جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه استعاره مفهومی به عنوان یکی از مهم‎ترین نظریه­های زبان­شناختی با برقراری نگاشت میان دو حوزه مبدأ و مقصد عمل می‌کند و از حوزه حسی و شناخته‎شده برای فهم حوزه کمتر شناخته­شده بهره می­جوید. استعاره­هایی که در ارتباط با واژه آیه مطرح شده­اند، با ساختاربخشی جزئی، آن را از ابعاد مختلفی در کانون توجه قرار می­دهند. هر استعاره با متمرکزشدن بر یک جنبه از مفهوم «آیات» به ما اجازه می‏دهد یک جنبه از مفهوم آیه را به واسطه مفهوم دیگری مانند ابزار، باران، کالا یا قصه که با وضوح بیشتری تعریف شده است، درک کنیم. استعاره مرتبط با ابزار، مفهوم سیستم از معنای آیه را برای درک کارکرد و پیامدهای آن روشن می­سازد. استعاره قصه، ظرفیت آیات در برجستگی محتوا را به تصویر می­کشد و استعاره باران، پیشروی آیات به سوی هدف مد نظر نشان می‏دهد. استعاره کالا نیز هشداری به مخاطبان در جهت تبدیل‏نشدن به تاجرانی زیان­دیده در صورت استفاده نادرست از آیات است. همپوشانی‏ای که میان این استعاره­ها وجود دارد، پیدایش تدریجی یک سطح را نشان می‏دهد. این همپوشانی به دلیل وجود تضمن­های استعاری است که استعاره­های آیه را به یکدیگر پیوند می‏دهد و آنها را با یکدیگر منسجم می­سازد.

پژوهش حاضر با هدف ارتقای کیفی پدیده تفسیر و فهم گزاره‌های قرآنی، سعی در تلفیق دو روش «تفسیر قرآن به قرآن» و «نظریه میدان معنایی»، در فهم و تفسیر قرآن دارد. ایده اصلی نوشتار آن است تا هم‌سویی‌های مبنایی آنها را روشن کند و از لابه‌لای مبانی مورد اختلاف، بزنگاه‌های مشترک و متقارب را کشف نماید. یافته‌ها حاکی از آن است که دو روش در برخی مبانی مانند متن‌گرایی، نظام‌وارگی متن و جهان‌بینی زبانی اشتراک دارند؛ اگرچه در پاره‌ای از مبانی تفاوت‌هایی میانشان به چشم می‌خورد که البته در خلال مبانی متفرق نیز می‌توان نقاط هم‌سو و مشترکی را رصد نمود. در نتیجه با تعدیل برخی باورهای افراطی مورد پذیرش نظریه میدان معنایی، می‌توان این روش را با شیوه‌های سنتی تفسیر، همانند روش قرآن به قرآن تلفیق نمود و با گنجاندن برخی مبانی تفسیری در میان مبانی نظریه فوق، موانع استفاده از این روش فهم متن را در مطالعات قرآنی برطرف کرد.

یکی از ابعاد جهان بینی قرآن، بُعد انسان‌شناسی است که مهمترین و اساسی‌ترین بعد قلمداد می‌گردد. مقولاتی همچون قلب، نفس، روح و عقل در این ساحت می‌گنجند. از این میان معناشناسیِ شناختیِ نفس، تحلیل مفهوم سازی‌های قرآن در مورد نفس است که بر اساس نمابرداری واژگانی و ساختاری آغاز می‌شود. نمابرداری واژگانی در ابعاد استعاره مفهومی، بسامدی و ارتباطی سامان می‌یابد که به کشف مفهوم‌سازی قرآن در هستی‌شناسی نفس کمک می‌کند. کاربردهای قرآنی نفس دو هویت برای نفس به تصویر می‌کشد؛ در یک کاربرد هویت نفس، هویتی انتزاعی و اعتباری است که وجودی عینی و خارجی نداشته بلکه برآمده از ترکیب بدن و فرابدن است و در کاربردی دیگر، نفس حقیقتی عینی و خارجی است که وجودی مستقل داشته و در بعد فرابدنی انسان قرار می‌گیرد. هویت اصلی که در آیات مطرح گردید در قبال کارکردهایی است که نفس به عهده دارد و مراد بیان دو بعدی بودن انسان نیست؛ با بررسی‌هایی که در آیات قرآن با روش معناشناسی شناختی انجام گرفت این نتیجه ظهور و بروز یافته است که برخلاف آنچه که مشهور شده است انسان موجود دو بعدی که فقط در بردارنده بدن و روح یا نفس باشد، نیست بلکه فرابدن انسان وجودی چند بعدی دارد که هر یک دارای کارکردها و فعالیت‌های منحصر به خود هستند. از جمله این ابعاد نفس انسان است که ویژگی‌ها و کارکردهای مخصوص به خود دارد. اگرچه ابعاد مختلف وجودی انسان با یکدیگر ارتباطات وسیعی دارند و به صورت اشتباهی عملکردهای خود را به نمایش می‌گذارند اما از سوی دیگری از لحاظ هستی شناختی از وجودی مستقل برخوردارند و ویژگی‌ها و کارکردهای منحصر به خود را نیز دارند. این دیدگاه این نظریه که تمامی فعالیت‌های معرفت شناختی، عاطفی و ادراکی انسان همه به نفس باز می‌گردند و قوای نفس دانسته می‌شوند را به چالش می‌کشد. نفس به عنوان یک هستی فارق از بعد انسان‌شناسی آن، دارای ویژگی‌های همچون سیالیت، ظرفیت و اختیار است. با استفاده از الگوهای شناختی آرمانی شده به این نتیجه دست یافتیم که نفس مانند خون که در رگ‌های انسان به همه جای بدن سر می‌زند و نقش تغذیه همه اجزای بدن را برعهده دارد، در فرابدن انسان هم چنین نقشی بر عهده دارد.

