جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در حکمت متعاليه، ثبوت صفات الهي براي باري‌تعالي به‌مثابه ثبوت وجود براي ماهيت انگاشته مي‌شود. اين ثبوت، گاه متصف به «ثبوت بالعرض» و گاه نيز متصف به «ثبوت بالتبع» مي‌گردد. «ثبوت بالعرض» در نگاه منطق‎دانان و به اذعان صدرالمتألهين، ثبوتي غيرحقيقي و مجازي است؛ درحالي‎که در «ثبوت بالتبع»، محمول براي موضوع به نحو اجمالي ثابت مي‌گردد. اعتقاد به اين دو نوعِ متفاوت از ثبوت براي صفات الهي و ماهيات، در بدو امر ناممکن و متناقض‎نماست. مسئله پژوهش جاري، تحليل معناشناختي «ثبوت بالتبع» و «ثبوت بالعرض» از منظر صدرالمتألهين و مقايسه آن دو با يکديگر براي اثبات يا رفع متناقض‎نماي مذکور است. رهيافت به‌دست‌آمده که با روش تحليلي ‌ـ منطقي عبارات صدرالمتألهين حاصل گشته است، بيان دو احتمال در معناي «ثبوت بالتبع»، با لحاظِ دو نگاه متفاوت نسبت به ماهيات و صفات الهي است که هيچ‎يک با «ثبوت بالعرض» ناسازگار نخواهند بود.

اگر چه متفکران مورد نظر در این رساله در فهم و بیان چیستی سعادت با هم اختلاف هایی دارند، ولی همه ایشان سعادت را در نسبتی که با مفهوم علم و معرفت دارد جستجو می کنند و این همان طرح و فهمی است که جریان عمومی فلسفه در جهان اسلام از مفهوم سعادت دارد. اما در این میان اختلاف هایی نیز بین این دو جریان وجود دارد.چیستی علم و معرفت و راه رسیدن به آن، دو نقطه کانونی است که نظریه سعادت شناختی آنها را از هم جدا می کند که آن را باید در ادبیات اسماعیلیه ذیل دو بحث «امام و امامت» و « تطابق عالم عین و عالم دین» جستجو نمود. تلقی خاص متفکران اسماعیلی از معرفت باعث می شود که نظر و عمل برای آنها در قالب دو مفهوم دوگانه طرح نشود و عمل به نوعی به نظر ارجاع داده شود. و این برخلاف نگاه فلاسفه است که به عمل به عنوان عامل دوم و فرعی دخیل در سعادت می نگرند. حاصل نگاه خاص متفکران اسماعیلی به مفهوم سعادت و تلقی خاص آنها از معنای معرفت، در حوزه اخلاق این است که متفکران ما در حوزه اخلاق و عمل نیز همچنان معرفت را پیگیری می کنند. یعنی پاسخ ایشان به چرایی لزوم کمال در اخلاق و کسب فضائل اخلاقی و اجتناب از رذائل اخلاقی، نقش مثبتی است که فضائل اخلاقی در حصول معرفت و رذائل در حصول جهل دارند. پیوند وثیقی که متفکران مورد نظر در این رساله بین مفهوم امام با دو مفهوم سعادت و اخلاق می بینند،سبب می شود که پایگاه ایشان در اخلاق پایگاه دینی باشد و نمی توان رویکرد ایشان به اخلاق را در زمره رویکردهای فلسفی-عقلی به اخلاق به شمار آورد.

