جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در غزوه تبوک ـ بر خلاف دیگر غزوات ـ میزان مشارکت فعال مسلمانان کاهش یافته بود و سستی آنان در جهاد، باعث تاخیر در تدارک سپاه و حرکت به سوی میدان نبرد شده بود. عده­ای از صحابه با کارشکنی، عذر خواهی و بهانه آوردن درصدد بودند حضور نیافتن در جنگ را توجیه کنند. خداوند در سوره توبه در واکنش به این وضع، با افشای نیت­های این گروه­ها، دلایل حقیقی مشارکت نکردن آنان را بیان کرد. بر اساس آیات سوره توبه، گروه­هایی از سپاهیان حتی آنانی که تظاهر به همراهی نمودند در عمل به کارشکنی و ایجاد رعب در میان مسلمانان پرداختند. یکدست نبودن رفتار صحابه در غزوه تبوک موجب پیدایش گونه‌های رفتاری شد که در سوره توبه این گونه‌ها به دقت شناسایی شده­اند. در این سوره، هشت گونه رفتاری در جهت همراهی با پیامبر(ص) معرفی شده است. یکسان نبودن میزان همراهی آنان باعث شده که این گونه‌ها در پنج سنخ از همراه کامل تا غیرهمراه قرار داده شوند. در این مقاله با روش توصیفی­ـ تبیینی ابتدا گونه‌های رفتاری صحابه در غزوه تبوک شناسایی شده و سپس به علت تنوع رفتاری آنان بررسی می‌شود. به نظر می‌رسد تنوع رفتاری اصحاب پیامبر(ص) در غزوه تبوک ریشه در نوع نگرش آنان و تعارض سنت‌های اجتماعی با ارزش­های دینی داشته است.

ازآنجا که حوادث و رخدادها در بستر مناسبات اجتماعی شکل می گیرند؛ شناخت گونه های مختلف رفتاری، در چگونگی پیدایش، روند و سرانجام حوادث و رخدادها، تاثیر بسزایی دارد. شهر کوفه با توجه به ویژگی خاص و نوع رفتار بزرگان آن با حاکمیت مرکزی، وجود گونه های مختلف رفتاری در دعوت از حسین بن علی(ع)، بیعت با نماینده وی و حادثه کربلا، می تواند نمونه مناسبی برای بررسی با دیدگاه های جامعه شناختی باشد. بررسی این موضوع با رویکرد جامعه شناختی، مسئله را به سمت استفاده از شاخص های نظریه دوسوگرایی مرتون، قدرت و اقتدار گرث و میلز و سایر آرای جامعه شناختی هدایت کرده است. براین اساس، گونه های رفتاری چون؛ انقلابیون عدالت خواه، انقلابیون نیمه راه، سنتی نیمه راه و سنتی، در کوفه شناسایی شده اند. در این مقطع زمانی، نظام اجتماعی برگرفته از ساختار قبیله ای و نوع مناسبات سیاسی آن با حاکمیت مرکزی، از عوامل مؤثر پیدایش گونه های رفتاری فوق، در قیام حسین بن علی(ع) بوده است.

بررسی آثار کلامی متکلمان امامیه، نشان می دهد که آن ها رویکردهای روشی مختلفی جهت اثبات عقاید، به کار گرفتند. این متکلمان گاه با اتکاء به اصالت نص، از اخبار، نصوص و روش های نقلی جهت اثبات عقاید بهره گرفتند، گاه با رویکردی عقل گرایانه به اثبات دیدگاه های کلامی خویش پرداخته و از روش های استدلالی مبتنی بر مقدمات عقلی جهت تبیین اندیشه های دینی استفاده کردند. در این مقاله، ضمن واکاوی دیدگاه های کلامی و رویکرد روشی ابن قبه رازی، به این سوال پاسخ می دهیم: ابن قبه با چه رویکردی، به اثبات عقاید کلامی امامیه پرداخته و روش وی با متکلمان پیشین چه تفاوتی داشته است؟ متن مورد بررسی در این مقاله، رساله ای از ابن قبه در رد کتاب الاشهاد ابوزید علوی است. بخش مهمی از رساله ، در اثبات مسئله امامت و غیبت محمد بن حسن عسکری و بخش دیگر اثبات امامت در شاخه حسینی فرزندان حضرت علیعلیه السلام و ذکر ویژگی های امام است. در این مقاله با استفاده از روش تحلیل محتوا و رویکردی توصیفی به بررسی آراء کلامی ابن قبه پرداخته و رساله ی او از دو منظر محتوایی و روش شناسی مورد تحلیل قرار گرفته است. این پژوهش نشان داد؛ ابن قبه با رویکردی استدلالی و با استفاده از اخبار متواتر و مشهور و چینش آن در قالب استدلال، به اثبات نظریه امامت منصوص و رد دیدگاه ها و شبهات زیدیه پرداخته است. ابن قبه، با کاربرد ادله نقلی، از رویکرد عقلی هشام بن حکم ـ رویکرد استدلالی مبتنی بر مقدمات عقلی و حسی ـ فاصله گرفته و با دیگر متکلمان نص گرای امامیه هم سو شده است.

