جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه ی کرامیه یکی از فرقه های مهم و تاثیرگذار در سده ی سوم ق در خراسان بوده است. این طریقه که از جهت باورهای بنیادیش بسیار به حنفیه نزدیک است، تاثیر بسزایی در آموزش و گسترش اسلام در ایران و کشورهای دیگر از جمله هند و شام و بیت المقدس داشته است. پژوهش های متعددی در قالب مقاله در خصوص ماهیت، خاستگاه و نوع تعامل این فرقه انجام گرفته است. اما به بُعد صوفیانه کرامیه به رغم اهمیت آن، توجه چندانی نشده است. بُعد عرفانی کرامیه از روی سه تفسیر الفصول، سورآبادی، و المبانی قابل بررسی است. تاکید بر توکل، اخلاص، تسلیم و رضا به قضای الهی و تاسیس خانقاه برای ترویج و تعلیم زاهدانه و صوفیانه، مؤید پیرنگ صوفیانه و عارفانه ی این فرقه است.

شاهنامه فردوسی و مهابهاراتای هندی اگر چه در نگاه نخست منظومه هایی حماسی به شمار می روند، برخلاف انتظار، گنجینه هایی بی همتا و آکنده از آموزه های اخلاقی و شایست و ناشایستها هستند و همچون آینه ای صاف و درخشان، واقعیات، اوضاع و احوال و فرهنگ زمانه ی خویش را بازتاب می دهند. امور اخلاقی و گزاره های مطرح شده در این دو اثر، طیف گسترده ای را در بر می گیرد که هم شامل اخلاقیات کلی و عمومی که در مورد تک تک افراد بشر در هر زمان و هر مکان و هر شرایطی صدق می کند و هم شامل اخلاقیات طبقات و اصناف گوناگون اجتماع می شود. در این گفتار برآنیم تا با بررسی گزاره ها و آموزه های اخلاقی این دو اثر و ارزیابی آنها با دیدگاه های رایج در علم و فلسفه ی اخلاق، به پاسخی درخور درباره ی مفهوم اخلاق از نگاه این منظومه های بزرگ و گران سنگ دست یابیم و دریابیم که اخلاق مطرح شده در آنها - از حیث مفهوم و معنا - با کدام یک از اقسام اخلاق شباهت و قرابت بیشتری دارد.

مسأله ی مرگ و میل جاودانگی از دل مشغولی های وجودشناختی انسان است. هندوئیسم همچون ادیان دیگر همواره در پیِ رفع یا تسکین این دل مشغولی بوده است. وداها و اوپانیشادها اصالت بُعد روحانی و جاودانگی آن را به گونه های مختلف مورد اهتمام و پذیرش قرار داده اند. بهگودگیتا نیز جاودانگی نفس را صراحتاً در دفتر دوّم و تلویحاً با شاهدهایی در دفترهای دیگر تأیید می کند. گیتا با تصوّر انسان به مثابه روح جاودانه، مرگ را در معنای زوال کامل، امری موهوم می داند. عدم امکان تبدیل واقعی (وجود) به غیرواقعی (عدم)، مهمترین استدلال گیتا در اثبات توهم زوال نفس است. به رغم تنوع معانی جاودانگی، گیتا با همراه سازی آن با مسأله ی آگاهی و معرفت (جنانه) معنای متعال تری از حقیقت جاودانه ی انسان ارائه کرده است. نظریه ی سانکیه ای، نظریه ی ودانته ای، استدلالِ مربوط به اثبات توهم مرگ، اطلاق مفهوم جاودانگی، ویژگی های جیون موکتا، تمایز «اپاره ویدیا» از «پاره ویدیا»، آموزه ی اوتاره و انگاره ی زادمرد که هر یک به نوعی مؤیّد جاودانگی نفسند، شاهدهای تلویحی گیتا را در اذعان به جاودانگی نفس با مدلول «آگاهی از جاودانگی خویشتن» تشکیل می دهند.

