبکی و روانی آن‌ها و مهم‌تر فقدان بُعد در نور) و مفاهیم غیر لطیف را با رنگ‌هایی غلیظ و شدید به تصویر کشند. این مقاله با روش تحلیلی ـ تفسیری‌ ابتدا به بررسی تمایز میان نور و نار در قرآن ‌‌و سپس در آرای حکما و عرفایی چون شیخ اشراق و علاء‌الدوله سمنانی (با تأکید بر رساله نوریه او) پرداخته و آن‌گاه بازتاب این معنا را در برخی از مهم‌ترین نگاره‌های تاریخ نگارگری اسلامی (به‌ویژه شعله فروزان اطراف سر معصومین علیهم‌السلام)‌ و نیز نگاره‌هایی که آتش در آن‌ها حضور دارد، مورد توجه قرار می‌دهد. فرض بر این است که بنا به نوع کارکرد آتش، رنگ‌ها جلوه نوری و ناری یافته‌اند.

زیبایی و هنر از دیدگاه سهروردی با آنچه امروزه به عنوان استتیک مطرح است، تفاوت دارد؛ چرا که امروزه، این هنرها برای حظّ نفس و خوشایند حواس خلق شده‌اند. در حالی که از نظر شیخ اشراق پیوند زیبایی و هنر با معرفت و نیکی ایجاد " جذبه " می‌کند و هدایت از طریق چنین زیبایی‌ای خیر مطلق را به دنبال دارد. زیبایی از نظر سهروردی در قالب سه رویکرد مفهوم‌شناسی، وجود-شناسی و معرفت‌شناسی قابل بررسی به شرح ذیل می‌باشد. به لحاظ مفهوم‌شناسی، واژه زیبایی به حُسن تعبیر می‌شود که به جمال و کمال، توامان به یک پدید اشاره دارد، پس هر چه در نهایت کمال قرار دارد، زیباست. به لحاظ وجود‌شناسی، زیبایی امری عینی است که با عالم خارج منطبق می‌باشد. روابطی از جمله نورها، رنگ‌ها و شکل‌های مختلف (نمودهای عینی) منشأ درک و بروز احساس زیبایی می‌شود و به لحاظ معرفت‌شناسی، زیبایی، لذت ادراک و وصول کمال است که به ‌واسطه عشق تجلی می‌کند و سبب حرکت می‌شود. الگوهای زیبایی‌شناسانه‌ای که سهروردی در ساختار حُسن و عشق معرفی می‌کند، به خیال باز می-گردد. با در نظر گرفتن خیال به عنوان یکی از عوالم چندگانه هستی( رویکرد هستی‌شناختی) و قوای انسانی( رویکرد معرفت‌شناختی)، و مظهر دانستن قوه متخیله برای صور خیالی در عالم خیال و وجود رابطه قهر و محبت میان مراتب مختلف هستی، بازتاب صور معلقه آن عالم در روح هنرمند را می‌تواند معیاری برای کشف ریشه‌های متعالی هنر اسلامی معرفی ‌کند. بنابراین اگر عالم خیال نبود و یا اگر بود و صرفاً به مثابه حافظه و نیروی بایگانی، نقش ایفا می‌کرد، هیچ یک از انحاء هنر صورت نمی‌بست، هیچ اثر هنری شکل نمی‌گرفت و دیگر زبان دارای رمز و استعاره نبود و ادبیات شعری پدید نمی‌آمد. با مبنا قراردادن خیال به عنوان عالم هنر و هنرمندی، هنر، قوه خیال و عالم خیال با هم تعامل دارند. یعنی عالم خیال و شئون آن، جرقه‌های هنر را پدیدار می‌کند و قوه خیال به عنوان مظهر صور عالم خیالی شاهکارهای هنری را پدید می‌آورد. این مسئله می‌تواند تئوری نسبتاً کاملی در ایجاد واسطه میان زیبایی ناشی از شهود عرفانی و تماثیل هنری در جهان اسلام قرار گیرد و حلقه گمشده نقوش، تذهیب، معماری و آثار هنری متعالی و شگفت‌انگیز هنر اسلامی باشد. هنر متعالی در ساختار زیبایی‌شناسی سهروردی با هنری که گروهی به نام سنت‌گرا هنر قدسی تبیین می‌کنند، سازگار و قابل تطبیق است.