چالش میان علویان و عباسیان در تحولات قرن دوم هجری موضوع شناخته شده ای است، اما یکی از مهمترین نمادهای این چالش در جریان مقابله منصور و محمد بن عبداله، یعنی ابعاد مختلف دستگیری حسنیان در زندان هاشمیه، نیازمند بررسی های دقیقتری است. این مقاله بر آن است تا با رویکردی توصیفی - تحلیلی و با واکاوی روایات، ابتدا به چرایی زندانی شدن حسنیان پرداخته، سپس با توجه به اختلافی که در تعداد و مصادیق حسنیان محبوس شده وجود دارد، با بازکاوی این موضوع، گزارشی دقیقتر از حسنیان زندانی شده ارایه دهد.نتایج این بررسی نشان می دهد که ناامیدی منصور از دستیابی به محمد و ابراهیم، فرزندان عبداله محض و نومیدی از بیعت این دو تن، خلیفه عباسی را وادار به نوعی گروگان گیری کرد تا ضمن وارد ساختن فشار روانی اقدامی هیجانی و بی برنامه را بر آنان تحمیل کند. این اقدام همچنین حذف حامیان اصلی حرکت محمد را به دنبال داشت، به طوری که نه تن از زندانیان در دوران حبس جان باختند.

خاندان ابن حنفیه در روند شکل گیری، رشد و توسعه افکار و اندیشه های علمی گستره تاریخ اسلام نقش مهمی داشته است. به گونه ای که نوع فعالیت علمی و نحوه عملکرد آنان، یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار در گسترش علوم مختلف نقلی و عقلی و انتقال آن ها به نسل های بعد بوده است. در این پژوهش که با تکیه بر روش های کمی انجام گرفته است، پس از بررسی عملکرد علمی شخصیت های شاخص خاندان ابن حنفیه، اطلاعات و داده های به دست آمده از منابع معتبر رجالی، تاریخی، روایی، انساب و طبقات به صورت کمی ارائه می شود. دست آورد حاصل از این پژوهش دربردارنده این واقعیت است که به دلیل شرایط سیاسی و اجتماعی جامعه مسلمانان، رویکرد علمی این خاندان تا پایان عصر عباسی (656 ه. ق) به علوم نقلی بیش از علوم عقلی بوده است و ایشان با ترویج و تکامل علوم در سرزمین های مختلف و پایه ریزی نظام های علمی و آموزشی مورد نیاز جامعه مسلمانان در رشد و شکوفایی علم و دانش، تاثیر بسزایی داشتند.

رفتار سیاسی نخبگان فرهنگی به لحاظ تأثیر و الگو سازی در جریان ها ی تاریخی حائز اهمیت فراوان است. با توجه به اینکه دوره اموی هم زمان با شکل گیری نحله ها و گروه های مختلف فرقه ای و سیاسی است، نخبگان فرهنگی با عملکرد خود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم هدایت این گروه ها و در حقیقت جامعه را بر عهده داشتند. قابل ذکر است که نوع رفتار سیاسی نخبگان فرهنگی با حاکمیت سیاسی اموی با توجه به سه عامل علایق مذهبی، قومیت و منزلت اجتماعی سنجیده شده است و بر این اساس نخبگان فرهنگی در چهارسنخ موافق، مخالف، بی طرف و مذبذب دسته بندی شده اند.در پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- اکتشافی و دسته بندی و طبقه بندی اطلاعات به قصد سنخ شناسی نخبگان فرهنگی اقدام شده است. بر این اساس با استفاده از منابع تاریخی ، ادبی ، انساب و طبقات به استخراج اطلاعات و در نهایت با چالش داده ها به مقایسهو بررسی کمّی داده های آماری پرداخته شده است.با توجه به نتایج بدست آمده از پژوهش ،ادبیات همگام با علوم رایج این دوره( علوم اسلامی )رشد کرده و شاعران بار اصلی ادبیات را به دوش می کشیدند، بیشتر شاعران این دوره از قوم عدنانی و از طبقه متوسط جامعه بودند، این در حالی است که حضور کم رنگ موالی در عرصه شعر و شاعری و خطابه قابل تأمل است .اما از سو ی دیگر موالی پا به پای اعراب عدنانی و قحطانی در علوم اسلامی ( فقه ،حدیث،قرآن و تفسیر ) فعالیت می کردند و گاه نیز در این علوم پیشرو بودند، به طوری که بیشترین آمار را در چهار سنخ رفتاری به خود اختصاص دادند.

ساکنان جزیره‌العرب در فاصله زمانی فتح مکه تا رحلت پیامبر (ص) در حال کسب بزرگ‌ترین تجربه‌ی سیاسی خود بودند. در این برهه از زمان مردمی که فهم سیاسی ایشان در حد پذیرش نظام‌های پدرسالارانه بود؛ در پرتو اسلام به سمت تشکیل امت اسلامی و حکومت متمرکز پیش ‌‌رفتند؛ و به لحاظ اجتماعی دوره‌ای متفاوت از قبل را تجربه کردند. علی رغم اینکه به نظر می‌رسد در این دوره زمانی با وجود شخص پیامبر(ص) جریان‌های جانبی و حاشیه‌ای در صحنه سیاست حکومت اسلامی وجود نداشته است. اما شواهد و قراینی وجود دارد؛ که حاکی از فعالیت این جریان‌ها در بستر جامعه به منظور کسب امتیاز جانشینی حضرت رسول(ص) است.پژوهش حاضر به منظور شناسایی این جریان‌ها، در فاصله زمانی فتح مکه تا رحلت پیامبر(ص)، از روش سنخ شناسی که یکی از گونه‌های مطالعات توصیفی با رویکرد تلفیقی است بهره گرفت. نتیجه حاصل از این بررسی شناسایی پنج جریان سیاسی به محوریت قبایلی همچون خزرج،اوس،بنی‌امیه،بنی‌هاشم و جریانی با محوریت ابوبکر، عمر و ابوعبیده در عرصه سیاسی جامعه اسلامی بود.