موضوع پژوهش حاضر، نوآوری های حکیم سبزواری در مبحث نفس و معاد می باشد که در مقایسه با آرای حکیمان پیشین به ویژه شیخ الرئیس، شیخ اشراق و صدرالمتألهین مورد واکاوی قرار می گیرد.ملا هادی سبزواری یکی از برجسته ترین شارحان حکمت صدرایی به شمار می رود، به نحوی که فلسفه ی اسلامی بدون نام وی در سده ی سیزدهم هجری ناشناخته است. دامنه ی تأثیر اندیشه و آثار او در احیا و تداوم حکمت متعالیه تا به امروز نیز امتداد یافته است. هر چند نظام فلسفی سبزواری، مکتبی مستقل از مکتب صدرایی نمی باشد، اما از متابعت محض نیز سر بر تافته و در مواضعی نظر خویشراترجیح داده است. باز شناسی اندیشه ی حکیم سبزواری سالیانی است که مورد توجه و مداقه ی برخی از پژوهشگران واقع شده است، لکن علیرغم کاوش های ارزشمندی که در این زمینه صورت پذیرفته، هنوز گوشه هایی از تلاش های وی پوشیده مانده است.در نوشتار حاضر کوشش شده است تا با غور در آثار این حکیم الهی، تبیین نوینی از آرای وی در دو بخش نفس و معاد که کمتر به آن پرداخته شده است، تقدیم ارباب فضل گردد؛ لکن از آن جا که نوآوری های حکیم سبزواری از چنان سطح گسترده ای برخوردار است که نمی توان در ضمن یک پایان نامه با گنجایش مشخص بیان نمود، از این رو، به روش مسأله محور و به صورت توصیفی – تحلیلی، چهار مسأله ی تعریف نفس، تناسخ، معاد و معراج که از نظر نگارنده از اهمیت بیشتری برخوردار بودهاست، مورد مطالعه واقع شده است. امید آنکه از آن بهره ای حاصل آید.

شيخ بهائي، بي ترديد يكي از بزرگترين متكلمان و فقهاي جهان تشيع است كه جامع علوم زمان خود بوده و در اكثر رشته هاي علمي ، ديني و فلسفي عصر خود صاحب تاليفات و آثار بسياري است. پرداختن به ديدگاهها و آراء او از جهات بسياري حائز اهميت اس ت. از جمله فهم كامل تر و عميق تر سير تكاملي كلام اماميه، موقعيت تاريخي مهم عصر صفويه و شهر اصفهان در قرون دهم و يازدهم هجري و نيز تاثير شگرف شيخ بهائي بر شاگرد فرزانه خود، صدرالمتالهين، ملاصدراي شيرازي، به ويژه در علوم نقلي از مسائلي اس ت كه تعمق و بررسي ديدگاههاي او را ضروري مي نمايد. يكي از مهمترين وجوه شخصيت جامع الاطراف و ذوالفنون شيخ بهائي، همانا آراء عالي و بديع او در كلام اسلامي است كه با نظري دقيق و موجز و با رعايت كامل ادب و احترام نسبت به ساير عقايد، نظر خود را در هر مسئله اي بيان داشته است، واز آنجا كه نظريات او در مسائل كلام فاقد نظم و انسجام بوده و اغلب در پهنه اي كتابها و رسالات مختلف ذكر شده است، لذا اين رساله، تحقيقي است كه حتي الامكان كوشيده است تا امهات مسائل و آراء كلامي را كه شيخ در آن اظهار نظر كرده و يا ابداعي دارد را با يك سيرتحليلي و منظم گردآوري كند و در اين راستا به مسائل خداشناسي، اسماء و صفات الهي، نبوت و امامت و معاد پرداخته است. در خاتمه نيز فهرست جامع و كاملي از آثار خطي و چاپي شيخ بهائي ارائه شده است.

