جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معناشناسیِ شناختیِ قلب تحلیل مفهوم سازی‌های قرآن در مورد قلب است که بر اساس نمابرداری واژگانی و ساختاری آغاز می‌شود. نمابرداری واژگانی در ابعاد «استعاره مفهومی، ریخت شناختی، بسامدی و ارتباطی» سامان می‌یابد که به کشف مفهوم سازی قرآن در هستی شناسی قلب کمک می‌کند. قلب به عنوان اساسی‌ترین مفهوم در بعد فرا بدنی انسان است که اگر بعد فرابدنی انسان را به عنوان یک مقوله مستقل در نظر بگیریم، قلب به عنوان پیش نمونه این مقوله خواهد بود؛ زیرا تمام ویژگی‌های پیش نمونه در آن وجود دارد. بسامد بالای قلب، کارکردهای فراوان قلب، وجود تصویر نسبتا روشن از آن و از همه مهمتر ارتباطات قلب، آن را هم به عنوان نمونه اولیه و هم نمونه اعلا قرار می‌دهد. قلب یک امر انتزاعی در وجود انسان نیست، بلکه یک هستی در بعد فرابدنی انسان است که دارای دو جنبه است از یک سو قلب به عنوان یک عامل فعال و مختار است که حیات و ممات این بعد فرا بدنی به آن بستگی دارد. عاطفه، ایمان و معرفت که نمود یک انسان به آنهاست در این بخش صورت می‌گیرد. تمام این موارد در تناظر با خدا شکل می‌گیرند و گویی قلب کارکردی جز ارتباط با خدا ندارد. از سوی دیگر قلب تنها به صورت یک شئ بی جان است که در اثر عوامل دیگر متحول می‌گردد و خود نقشی در آن ندارد.اساسی‌ترین کارکرد قلب آن است که به عنوان قطب ارتباطی دو سویه انسان با خدا قرار گرفته است و سایر کارکردهای آن نیز در همین راستاست. این ارتباط علمی_عینی همواره در اثر عوامل بیرونی تحت تاثیر است و دچار دگرگونی می‌شود. در این دگرگونی نقش اصلی را خدا ایفا می‌کند و این نشان دهنده ارتباط عینی خدا در ساحت فرابدنی انسان است. دگرگونی و تغییر در قلب همواره در یک زنجیره پیچیده است که نقطه آغازین آن به رفتار یا حالات انسان باز می‌گردد. ایمان و کفر گرچه فعل قلب انسان است اما در مقدمات آنها خدا دخالت مستقیم دارد. مخصوصا در فرایند کفر نقش خدا بسیار پیچیده است و عمل خدا متناظر با رفتار انسان شکل می‌گیرد. یعنی متناسب با رفتار انسان، خدا قلب را دچار «ختم، طبع، اکنه» می‌کند و بالاخره به این نکته می‌انجامد که قلب یا دچار نقیصه در دریافت و تولید معرفت می‌شود و یا از معارف انذار نمی‌پذیرد و هدایت نمی‌شود و در نهایت به هلاکت و عذاب دچار میگردد.

