جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی مبانی و قواعد تفسیری علامه طباطبایی با تأمل در مقدمه تفسیری و روش علمی او در متن المیزان است. در این رساله از دیدگاه علامه طباطبایی، مبانی مرتبط با قالب متن، در الهی بودن الفاظ و عبارات قرآن، الهی بودن چینش عبارات قرآن، الهی بودن یک قرائت، و اصالت متن موجود معرفی شده و مبانی مرتبط با معنا و مدلول مفردات عبارت از: خارج بودن خصوصیات مصادیق از موضوع له آنها، علوّ مصادیق مفردات قرآنی، تفاوت کاربرد برخی واژگان قرآنی با کاربردهای متعارف آن، متحول شدن معنای کلمات با گذر زمان، و تغییر و تحول در واژگان دخیل دانسته شده است. نویسنده همچنین مبانی مرتبط با معنا و مدلول گزاره ها را در علو معارف، پیوستگی معنایی، انسجام و هماهنگی معانی آیات، جامعیت، و جهانی بودن و جاودانگی بیان نموده و مبانی مرتبط با شیوه دلالت و بیان متن را در مؤلفه های: شیوه بیان، شیوایی بیان، استواری بیان، دقت و ظرافت بیان، و استقلال در بیان معرفی کرده و مبانی مرتبط با زبان متن را عبارت از: معناداری گزاره های قرآن، معرفت بخشی گزاره های قرآن، و تعیین معانی گزاره های قرآن دانسته است.

یکی از بخشهای مهم فلسفه اسلامی بخش الهیات بالمعنی الاخص است که در واقع مهمترین مسائلی که فیلسوفان بدان می پردازند در خودش جا داده است ، مسائلی از قبیل ، اثبات واجب تعالی ، اثبات یگانگی او ، صفات ذاتی و فعلی او ، بالخره بررسی افعال الهیو مساله خیر و شر و نظام هستی که هر کدام از آنها از پیچیدگی و اهمیت بسیار زیادی در فلسفه اسلامی برخوردار می باشد.

امام فخر، محمدبن‌عمربن‌الحسین رازی (606-543 ه) متفکر معروف مسلمانان است . شهرت او بیشتر در نقد و تشکیکات وی می‌باشد و کمتر فیلسوف اسلامی است که در آثار خود ذکری از او ننموده باشد. آنچه که در کتب فلسفی عمدتا از فخر نقل می‌شود، شباهت و تشکلات او بر مسائل فلسفی است . و پاسخهایی به این شبهات داده می‌شود که گاه فخر در کتب خود، آن پاسخها را طرح و رد نموده است . این رساله در صدد یافتن نظرات خاص فلسفی فخررازی از کتب متعدد او می‌باشد، هر چند گاه در مسئله واحد، نظرات متفاوتی در کتب مختلف او به چشم می‌خورد. عمده شباهتی که از فخررازی در کتب فلسفی نقل می‌شود در حیطه مباحث علم و علاوه بر اینها در دیگر مسائل فلسفی نیز او نظراتی خاص دارد. در مبحث علم دیدگاههای خاص فخررازی را می‌توان بدین گونه برشمرد: -1 حقیقت علم اضافه‌ای مخصوص است بین عالم و معلوم، که اگر معلوم، وجود خارجی نداشته باشد، صورتی از آن در نزد عالم مرتسم می‌شود و نسبتی بین عالم و صورت معلوم محقق می‌شود. علم، اضافه بین صورت معلوم و عالم است نه خود صورت معلوم. -2 اتحاد عاقل و معقول حتی در مورد تعقل ذات نیز باطل است . -3 علم دو نوع است علم بالقوه و علم بالفعل به طریق تفصیل. علم بسیط وجود ندارد. همچنین در مورد اینکه علم به معلول، موجب علم به علت نیست ، فخررازی تقریری خاص دارد که قبل از او اینگونه طرح نگشته است . در مبحث علیت ، طرح شبهات فخررازی معروف است . البته او قائل به شبهات نبوده و بدانها، هر چند گاهی ضعیف ، پاسخ می‌دهد. اما طرح شبهات و پرورش بسیاری از آنها از خود اوست . مباحث دیگر علیت که فخررازی در مورد آنها نظر خاص دارد بدینقرار است : -1 انتساب معلولهای کثیر به علت واحد صحیح است . به عبارت دیگر قاعده‌الواحد باطل است . -2 هر چند حصول معلول، هنگام حصول علت ، واجب است ، عالم حادث می‌باشد. -3 موجود بسیط می‌تواند فاعل و قابل باشد. مبحث سوم در نظرات خاص فلسفی فخر این است که از نظری بی‌معنا است و تصورات همه بدیهی‌اند. مبحث چهارم در مورد رابطه وجود و ماهیت حق تعالی می‌باشد. که فخررازی بر خلاف نظر حکما قائل به زیادت وجود بر ماهیت حق تعالی است .