مسئله کرامت انسان مبحثی از علم انسان‌شناسی است که انسان را هم از لحاظ تکوینی و هم از لحاظ تکاملی دارای شرافت معرفی می‌کند. این مقوله در نگاه دینی بر دو قسم ذاتی و اکتسابی است. کرامت ذاتی قوّه و استعداد نهفته در ذات انسانی است که با عمل خلاقانه خدا به انسان اعطا شده است. اما کرامت اکتسابی با سلوک علمی و عملی خاصّ حاصل می‌شود. این مقاله به شیوه توصیفی‌تحلیلی، این مسئله را از منظر قرآن و کتاب مقدس عبری بررسی مقایسه‌ای می‌کند. این متون مقدّس انسان را از لحاظ ذاتی دارای کرامت معرفی می‌کنند، اما کرامت حقیقی و سعادت انسان را که تحقّق عینی کرامت ذاتی در هیئت کرامت بالفعل او است، در گرو کمالاتی همچون تقوا و پای‌بندی به عهد می‌دانند که او در نشئه دنیایی خویش کسب می‌کند. بنابراین، تفاوت این مسئله از منظر این دو متن مقدس «غیرساختاری» است؛ یعنی در نوع تبیین مسئله است نه در اصل آن.

در این مقاله مفهوم حیات عرفانی و چگونگی نیل به آن از دیدگاه پولس بررسی می‌شود. بنا بر آنچه از مطالعه و تحلیل رساله‌های او برمی‌آید، وی مدعی است که پس از تغییر کیش، درنتیجۀ تجربه‌ای که در راه دمشق برایش رخ داده است، به حیاتی تازه در مسیح دست یافته و سبک زندگی جدیدی را تعلیم می‌دهد که حیاتی پاک، معنوی و عرفانی است. پولس نیکوترین حیات را زندگیِ مسیح‌گونه معرفی کرده که شایستۀ فرزندان خداست. حیات عرفانی یعنی زیستن به‌گونه‌ای که خدا می‎خواهد و غایت آن مسیح‎گونه‌شدنِ انسان است. هرچند پولس بر فیض خدا در تحقق چنین حیاتی تأکید می‌ورزد، اما سهم انسان را در رسیدن به آن نادیده نمی‌گیرد. او دعا، مراقبه، وارستگی، طهارت باطن، توکل، پذیرفتن ارادۀ خدا، هماهنگی و همکاری با خدا، ایمان، امید و محبت را بنیان‌های حیات مسیحانه، یعنی زندگی عرفانی می‌داند.

یکی از نظریات بسیار مهم و چالش‌برانگیز خداباوری گشوده، دیدگاه خاص آن درباره صفت علم مطلق الهی است. خداباوری گشوده اذعان دارد که خدا عالم مطلق است، اما با این قید که علم خدا به افعال اختیاری که انسان در آینده انجام می‌دهد تعلق نمی‌گیرد. پذیرش اختیار مطلق برای انسان توسط خداباوران گشوده و پذیرش تعارض میان «افعال اختیاری انسان در آینده» با «علم پیشینی خداوند» سبب شده است که آنها علم پیشینی خدا به این افعال را انکار کنند. در عین حال، از نظر آنان عدم علم پیشینی خداوند به این نوع افعال، خدشه‌ای به علم مطلق او وارد نمی‌کند. خداباوران گشوده با ذکر انواع دیدگاه‌ها درباره علم خدا و بیان اشکالاتی که در این نظریات وجود دارد، دیدگاه خاص خودشان را اثبات می‌کنند و این دیدگاه را هم به لحاظ منطقی-فلسفی سازوارتر و هم به لحاظ مبتنی بودن بر کتاب مقدس سازگارتر می‌دانند. آنها، در یک تقسیم رایج و کلی، سه دیدگاه را قسیم دیدگاه خودشان می‌دانند که عبارت‌اند از «علم بسیط یا صرف»، «علم میانی» و «دیدگاه آگوستینی-کالونی». مدافعان خداباوری گشوده بعد از بیان اشکالات وارد بر هر کدام از این نظریات، که غالباً بر محدود شدن اختیار انسان، یا تعارض با کتاب مقدس تکیه دارند، نظریه خاص خودشان را تثبیت می‌کنند.

