جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شیخ طوسی از متکلمان طراز اول شیعه در قرن پنجم است، از آنجا که ایشان در تمام علوم و فنون اسلامی صاحب نظر و صاحب تالیف است، این ویژگی سبب نوعی جامعیت در بحث های کلامیِ ایشان گشته است. استفاده وی از علم منطق، حدیث، تفسیر و علوم قرانی، تاریخ، طبیعیات، و علوم ادبی شاهد بر این امر است. در غالب موارد روش او عقلی و استدلالی، همراه با نظم منطقی مباحث است. از انواع حجت ها مثل قیاس، استقراء و تمثیل، برهان و جدل بهره گرفته، و در مواردی نیز از ادله نقلی مثل آیات قران، روایات و اجماع استفاده می‌کند. وی در تثبیت، ترویج و تکمیل کلام شیعه نقش تعیین کننده ای داشته است.

خواجه نصیر الدین طوسی از متکلمان بزرگ شیعی بوده و دارای آثار ارزشمندی است. آثار کلامی وی خصوصا تجرید الاعتقاد همواره مورد توجه دانشمندان اعم از شیعه و سنی بوده است. احاطه او بر علوم مختلف خصوصاً علوم عقلی، وی را در عِداد متکلمان پرآوازه و صاحب سبک در عالم اسلام قرار داده است. هر چند در مجموع، استدلالات کلامی وی، عقلی محض، نقلی محض و عقلی و نقلی در کنار هم را شامل می‎شود؛ لکن سهم قسم اول بیش از دو قسم اخیر است از این رو نقش عقل و استدلالات عقلی در آثار کلامی او بسیار برجسته و پر رنگ است. این مقاله در صدد تبیین خطوط کلی‌ای است که محقق طوسی) در پژوهش های کلامی خود از آن‎ها پیروی می‌کند، خطوطی همچون: استفاده از قواعد و مسائل فلسفی، تأویل نقل معارض با عقل قطعی، ابتنای حداقلی ادله بر گزاره های نظری، جامع نگری و... .

در این رساله قاعده بسیط الحقیقه به عنوان یکی از آموزه‎های حکمت اسلامی در ذیل سه محور مورد بررسی قرار گرفته است: «تبیین قاعده از دیدگاه ابن‎سینا، شیخ اشراق و صدرالمتألهین»، «شبهات مطرح شده پیرامون قاعده» و «کارکردهای الهیاتی قاعده».در مطلب نخست نشان داده شد که قاعده «بسیط الحقیقه کل الأشیاء و لیس بشیءٍ منها» به این معنا است: موجودی که از هر جهت بسیط بوده و هیچ نوعی از انواع ترکیب در او راه نداشته باشد، از طرفی تمام کمالات اشیا را دارد، وگرنه در او ترکیب پیدا می‎شود که خلاف بسیط الحقیقه بودن اوست، و از طرفی دیگر نقائص اشیا را نیز ندارد. تلازم در قاعده دارای دو طرف است که یک طرف آن مشهورتر است و آن استلزام بساطت نسبت به جامعیت همه کمالات است و دیگری که کمی نامأنوس می‎نماید استلزام جامعیت کمال نسبت به بساطت است. توجه به تلازم در قاعده نگاه حداکثری است که در بررسی آن در سه مکتب مشاء، اشراق و حکمت متعالیه که نماینده آن مکاتب به ترتیب ابن‎سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا می‎باشند، این مطلب بدست می‎آید که هر سه فیلسوف نگاه حداکثری به قاعده دارند گرچه این نگاه بین آنها در یک سطح و به یک میزان نیست، بلکه این ملاصدرا است که توانست با مبانی منحصر به فرد خود قاعده را در سطح تشکیک وجودی و وحدت وجود مطرح کند.در محور دوّم در مجموع به ده شبهه پیرامون قاعده پرداخته شد که می‎توان مهمترین عامل ایجاد شبهه نسبت به قاعده را عدم تصور صحیح نسبت به جامعیتِ کمالِ بسیط الحقیقه دانست به این نحو که از قاعده برداشت شده که جامعیت بسیط الحقیقه نسبت به کمال به نحو مجموعی است و این منشأ شبهه می‎شود که شمول مجموعی با بساطت سازگار نیست، و قاعده خودشکن می‎باشد در حالی که از این نکته غفلت شده که شمولیت آن به نحو وحدت جمعی بوده و با بساطت نیز سازگار است.در محور سوّم هشت کارکرد الهیاتی برای قاعده بیان شده، و مهمترین آنها دفع شبهه ابن‎کمونه و دیگری نظریه علم اجمالی در عین کشف تفصیلی است.