در پاسخ به این پرسش که آموزه ی تناسخ چرا و چگونه در ذهن و زبان مسلمانان نمود پیداکرد، دست کم سه تبیینِ تاریخی- جغرافیایی، انسان شناختی و تجربی می توان ارائه کرد. در تبیین تاریخی- جغرافیایی باید سه جریان قوی را پیش چشم داشت: نخست، روابط اقتصادی- فرهنگیِ مسلمانانِ شرق جهان اسلام با بوداییان و هندوان است. دیگری آیین مانویت است که در قسمت هایی از جهان اسلام دوباره جوانه زده و حتی به طور مستقیم بر اندیشه ی برخی از فیلسوفان مسلمان تاثیر گذار بوده است؛ و سومین؛ آثاری است که از فیلسوفان یونان باستان ترجمه شده و به دست مسلمانان افتاده بود. هر سه جریان مذکور در یک بستر تاریخی- جغرافیایی موجب آن شد که تناسخ در کُنج ذهن و زبان متکلمان و فیلسوفان مسلمان – نفیاً یا اثباتاً- نقش ببندد. کاروانیان، در گذر از جادّه ی ابریشم نه فقط کالاهای تجاری بلکه آموزه های دینی و فرهنگی را از شرق دور به جهان اسلام می آوردند و همه ی این عوامل سبب شد تا تناسخ در چشم انداز مسلمانان قرار گیرد و گروهی به این چشم انداز اقبال کنند وتناسخیّه نام گیرند و گروهی از آن روگردان شوند و به جرگه ی مخالفان بپیوندند. بیانیّه، کیسانیّه، سبائیّه، رزّامیّه، خرم دینیّه، ابومسلمیّه، حابطیّه، راوندیّه، جارودیّه، محمّره، نزاریّه، واقفیّه، قرامطه، دروزیّه، حروفیّه، نقطویّه و اهل حق را می توان از جمله جریانات کلامیِ مدافع تناسخ نام برد؛ ضمن آن که زکریای رازی(ف313 ق/320 ق)، سهروردی(ف587 ق)، ابن کمونه(ف683 ق)، شهرزوری(ف687 ق) و قطب الدین شیرازی(ف710 ق) را از جمله فیلسوفان همدل با تناسخ می توان برشمرد. ابویعقوب سجستانی(ف353 ق)، ابن ابی جمهور أحسایی(ف906 ق) و غیاث الدین دشتکی(ف949 ق) نیز از جمله متفکرانی هستند که تلویحاً تناسخ و معاد را با هم پذیرفته اند. قدمت مسئله ی تناسخ و گستردگی جغرافیایی آن موجب تنوّع زبان شناختی این معنا شده است، به گونه ای که در زبان های مختلف نزدیک به سی واژه برای آن ساخته و پرداخته شده است. تحلیل واژه شناسانه و معنا شناسانه ی تناسخ، پرده از ابهام تصوّریِ آن خواهد برداشت و آن را واضح تر عرضه خواهد نمود. در فرهنگ اسلامی همه ی آن چه به صورت نظری در باب تناسخ مطرح شده است تا قرن یازدهم هجری است و از آن پس، آن چه پیشینیان گفته اند تکرار شده است. دلایلی که در تأیید تناسخ وجود دارد گاه فلسفی- کلامی است ،گاه حسی-تجربی و گاه قرآنی- روایی. این دلایل مجموعاً در هشت قالب جای می گیرند و دقیقاً هشت پاسخ به آن ها داده شده است، امّا هیچ کدام از آن نقدها خالی از اشکال نیست. افزون برآن، چهار استدلال به طور مستقل در ردّ مدّعای تناسخ مطرح شده است که آن ها نیز تامّ و بی اشکال نیستند. بنا بر آن چه در روش شناسی توجیه و نقد تناسخ دیده می شود می توان نتیجه گرفت که تناسخ به لحاظ مفهومی و منطقی، ضدیّتی با معاد و رجعت ندارد و مدافعان تناسخ نیز چنین نگفته اند و حتی با تبدیل قضیه ی موجبه ی کلیه به موجبه ی جزئیه راهکاری برای برون شد از این تعارض ظاهری ارائه کرده اند

چکیده ندارد.

چکیده این رساله در بر گیرندة پنج فصل است که بر خی از آن ها چند بخش را شامل می شود.فصل اول،«مبانی نفس شناختی»صدرالمتالهین رادرپنج بخش به هم پیوسته مورد کاوش وتحلیل قرارمی دهد.دراین فصل،نشان داده می شودکه با محوریت حرکت در جوهر نفس، بسیاری ازاندیشه های نوین صدرا درزمینة علم النفس به دست می آید وبرخی از معضلات فکری ورخنه های معرفتی رفع می شوند.نتیجة کلی ای که ازاین فصل حاصل شده است،آن که فلسفة صدرایی دراین حوزه،باوجود برخی از انتقادها، مبنایی، سیستماتیک، ودارای پارادایم است وهرگز نمی توان انگارة التقاط رادرموردآن روا دانست. ازجمله مهمترین نتایج این مبانی، تحلیل ابتکاری ازحقیقت نفس ونفسانیت آن وبه تبع آن،بهترین تبیین ازمشکل بزرگ رابطة نفس وبدن به عنوان دو موجود کاملاً متفاوت وایجادهماهنگی بین اندیشه های افلاطون وارسطو وفیلسوفان مسلمان است.ازدیگرنتایج این مبانی، مسائل مربوط به حیات پس از مرگ، مانند: چگونگی مرگ طبیعی،بهترین استدلال برابطال تناسخ ارواح،بهترین تبیین ازمعادروحانی وجسمانی است، که به تفصیل موردبحث قرار گرفته اند. پیامدهای معرفت شناختی این مبانی عبارتند از: اتحاد مدر????ک ومدر?ک،اتحاد نفس باعقل فعّال وعقل های مجرد ومفارق وتنزّل وتعالی نفس به هنگام ادراک،صدوری بودن ادراک ووجود مجردبودن آن و... همچنان که درضمن بحث های فصل اول وسوم، این مسائل باتکیه برمبا نی پیش گفته اثبات شده اند،پاره ای ازآنها، بخصوص درفصل دوم بامحوریت نظریة مشابهت نفس با خداوند،آفتابی گردیده اند. یکی ازمسائلی که به نظر می رسد لازم است مورد بررسی وکنکاش قرار گیرد،نگاه به معرفت شناسی ملاصدرا بارویکردجدید ونقادی آن است که یک فصل به این امر اختصاص یافته است ونظرات متفاوت واحیاناً ناسازگار صدرا در دو حیطة ادراک های جزئی وکلی،تحلیل گردیده ودرنهایت مورد ارزیابی قرارگرفته است. ازبحث های بی سابقه دراین نوشتار، مقایسة نفس شناسی ومعرفت شنا سی ملاصدرا با اندیشه های بارکلی،فیلسوف ایده آلیست واز پیشگامان پدیدارشنا سی است.به همین مناسبت دریک فصل،نظریه های اودررابطه بانفس وادراک،از قبیل:جوهربودن،فعالیت وتجردوبساطت نفس وجاودانگی آن،رد نظریة بازنمایی ادراک وعدم تمایزبین کیفیت های اولیه وثانویه،انکارمفهوم عقلی انتزاعی و...موردکنکاش قرار گرفته ودرفصل پایانی با اندیشه های صدرالمتالهین،مقایسه شده اند