رساله حاضر، در زمینه فلسفه اخلاق، به تبیین و بررسی تئوری هنجاری ای پرداخته است که در طول تاریخ پرفراز و نشیبش، از اهمیت به سزایی برخوردار می باشد. اخلاق فضیلت مدار، که به دلیل فضیلت محوری اش از دو تئوری معروف سودگروی و وظیفه گروی متمایز می گردد، با تأکید بر فضایل و معرفی شکوفایی نفس به عنوان غایت اخلاق، بر آن است تا راه حلی برای بسیاری از معناهای اخلاقی ارائه کند. جایگاه جغرافیایی اخلاق فضیلت، به انضمام سیر تاریخی آن از عهد سقراط تا عصر حاضر، از تدوین تا ترویج و از افول تا احیاء، به همراه نقش حکیمان مسلمان در تفسیر آن، از جمله مباحثی است که در این رساله مورد بررسی قرار گرفته است. وجودشناسی و معرفت شناسی فضایل از جمله مباحث این رساله است. در این رابطه نظریه عینی گروی و مطلق گرایی مورد دفاع قرار گرفته است. گرچه این باور از سوی همه نظریه پردازان فضیلت مورد تأیید واقع نشده است، چنانکه افرادی مانند فوت را می توان در زمره ذهنی گرایان و مک اینتایر و پینکافس را در گروه نسبی گرایان قرار داد. شرایط فضیلت مندانه بودن فعل چیست؟ نقش آگاهی و اختیار در این رابطه چه می باشد؟ آیا مسئولیت اخلاقی در این تئوری جایگاهی دارد؟ آیا نقش شرایط پیشینی مانند عقاید، شخصیت، امیال و... از نظر مفسرین این تئوری مورد غفلت واقع شده است؟ در ضمن پاسخ به این پرسشها، در کنار نظریه ارسطو و پیروانش در تأیید مسئولیت فاعل اخلاقی، به دیدگاه برتارد ویلیامز اشاره شده است که با وضع واژه خوش شانسی، وضعیت اخلاقی را بیش از آنکه معلول تصمیم گیری و اراده بداند، متعلق خوش شانسی و بدشانسی می پندارد، تا آنکه سرانجام با معرفی شرمساری به عنوان نشانه اخلاقی بودن فرد، این واژه را جایگزین مسئولیت می نماید. توان فاعل اخلاقی نسبت به اکتساب فضایل و رذایل، نقش کلیدی فضیلت و انگیزه به عنوان دیگر شرایط، مورد تأیید ارسطو و پیروان اوست. و بالاخره اخلاق فضیلت، به رغم نقاط قوتش، از دو منظر دینی و غیردینی مورد انتقاد واقع شده است که برخی از آن کاستی ها مورد تأیید و بعضی مورد تردید قرار گرفته اند. در این رابطه ناموجه بودن انحصار سعادت به زندگی فضیلت مندانه و عدم توجه به سعادت اخروی و در نتیجه نپرداختن به نیت و انگیزه الهی، از جمله ایرادات دینی است که فقدان آنها در اخلاق فضیلت ارسطویی، از جامعیت آن کاسته است. سکوت اخلاق فضیلت درباره مفهوم عمل صحیح، فقدان قوانین اخلاقی، تعارض فضایل و دشواری شناخت فاعل فضیلت مند و ... از جمله ایرادات غیر دینی است/

کانت مدخل نظام فلسفی خود را در کتاب سنجش خرد ناب قضیه قرار داده است. و بر پایه تقسیمی چهارگانه از قضیّه و تحلیل و بررسی هر یک از اقسام تلاش می کند تا لوازم و نتایج مورد نظر خود را بگیرد. او مسایل مهمّی از قبیل امکان مابعدالطبیعه، توجیه علیّت، ضرورت و کلیت، تبیین مبانی علوم طبیعی و مانند آن را بر پایه همین تحلیل و تقسیم استوار کرده است. اگر ثابت کنیم که شروع او ناصواب است و راه های دیگری برای تبیین - مثلاً ضرورت و کلیت - وجود دارد، توانسته ایم مبنای بسیاری از تصورات کانت را باطل کنیم. ما در این مقاله راه دیگری پیموده ایم و نشان داده ایم که نظر کانت مخدوش است. ما به وضوح نشان داده ایم که همه قضایا تحلیلی پسینی است.