این تحقیق به مبانی عرفانی و فلسفی "ابن عربی و ملاصدرا" در باب وحدت وجود می پردازد. ابن عربی بزرگترین انقلاب را در تاریخ عرفان اسلامی بوجود آورد. برای اولین بار، او آموزه های عرفانی را در قالب عرفان نظری با محوریت "وحدت وجود" نظم بخشید. او برخلاف فلاسفه پیشین، اعتقاد داشت که تنها راه کشف وجود بوسیله شهود و تجربه انجام می شود. لذا او نتوانست یک سیستم عقلی و منطقی از آموزه های عرفانی ارائه دهد. و عرفان اسلامی به کمال خود نرسید. ملاصدرا کسی بود که انقلاب دوم را ایجاد کرد که فلسفه متعالیه شناخته می شود. او با مبانی در این سیستم ( اصالت وجود، وجود تشکیکی، حرکت جوهری و...)، دو تفسیر از وحدت وجود ارائه داد؛ 1. وجود تشکیکی 2. وحدت شخصی وجود. او همچنین با تحلیل دقیق از حیثیات گوناگون همانند " حیثیات تعلیلیه و تقییدیه و اطلاقیه" و تقسیم حیثیت تقییدی به " نفادی و اندماجی و شأنی" از نظریه وجود تشکیکی به وحدت شخصی وجود انتقال پیدا می کند و تبیینی علی ارائه می دهد و کشف می کند که معلول ذاتی مجزا از علت نیست بلکه ظهور و شأن آن هست. نهایتا او با این تحلیل دو برهان بر وحدت شخصی وجود ارائه می دهد که یکی بر اساس اصل علیت و یکی بر اساس صفت بساطت و عدم تناهی اوست. بنابراین ملاصدرا توانست با حکمت متعالیه خود و مبانی عقلی در آن، عرفان اسلامی را نظم ببخشد.