زراره از یاران بسیار نزدیک و والای امامین صادقین علیهما السلام بوده و نزد دیگر راویان شیعی از مرتبی بلند برخوردار است. با مطالعه جوامع روایی پیشین (تا انتهای قرن نهم) ، اندوخته ای از روایات اعتقادی زراره بدست آمد که مجموعه‌ای ساختارمند از باورهای اصحاب امامیه در آن دوران را ارائه می دهد. در بحث خداشناسی زراره وی معتقد است خدای متعال وصف ناپذیر بوده، ازلی و لامکان می‌باشد. همچنین او خالق تمام موجودات است و با خلقش تباین کامل دارد. احد و صمد و سمیع و بصیر نیز از دیگر صفات او است. در مبحث عدل الهی، زراره قضاء و قَدَر را دو مخلوق الهی می‌داند و به بداء نیز باور دارد. بحث راهنما شناسی دربرگیرنده دو زیر عنوان نبوت و امامت است. متصدیان امر راهنمایی بشر، افرادی ممتاز در جمیع صفات انسانی و برگزیدگان خداوند هستند. پیامبران الهی این منصب را بواسطه‌ی اقراری خاص در عالم ذر بدست آورده‌اند. در نظر وی انبیاء الهی در آخرت مراتب متفاوتی داشته و به لحاظ درجه یکسان نیستند. تجلی خدا به پیامبر اکرم، تفویض امر خلق از سوی خدا به ایشان، وصف ناپذیری و تقدم رسول خدا بر تمام انبیاء و فرشتگان و وقوع معراج از دیگر مؤلفه های اعتقادی وی می‌باشد. طبق روایات او برای شناخت امام نشانه های متعددی وجود دارد که شامل نشانه های جسمی و روحی و معنوی است. امامان معصوم محدث هستند و عدم معرفت نسبت به امامان موجب گمراهی در دین و خروج از جرگه‌ی اهل ایمان است. در نگاه زراره اطاعت از امام راه ورود در هرچیز و رضای خدای متعال است و باید بدون چون و چرا از ایشان اطاعت کرد. علم ائمه هدی بسیار فراتر از علوم مردم عادی بوده، چنانچه علم همه ی مردم برگرفته از علم امامان است. این علم مدام در حال افزایش بوده وهمه طیف از علوم را در برمی‌گیرد. در بحث فرجام شناسی زراره معتقد است موت یکی از مخلوقات خداوند است و همه ی خلایق باید آن را بچشند. امتحان دوباره از کودکان و پیران فرتوت و انسانهای دوره‌ی فترت و دیوانگان و... بعد از مرگ، عدم کیفر فردی که در دنیا با حد الهی عقوبت می شود ، و خوردن و آشامیدن در روز جزا نیز از مقولات اعتقادی وی است.

نظریه معرفت اضطراری ریشه در منابع اسلامی (آیات و روایات نبوی) دارد؛ از این رو دانشوران نخستین امامی و اهل حدیث ـ که عنایت خاصی به نصوص و متون اسلامی داشتند ـ به اضطراری بودن معرفت باور داشتند. ملاک و معیار آنان در معرفت اضطراری، غیراختیاری بودن معرفت بود. بر این اساس معرفت اضطراری، معرفتی است که تحقق آن خارج از قلمرو افعال اختیاری انسان است و فعل و صنعِ خداست. اندیشوران نخستین امامی چون برآیند معرفت را اضطراری (غیراختیاری) می دانستند، معرفت را از تحت تکلیف خارج می دانستند. از این رو واجبِ نخستین را نه معرفه الله، بلکه ایمان و اقرار به آن برمی شمردند و به لوازم آن از جمله عدم تعلق ثواب و عقابِ استحقاقی در قبال تحقق یا عدم تحققِ معرفت، باور داشتند. اما اهل حدیث به دلیل برخی مبانی اعتقادی و به رغم آن که معرفت را غیراختیاری می دانستند، با این حال آن را تحت تکلیفِ شرعی می دانستند و در قبال تحقق یا عدم تحقق آن، ثواب