کارل بارث به عنوان متکلمی آکادمیک و کشیشی موعظه‌گر، از هر دو جنبه مورد نظر و توجه‌ اندیشمندان و الهی‌دانان مسیحی و به ویژه کسانی است که بر روی الاهیات قرن نوزدهم و بیستم آلمان کار می‌کنند. در بحث از نقش منفی کلیسای آلمان باید این نکته را مد نظر داشت که او به عنوان کشیشی موعظه‌گر به طور مستقیم با مسائل اجتماعی سر و کار داشته و به مسائل الاهیاتی تنها به شکل انتزاعی و آکادمیک نظر نکرده است. بر همین پایه، وی توانسته است اندیشه‌های الاهیاتی خود را به شکلی کاربردی در اجتماع مطرح سازد. از این رو همواره باید این موضوع در ذهن پژوهشگر باشد که کارل بارث به دنبال پیدا کردن راهی برای عملی ساختن کلام خداوند از سوی کلیسا در سطح جامعه است و تنها به طرح موضوع از نقطه‌نظرکلامی آکادمیک صرف بسنده نمی‌کند از این رو وی کلیسای قرن نوزده و بیست آلمان را برای جانبداری از جنگ و خدشه دار نمودن ارتباط میان خدا و انسان به چالش می کشد . در این نوشتار به دیدگاه بارث از کلیسای آلمان قرن نوزده و بیست و نیز نظرات وی نسبت به رسالت حقیقی کلیسا پرداخته شده است .

ابن حزم اندلسی دو رویکرد به مسأله معرفت شناسی دارد. رویکرد اول مبتنی بر منطق ارسطویی است و رویکرد دوم بر مبانی فکری ظاهریه استوار است. تأکید او در رویکرد اخیر، بر طریق چهارم از راه های تحصیل معرفت است. بر­اساس­ آن آدمی با تصدیق پیامبر (ص) و ایمانی که خداوند در دل او می­ آفریند، به کسب معارفی خاص نائل می­گردد. او، بر­طبق روش معناشناسی ­اش، راه چهارم را از عبارات وحیانی و باورهای مبتنی بر آن گرفته است. با مراجعه به اندیشه­ های ظاهریه حزمیه مشخص می­شود که آنچه از طریق ایمان به پیامبر بدست می ­آید، مجموعه­ای کامل، متناهی، مشخص و تضمین­ کننده سعادت آدمی است و قابل حصول از طرق دیگر نیست. با وجود ­این، او وحی را نخستین منبع همه معارف به ­حساب نمی­ آورد. از نظر او باور مرتبه­ای بالاتر از معرفت می ­باشد و تفاوت تعداد راه ­های کسب معرفت در دو رویکرد را باید در این نکته جستجو کرد. این دیدگاه او را «ایمان­گروی اعتدالی» نام نهاده ایم.