من أجل أن نحدد ملامح التطور الحاصل فی علم الکلام ـ بعد أن أثبتنا حصوله خلال القرن الثالث والرابع والخامس الهجری ـ قمنا بدراسه هذا الموضوع دراسه مقارنه، فشرعنا بذکر تعاریف عدد من المصطلحات الهامه الوارده فی البحث ثم ذکرنا تبرکاً دور ساداتنا وأئمتنا الطاهرین ? الذین تشرّفت المرحله التاریخیه ـ التی إخترناها لبحثنا ـ بنور وجودهم وفیض حضورهم القدسی، فابتدأنا بالإمام الرضا? وأختتمنا الکلام بذکر ما یتعلق بالإمام المهدی (عجل الله تعالىفرجه الشریف)، وذلک بعد أن أوجزنا الکلام عن دور من سبقهم من أجدادهم وآبائهم الطاهرین?. بعد ذلک درسنا وبشکل موجز تراجم أبرز متکلمی القرون الثلاثه. ثم تحدثنا عن أعداد الآثار والمصنفات الکلامیه التی ذکرتها المصادر الرجالیه وکتب التراجم ونسبتها إلى متکلمی هذه الفتره، وقد عرضناها بشکل یساعدنا على المقارنه بین مواضیعها وعددها فی کل موضوع، وبعد ذلک قدمنا نماذج من الکتب المطبوعه والتی بین أیدینا مشیرین إلى مواضیعها ومیزاتها. وبعد الحدیث عن المتکلمین وآثارهم انتقلنا إلى الحدیث عن المسائل الکلامیه التی تم بحثها من قبل متکلمی هذه القرون الثلاثه وکیفیه علاجهم لما أشکل حولها وردودهم على منکری الحقائق الشیعیه الثابته وجواب الشبه المثاره حول ذلک. وبعد هذه الخطوات التمهیدیه أوضحنا ملامح التطور وأسبابه، ذاکرین بعض صوره قبل القرن الثالث الهجری، وذلک للإستفاده منها کمدخل ینفعنا فی إجراء المقارنه بین ماکان علیه علم الکلام وما آل إلیه فی القرن الثلاثه التالیه. وأشرنا بعد ذلک إلى مناهج الإستدلال المستخدمه فی إثبات المسائل الکلامیه إذ تبیّن وجود منهجین رئیسیین، ثم تطرقنا إلى بیان من استخدم کلا المنهجین من المتکلمین ومَنْ منهم قد إختص وإشتهر بمنهج واحد منهما وتعرضنا إلى ما یمکن أن یکون تعلیلاً لذلک. وقد خرجنا من هذه الدراسه إلى أن علم الکلامی الإمامی قد شهد تقدماً وتطوراً واسع النطاق، إلا أن أبرز صور هذا التطور اتضحت فی عدد المولفات الکبیر الذی اهتم بموضوع الإمامه خلال القرون الثلاثه، یأتی بعده موضوع الردود والنقوض والاحتجاجات، ثم تتدرج بقیه المواضیع کالعدل والتوحید والنبوه وخلق القرآن والمعاد. وقد اتضح اهتمام الأئمه المعصومین? بتربیه علماء وقاده کلامیین یدفعون عن العقیده سهام الشبهات ویتصدون للإجابه عن شبهات الزنادقه والمخالفین. کما وتوصلنا إلى أن المنهج العقلی هو الانجع والافضل فی بیان العقیده وتوضیح الافکار، کما أنه هو الاسلوب الأسلم فی إثبات الآراء العقائدیه واقناع الخصم بالحجه والدلیل بصحه ما یعتقده المتکلم. وفی الختام هناک مجموعه من الإقتراحات التی یمکن أن ینفع تطبیقها والأخذ بها فی الإستفاده الکامله من هذه المناهج... ندعو الله أن یمنّ علینا بالتوفیق والقبول والسداد. والحمد لله رب العالمین.

مشهورترین راه برای اثبات صدق مدعی نبوت، راه اعجاز است. متکلمان راه‌های دیگری را نیز (در کنار راه اعجاز) برای اثبات صدق مدعی نبوت مطرح کرده‌اند. برخی از این راه‌ها با اقبال متکلمان مذاهب مختلف روبرو شده است که عبارتند از راه تنصیص و راه جمع قرائن و شواهد. راه‌های دیگری که به شهرت و فراگیری این راه‌ها نیستند عبارتند از راه قدرت نبی بر تکمیل نفوس ناقصه، راه استجابت دعا و علم غیب، راه مباهله و محاجه، راه شهود، راه ایمان حضرت امام علی(ع) و راه کمال شریعت. این تحقیق، مجموع راه‌های مطرح شده را استقصاء نموده و تمامیت آنها را بررسی کرده است. راه تنصیص ثبوتاً بی‌ اشکال بوده و در صورت تحقق، صدق مدعی نبوت را اثبات می‌کند. اما به دلیل فراهم نبودن مقدمات، قابلیت تحقق ندارد.

قاعده لطف از مهم‌ترین قواعد کلامی است. متکلمان امامیه، از این قاعده در مباحث مختلفی استفاده کرده‌اند. در این تحقیق، کارکردهای قاعده لطف نزد متکلمان امامیه قرن اول تا ششم هجری قمری بازشناسی شده است. از بین رفتن بسیاری از آثار متکلمان قرن اول تا چهارم، و نیز عدم سهولت دسترسی به تالیفات باقی مانده ایشان، سبب شد که بررسی کارکردهای قاعده لطف در آثار مزیور، نتیجه چندانی در پی نداشته باشد. این در حالی است که به علت دسترسی به تالیفات کلامی طی قرن‌های پنجم و ششم، موارد متعددی از کاربرد قاعده لطف به دست آمد. مهم‌ترین این موارد عبارت است از: حسن آلام و ارزاق و آجال، وجوب نصب پیامبر و امام، وجوب عصمت پیامبر و امام، لطف بودن امام غائب، وجوب وعد و وعید و امر مکلفان به تحصیل علم به آن‌دو، وجوب امر به معروف و نهی از منکر، حسن تکلیف، لطف بودن تکالیف شرعی و وجوب امر به شناخت خداوند.در هر فصل، پس از مفهوم‌شناسی موضوع مورد بحث، استفاده‌هایی که هر یک از متکلمان امامیه تا قرن ششم در آن موضوع داشته‌اند، به ترتیب زمانی بررسی شده و در پایان هر فصل، سیر تاریخی استفاده از قاعده لطف، در زمینه کارکرد مورد بحث بیان شده است.