و عقاب در نظر می گرفتند! معیار مشایخِ نخستین معتزلی (هم چون ابوهذیل) در معرفت اضطراری اما، با ملاک امامیه و اهل حدیث متفاوت بود. مناقشه ی معرفت در بین معتزلیان ـ برخلاف امامیه و اهل حدیث ـ از معرفت الله و تکلیفِ نخستین آغاز شد. آنان معیار معرفت اضطراری را «بی نیازی از نظر و استدلال» می پنداشتند و بر این اساس، معرفت الله را تحت تکلیف نمی دانستند و بر آن بودند معرفت الله خودبه خود یا با اندک تأملی حاصل می شود. نظّام و پیروانش برای نخستین بار معرفت الله را نیازمندِ نظر و استدلال معرفی کردند و به تبع آن بر وجوبِ اکتسابِ آن تأکید نمودند. بِشربن معتمِر اما همان معیار امامیه را در مسئله معرفت، مد نظر گرفت، ولی براساس مبانی اعتزالی، نه تنها معارف را اضطراری ندانست، بلکه بر اختیاری بودنِ همه معارف ـ حتی معارف حسی ـ تأکید ورزید. سپس اصحاب معارف از معتزلیان با همان ملاک و معیار بشر اما برخلاف او همه معارف را اضطراری دانستند. از آن جا که نظریه ی آنان با دیگر مبانی اعتزال (مانند عقل گرایی خودبنیاد و اختیار و آزادی اراده) هم خوانی تام نداشت، مورد وازنش اکثریتِ معتزلیان ـ چه از مدرسه بصره و چه از مدرسه بغداد ـ قرار گرفت. باور به معرفت اضطراری در میان متکلمان امامیه در مدرسه کلامی بغداد، به دلیل آن که معرفت اضطراری را با ادبیات رایج معتزله و با ملاک و معیار آنان می نگریستند و از میراث کلامی امامیان نخستین دور افتاده بودند، کم کم دستخوش تغییر شد به طوری که در دوران شیخ مفید و سپس سید مرتضی و شیخ طوسی، اندیشه اضطراری بودن معارف مورد انکار جدی قرار گرفت و تنها معرفت اکتسابی مورد پذیرش و تأیید قرار گرفت.

بی تردید منابع معرفت از مبانی فلسفی مهم علم کلام است. تفاوت دیدگاه ها در منابع معرفت، نتایج متفاوتی در علم کلام و به خصوص معرفت الله ایجاد می کند. رویکرد ملاصدرا و میرزای اصفهانی به منابع معرفتی و در نتیجه معرفت الله، بسیار متفاوت است. در این رساله رویکرد متفاوت ملاصدرا و میرزای اصفهانی در منابع معرفت و آثار آن در معرفت الله، مورد بررسی و مقایسه قرار می گیرد. منابع معرفتی ملاصدرا شامل حواس ظاهری، حواس باطنی، حافظه، عقل، گواهی و متون دینی است. منابع ملاصدرا در معرفت الله، عقل، نقل و شهود است. هر چند از نظر ملاصدرا توانائی عقل در معرفت الله محدود است ولی عقل مهم ترین منبع در معرفت الله است؛ چرا که باید شهودات عرفانی و مدلول ادله نقلی به وسیله عقل تبیین و اثبات شوند. مهم ترین اثر منابع معرفتی ملاصدرا در خداشناسی، وحدت وجود است؛ نظریه ای که از نظر ملاصدرا علاوه بر داشتن دلایل عقلی و شهودی، مدلول نهائی متون دینی است. از دیدگاه میرزای اصفهانی سه منبع عقل و علم، معرفت فطری و متون دینی، منابع معرفت انسان‌اند. مهم‌ترین و بنیادی‌ترین منبع معرفت برای میرزای اصفهانی «معرفت فطری» است. در نگرش میرزای اصفهانی، شناخت خداوند فطری است؛ معرفتی از خدا در قلب و جان انسان از عوالم قبل از خلقت به ودیعت نهاده شده است و بعد از ورود به این عالم، فراموشانده شده و با یادآوری آن معرفت فراموش شده، معرفت فطری مرکب حاصل می