لئو تولستوی بی شک یکی از نامدارترین نویسندگان در عرصه ادبیات جهان است. وی در دوره دوم زندگی خود، که از دهه پنجم زندگی اش شروع می شود، بحرانی معنوی را تجربه می کند و به نگاشتن آثار دینی و اخلاقی دست می یازد. بر این اساس، با بررسی این آثار متوجّه می شویم که مایه های دینی و اخلاقی زیادی در داستان های متعلّق به دهه های پایانی عمرش، خودنمایی می کنند. ما در این رساله، به مطالعه آثار دینی و مقالات وی در باب دین و زندگی نیز پرداختیم و از آن میان، کتاب های «دین من»، «ملکوت خدا در درون شماست»، «اعتراف من» در فهم مایه های دینی آثار داستانی اش کمک زیادی کردند. هدف ما در این رساله، معرّفی تولستوی و عقاید دینی و اخلاقی اش، خاصه در دهه های پایانی عمرش می باشد که با نگاشتن آثار متعدّد توانسته است تأثیرات زیادی بر اذهان عموم مردم جهان بگذارد. وی از معدود اندیشمندان عصر روشنگری است که به پاکسازی دین از خرافات پرداخته و در این راستا، کتابی نیز با عنوان «تلخیص اناجیل» نگاشته است. بنابرین با بررسی بن مایه های دینی آثار تولستوی، نشان دادیم که وی فیلسوفی متعلّق به عصر روشنگری است، که به جای رد دین، به اصلاح آن همت گماشته است. لئو تولستوی، از داستان برای بیان عقاید دینی و اخلاقی اش سود جسته است و او را می توان مصلحی دینی و اخلاقی به شمار آورد. وی در اکثر آثار خویش به مباحث دینی پرداخته است و گاهی در قالب شخصیت های داستان، به بیان آراء خود نیز می پردازد. داستان های «رستاخیز» و «مرگ ایوان ایلیچ» نمونه هایی از این آثار است که در آن ها دغدغه ها و مسائل دینی به وضوح مطرح می شوند.

فرقه¬ي قرائيم متعلق به قرن هشتم م، قرن نهضتهاي مسيحايي جامعه¬ي يهود شرق، است. از جمله علل ظهور اين نهضتهاي مسيحايي، مي¬توان از ظهور و گسترش اسلام و در پي آن برپايي مجدد رهبريت جامعه¬ي يهود به شيوه¬ي پيشين خود و بروز آشوبهاي اجتماعي-اقتصادي حاصل از اينگونه رهبريت، نام برد. همزيستي اديان بزرگ اسلام، مسيحيت، يهوديت و زردشتي¬گري و متعاقب آن بروز بحثهاي بسيار در ميان پيروان اين اديان در اثبات حقانيت دين خود و ورود علوم دنيوي به¬ويژه فلسفه موجب بروز چالشهاي نويني گرديد. در پاسخ به اين چالشها، برخي از يهوديان ايجاد اصلاحات در اين دين را ضروري ديدند. ازجمله¬ي اين افراد، عانان بود . گرچه محققان در اعطاي عنوان اصلاح¬گر به او ترديد بسياري دارند، زيرا مصلح دين در پي تعديل قوانيني ديني است، اما عانان نه تنها اين قوانين را تعديل نكرد، بلكه آنرا بسيار مشكل¬تر ساخت. اصل اساسي عانان، انكار سنت شفاهي و بازگشت به كتاب مقدس از سنت بود. او معتقد به مطالعه¬ي آزاد كتاب مقدس بود، كه حاصلي جز بروز انشعابات گوناگون درون فرقه¬ي نوظهورش نداشت. اما با وضع قوانين تفسيري از سوي علماي قرائيمي، از ايجاد شكاف بيشتر درون اين فرقه جلوگيري گرديد. قرائيان با انگيزه و توان بسيار به مقابله با حافظان سنت شفاهي يعني ربانيان پرداختند. اما ظهور عالمي رباني، آنها را از دستيابي به نفوذ بيشتر باز داشت. ظهور سعديا موجب تشديد شكاف ميان اين دو گروه گرديد و مجادله¬ي او با قرائيان ، موجب ورود آنها به عصر طلايي ادبيات خود، در ميان قرن دهم تا اواخر قرن يازدهم گرديد. در اين دوره، متكلمان برجسته¬ي قرائيمي چون قرقساني، داود بن بعاز، يافث بن علي،يوسف بصيرو يوشع بن يهودا ظهور كردندو شالوده¬ي فلسفه¬ي ديني قرائيان را با استفاده از كلام معتزلي پي ريختند و پس از اين دوره، عالمان قرائيمي تنها به ترجمه، شرح و تفسير آثار غني اين دوره پرداختند. قرائيان به¬رغم آنكه در دوران طلايي خود، نقش مهمي در ميان يهوديان ايفا كردند، در حال حاضر، اقليتي كوچك و منزوي هستند و عمدتاً در اسرائيل زندگي مي¬كنند.