مسایل معرفت شناسی از بنیادیترین و مهمترین بحثها در جستارهای علمی و فکری در جهان معاصر به شمار می رود. در این میان, مسأله ی ارزش شناختی عقل و شهود در صدر موضوعات معرفت شناسی قرار می گیرد. اگر چه این مسأله از سوی دو استاد: محمد عابد جابری و عبد الله جوادی مورد توجه فراوان قرار گرفت, ولی دیدگاه این دو شخصیت درباره این مسأله متفاوت است. جابری که متفکری مراکشی است بر اساس مجموعه‌ای از مبانی معرفت شناسی که عبارت‌اند از دیدگاه پست مدرنیستی نسبت به عقل, عقلانیت نقاد و شالوده‌شکن, انسجام گرایی معرفتی, ساختار ناخودآگاه عقل, تاریخمندی, گسیختگی معرفتی, معتقد است که شناخت عقلی نسبت به واقع، آکنده از خطاست, و مفاهیم صدق و کذب بر اساس معنای مرسوم خود (مطابقت با واقع) نمی توانند دیدگاه منسجمی را درباره ارتباط ذهن با واقع ارائه دهند. حقیقت نزد او نه مبتنی بر مبادی و نه کلی و مطلق بوده, بلکه محلی و موضعی است که از شرایط تاریخی و جامعه شناختی وامثال آن تاثیر می پذیرد. جابری درباره عرفان و شهود نگرشی منفی دارد؛ شهود نزد او در شمار نازلترین وسسترین انواع معارف است و حقیقت آنگونه که شهود مدعی رسیدن به آن است چیزی جز بافته ی خیال نیست وهیچ معیار یا مبنایی ندارد. بنابراین دیدگاه جابری راجع به ارزش شناختی عقل با پارادوکسی درونی رو به رو بوده و خود-ویرانگر است و همچنین به سفسطه، شکاکیت و نسبیت منتهی می شود. علاوه بر این، خارج نمودن شهود و عرفان از حوزه معرفت بشری از جانب او هیچ مبنای عقلی یا علمی محکمی ندارد و با نظرات بسیاری از متفکران و علما در تعارض است. در مقابل آن، آیت الله جوادی آملی که یکی از پیشگامان جریان حکمت متعالیه می باشد معتقد است عقل بر مبانی متعددی استوار بوده و از ویژگیهایی برخوردار است که از جمله آن ثبات و ضرورت می باشد. ارزش شناخت عقلی در مطابقت ذهن با نفس الامر است و صدق و کذب، هر دو بر اساس مطابقت با واقع یا عدم آن سنجیده می شوند, و به وسیله ی ارجاع مرکب به بسیط و نیز نظری به بدیهی محرز می گردند. از نگاه آیت الله جوادی، شهود یکی از راههای اصلی برای دستیابی به شناخت حقیقی است. اگر چه شناخت کشفی به علت مشخصات و ویژگییهای وجودی خود و همچنین عدم نیاز به دلیل برای اثبات آن از جایگاهی والا برخوردار است و لی استاد جوادی مجموعه ای از ادله عقلی و نقلی برای امکان وشرافت آن اقامه می کند. از نظر استاد جوادی معارف کشفی از لحاظ احتمال دراُفتادن در خطا و اشتباه مانند معارف حصولی است، از این رو برای رسیدن به معرفت درست شهودی باید واجد مقدماتی باشد, و همچنین این نوع معرفت بر اساس معیارهایی همچون وحی، شهود معصوم، عقل و براهین آن که روشنگر صدق وکذب است ارزیابی می شود.

در این درس-گفتگو چه می‌گذرد؟ دكتر عبدالكريمي در اين جلسه علمي، نظر خود در مورد هرمنوتيك متون مقدس و تعدد عقلانيت ها و همچنين نقد تفكر تئولوژيك بر پايه كتاب خود با عنوان "پايان تئولوژي" را تبيين مينمايند. حجه الاسلام قائمي نيا نيز نظريه خود در خصوص نسبت عقل و دين از منظر حكماي اسلامي و تلقي خود از روش درك متون ديني فارغ از مباني متافيزيكي را بيان ميدارند. بعد از هر جلسه ارائه، استاد دوم يكي از مقالات و مكتوبات استاد ارائه دهنده را مورد ارزيابي قرار داده و به نقادي آن ميپردازد، در نهايت نيز فرصتي جهت جمع بنده و پاسخ به استاد اول داده خواهد شد. بعد از اين دو جلسه ارائه و ارزيابي، اين اساتيد براي دو جلسه به گفت و گو نشسته و در حضور مخاطبان به نقادي نظريات يكديگر ميپردازند.

وحی به عنوان واژه­ای معرفتی در قرآن با بسامد بالا به کار رفته است؛ لذا بهره­گیری از دانش­های زبانی جهت فهم معنای وحی ضروری است. معناشناسی شناختی از جمله دانش­هایی است که راه را برای کشف و تحلیل روابط درون‏متنی قرآن هموار می­نماید. برای کشف مفهوم قرآنی وحی از یکی از قواعد معناشناسی شناختی یعنی استعاره مفهومی مدد گرفته­ایم تا از رهگذر بررسی واژه وحی در قرآن به مفهوم­سازی الهی در‏این‏باره نائل آییم و از تحمیل انگاره­های غیرقرآنی جلوگیری گردد. قرآن برای بیان مفاهیم والای خویش مخاطب را از رهگذر امور مادی به تأمل در امور غیبی فرا می­خواند. در نگاه قرآنی، نبی مخاطب کلام الهی و وحی فرایندی است که طی آن خداوند با نبی ارتباط برقرار می‏کند و محتوایی ارسال می‎گردد. مفهوم دریافتی نبی عیناً همان محتوای ارسالی خداوند است و نبی طی فرایند وحی، نقشی انفعالی دارد. وحی تجلی کلام و تکلم الهی است. ویژگی مفهوم­سازی قرآنی، تأکید بر ارتباطی‏بودن فرایند وحی است که به کسب معرفت می­انجامد؛ لذا وحی در قرآن تلفیقی از جنبه ارتباطی و معرفتی است؛ ارتباطی که از سنخ ارتباط کلامی است. مفهوم­سازی خداوند از وحی غالباً از طریق الگوی گوینده- شنونده بیان شده است؛ بنابراین وحی سرشتی کلامی دارد.