بنابر قاعده ترکب هر ممکنی از وجود و ماهیت، ماهیت به معنای منطقی خود یا همان حد الشیء، برای تمامی ماسوی الله که ممکن هستند ثابت است. همچنین برهان های اثبات توحید واجب الوجود نیز، غیر از واجب الوجود واحد را متصف به امکان ذاتی می نمایند. با این حال و طبق تصریحات صدرالمتالهین، جایگاه عقول مجرده در صقع ربوبی بوده که طبق اذعان ایشان، مقام «أمر» و خلوّ از امکانات ماهوی است. مساله اصلی این پژوهش، تبیین دقیق این تناقض ظاهری بوده که بر اساس شیوه تحلیلی – توصیفی و در ضمن اشاره به کلماتی از صدرالمتالهین در اثبات و نفی ماهیت از مفارقات نوریه صورت می پذیرد. پس از تبیین تناقض ظاهری، سعی بر بیان رهیافتی برای جمع بین اثبات و نفی ماهیت از عقول مجرده می شود که همانا پیشنهاد معنایی متفاوت از ماهیت منطقی بوده که أعم از آن نیز می باشد. معنا مذکور «مطلق تعین وجودی» است که با استفاده از آن، مواضع اثبات و نفی ماهیت از عقول توجیه و تبیین می گردد.

سرنوشت بسیاری از مباحث اختلافی فلسفه اخلاق به این مساله گره خورده است که حقیقت گزاره های اخلاقی چیست؟ در این باره دو نظریه عمده وجود دارد؛ عده ای اصول کلی اخلاق را حکایت گر از عالم خارج می دانند و گروهی منکر این حکایت گری اند. مناقشه این دو گروه امروزه نیز ادامه دارد. به نظر نگارندگان این مقاله، گره بحث در این مناقشه مبنایی با مباحث انسان شناسی باز می شود.معتقدان به حکایت گری گزاره های اخلاقی دو راه بیش ندارند: یا باید نشان دهند که بدون طرح عناصر غیر حکایت گر نیز می توان مسائل مرتبط با اخلاق را حل وفصل کرد یا دست کم نشان دهند که عناصر غیر حکایت گر در اصول کلی اخلاق جایگاهی ندارد. بنابراین، برای قضاوت درست میان این دو گروه، باید از دو امر بحث کرد: «ضرورت وجود ادراک اعتباری» و «ملاک اعتبار».گروه مقابل، در پرتو تبیین افعال اختیاری انسان اثبات می کنند که هر دو راه مسدود است؛ اولا، بدون اعتقاد به ادراکات اعتباری نمی توان افعال انسان را تبیین کرد، ثانیا، گزاره های اخلاقی ـ به ویژه اصول کلی اخلاق ـ از ملاک اعتبار برخوردارند و بنابراین، اعتباری و غیرحکایت گرند.