ادعا شده است که اصالت وجود و نظام تشکیکی وجود در اندیشه فلسفی ملاصدرا به نظریه نام‌گرایی می‌انجامد. این ادعا به بیان‌های مختلف مطرح شده است. یکی از نتایج اصلی نام‌گرایی، نفی کلی طبیعی و نیز هر گونه امور مجرد، مانند مثل افلاطونی، است. اعتباریت ماهیت مهم‌ترین دلیل کسانی است که معتقدند نظام صداریی فاصله چندانی تا نام‌گرایی ندارد و به کمک تشکیک خاصی و حرکت جوهری، این ادعا را تقویت می‌کنند. برخی از شارحان ملاصدرا نیز – بدون آنکه به ارتباط اصالت وجود و نام‌گرایی اشاره کنند– به گونه‌ای سخن گفته‌اند که گویا در نظام فلسفی ملاصدرا، کلی طبیعی هیچ جایگاهی ندارد و استفاده او از این اصطلاح در اثر رسوبات اندیشه اصالت ماهیت بوده که تا پیش از او رواج داشته و حتی خود او در ابتدا چنین می‌اندیشیده است. این مقاله، در مقابل، در پی رد این مدعاست. با بررسی دقیق نظام ملاصدرا، این نتیجه به دست می‌آید که استفاده ملاصدرا از اصطلاحاتی مانند کلی طبیعی، صورت نوعیه، ذات و ماهیت از رسوبات اندیشه اصالت ماهیت نیست، بلکه او با نگرشی متفاوت این اصطلاحات را به کار می‌برد. علاوه بر آن، به مثل افلاطونی نیز معتقد است و آن را با قدری اصلاح و تعدیل در نظام فلسفی خود جای می‌دهد. بنابراین، ملاصدرا نه تنها نام‌گرا نیست، بلکه واقع‌گرایی است که بین نظریه افلاطون و ارسطو جمع کرده و در حقیقت علاوه بر مثل، صورت نوعیه، کلی طبیعی و ماهیت را نیز موجود می‌داند؛ هرچند نحوه وجود کلی طبیعی، ذات و ماهیت بالعرض یا بالتبع است

این رساله، نگرشی به مبحث «معرفت نفس» از زوایای گوناگون است که طبق دیدگاه های فیلسوف نامدار جهان اسلام، مرحوم صدرالمتألّهین رضوان الله تعالی علیه نگارش یافته است. در این رساله، پس از مقدّمه ای کوتاه درباره اهمّیت این بحث و جایگاه آن در حوزه معرفت شناسی، طیّ پنج فصل به مباحث اصل پرداخته شد. فصل اوّل، ضمن بیان معانی و اطلاقات نفس و کاربردهای فلسفی آن در حکمت متعالیه، به مقایسه نفس با روح پرداخته، دیدگاه صدرالمتألّهین را در باب وحدت مصداقی نفس و روح بیان می دارد. همچنین تعریف صدر المتألّهین از نفس که با تعریف ابن سینا مطابقت دارد، در آن آمده است. در فصل دوم، مراتب و انواع شناخت نفس و امکان تحقّق این شناخت و دشواری آن به ویژه در مورد نفوس دیگر ذکر، و شیوه خاصّ صدرالمتألّهین مبنی بر لزوم استفاده از وحی در مباحث عقلی، به ویژه در شناخت نفس و ویژگی های آن خاطر نشان شده است. در فصل سوم، دو نوع علم حضوری و حصولی به نفس، از یک دیگر تفکیک، و زمان پیدایش هر یک از آن ها برای انسان مطرح شده است. همچنین امکان غفلت از خود و سبب این غفلت و نیز خطا و صواب در شناخت نفس و معیار تشخیص آن را ذکر، و نیز به مبحث مهمّ اتّحاد عقل و عاقل و معقول در شناخت نفس اشاره، و در پایان بر علم حضوری که یکی از مهم ترین ادلّه اثبات نفس است، تأکید کرده ایم. فصل چهارم به ارتباط خود شناسی با خداشناسی و چگونگی انتقال از شناخت نفس به شناخت خداوند پرداخته است. در این فصل، با استناد به عبارت های صدرالمتألهین، نُه وجه خاص جهت این انتقال ذکر، و نتیجه گرفته شده است که یکی از مهم ترین و راهگشاترین مباحث فلسفی، کلامی و معرفت شناختی، همان پی بردن به حقایقی بسیار در خداشناسی از طریق تأمّل در ذات و صفات نفس است، و این راه پس از برهان صدّیقین، محکم ترین و شریف ترین راه شناخت خداوند به شمار می رود. فصل پنجم که فصل آخر رساله است، به مقایسه دیدگاه صدرالمتألّهین با دیدگاه کانت پرداخته، و ضمن بیان وجوه اشتراک و افتراق این دو دیدگاه، برخی از امتیازهای دیدگاه صدرالمتألهین را بر می شمارد.