شود. خداشناسی فطری، نتیجه معرفت فطری است. ملاصدرا و میرزای اصفهانی علاوه بر اختلاف نظر در منابع معرفتی و معرفت الله دارای اشتراکاتی نیز هستند. ملاصدرا و میرزای اصفهانی هر دو معتقدند که توان عقل در خداشناسی محدود است و مهم ترین منبع برای معرفت الله را معرفت مشاهده ای می دانند. با وجود اهمیت برخی از نقدهای میرزای اصفهانی، برخی دیگر از نقدهای میرزای اصفهانی بر ملاصدرا پذیرفتنی نیستند. برخی از نظریات میرزای اصفهانی و ملاصدرا در منابع معرفت و معرفت الله قابل نقد هستند ولی نظریات ملاصدرا در منابع معرفت و معرفت الله،از اشکالات کمتری رنج می برد. ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌

از بررسی آثار صدرالمتألهین شیرازی که پایه گذار حکمت متعالیه محسوب می شود، به روشنی معلوم است که وی در جای جای آثار خود ، در کنار ادلّه عقلی برای اثبات و یا توجیه مبانی فلسفی خود و تطبیق آنها با نظام وحیانی، از روایات اسلامی نیز استفاده نموده است. بنابراین لازم به نظر می رسد که تفکرات فلسفی صدرا که به ادعّای او منطبق یا نظام وحیانی است و در غیر این صورت نمی توان عنوان حکمت را به آن اطلاق نمود، به خصوص در حوزه خداشناسی که این پژوهش بر محوریت آن شکل گرفته است مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرد تا مشخص شود که اولاً برای دستیابی به این مبانی فلسفی به چه میزان از روایات اسلامی بهره برده است و ثانیاً به چه میزان این مبانی پذیرفته شده از جانب او که اکثراً با براهین عقلی نیز تبیین شده اند، منطبق با مجموعه نظام وحیانی با تکیه بر روایات اسلامی است. از این رو لازم است در ابتدا صحت و سقم استنادات و شواهد روایی او ، البته با استناد به پژوهش هایی که پیش از این در خصوص اعتبار روایات انجام شده است، مشخص شود و سپس در نگاهی جامع، با توجه به اینکه نظام وحیانی یک نظام مستقل است، موارد انطباق و افتراق مبانی حکمت صدرایی با مبانی قابل استخراج از نظام وحیانی روایی در موضوع خداشناسی مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

خداشناسی و توحید مهم‌ترین اصل اعتقادی و اصلی‌ترین محور معارف دینی است. درباره‌ی راه‌های شناخت خدا، متفکران مسلمان شیوه‌های متفاوتی را مطرح کرده‌اند. یکی از آنها، راه معرفت فطری است. تاکنون تبیین‌های متفاوتی از معرفت فطری صورت گرفته است. برای دستیابی به تفسیر و تبیینی صحیح و قابل دفاع از معرفت فطری، واکاوی تفسیر آیه فطرت ضروری می‌باشد. پژوهش مورد نظر با مراجعه به تفاسیر متعدد فریقین و منابع روایی و آیات مرتبط، چگونگی معرفت فطری را مورد بررسی قرار داده است. پس از ارائه کلیات موضوع مورد بررسی در فصل اول، در فصل دوم به تفسیر آیه فطرت، بیان مصادیق آن و ویژگی‌های معرفت فطری در روایات پرداخته شده است. در فصل سوم نیز آیات مرتبط با معرفت فطری بررسی شده‌اند. همچنین در فصل چهارم دیدگاه‌ها مفسران، متکلمان، عرفا و فلاسفه در باب معرفت خداوند بر اساس سیر تاریخی مورد مطالعه قرار گرفته است که عبارت‌اند از:گروهی معرفت خداوند را فعل و صنع او دانسته و انسان را مکلف به اکتساب آن نمی‌دانند؛ در واقع معتقدند که انسان‌ها حامل این معرفت به دنیا آمده‌اند. گروهی معرفت را نظری و کسبی دانسته و انسان را مکلف به کسب آن می‌دانند. دسته‌ای دیگر معرفت خداوند را اکتسابی ندانسته، اما معرفت فطری را در حقیقت، معرفت بدیهی عقلی دانسته‌اند. گروهی دیگر، آیات و روایات مربوط به معرفت فطری را انکار نکردند؛ بلکه تفسیری فلسفی و عرفانی ارائه دادند. دوره معاصر نیز دوره جمع آراء تاریخی در این باب است. یعنی هر چهار رای پیش‌گفته، نمایندگانی دارد.پژوهش حاضر به نتایج زیر دست یافت:1 ـ

این تحقیق در حیطه پژوهش‌های دین شناسی، از منظر احادیث اهل‌بیت: به تبیین جایگاه «ولایت امام» در «دین» پرداخته است و با استناد به مجموعه روایات و با محوریت کتاب کافی، محوریت «ولایت امام» در دین را اثبات کرده است. تبیین جایگاه محوری ولایت امام در دین در یک سیر فرایندی، در سه مرحله انجام گرفته است؛ در مرحله نخست، از نظام معارف امام شناسی بر پایه مجموعه روایات کتاب کافی، جایگاه اصلی ولایت امام در دین به اثبات رسیده است. در این مرحله نشان داده‌ایم که ملاحظه نظام‌مند معارف امام شناسی، بر جایگاه محوری ولایت امام در دین دلالت دارد. در مرحله دوم، به بررسی ادله‌ای مستقیماً بر فرضیه تحقیق دلالت دارند پرداخته‌ایم؛ در این مرحله اولاً منابع را از کتاب کافی، به «جوامع روایی متقدم» توسعه دادیم، ثانیاً «ارزیابی‌های سندی و رجالی» را قرین بررسی‌های دلالی کردیم و ثالثاً نشان دادیم که مجموع این ادله، از طریق «تواتر معنوی» به اثبات فرضیه تحقیق می‌پردازد. در این تحقیق، دستیابی به فهم کامل‌تری از «دین» مبتنی بر روایات معصومین: امکان فهم نظام‌مند دین را در ساحت‌های مختلف فراهم کرده به‌گونه‌ای که می‌تواند مبنای نوینی را در فلسفه اخلاق، فلسفه معرفت (معرفت‌شناسی) و فلسفه فقه ارائه دهد.

چکیده:روش‌شناسی به عنوان موضوعی جدید و تازه‌وارد، در عرصه علوم اسلامی مطرح شده است. در حوزه پاسخ به شبهات اعتقادی که بخش مهمی از جنبه دفاعی علم کلام است، نیز می‌توان به روش‌شناسی آن پرداخت. دامنه روش‌شناسی پاسخ به شبهات اعتقادی در این تحقیق، محصور به قرآن‌کریم است.قرآن به شبهات اعتقادی پاسخ داده و این پاسخ‌گویی مبتنی بر نظام و الگویی بوده است. الگوی قرآنی پاسخ به شبهات اعتقادی، بیانگر اهداف و ویژگی‌های پاسخ‌گویی قرآن به شبهات اعتقادی است. هدف نهایی قرآن از پاسخ به شبهات رساندن انسان او به کمال و رستگاری است، در عین حال استحکام بخشیدن و ایجاد ثبات و پایداری در ایمان و عقاید دینی، حفظ سلامت اعتقادی و درمان بیماری‌های آن، هدایت و روشنگری، اهداف قریب و درجه اول نسبت به پاسخ‌گویی قرآن به شبهات اعتقادی محسوب می‌شوند. در بیانی اجمالی و کلی می‌توان از «جدال احسن» به عنوان ویژگی اصلی پاسخ‌های قرآن یاد کرد؛ اما به نحو تفصیلی و با بررسی پاسخ‌های قرآن، اقناع مخاطب، اهتمام به هدایت، توجه به مخاطب، استحکام و اتقان در عین ساده و روان بودن پاسخ‌ها، محوریت دلیل و برهان و ارائه پاسخ در فضایی آرام و به دور از تشنج، مهترین ویژگی‌های الگوی قرآنی پاسخ به شبهات اعتقادی هستند. قرآن‌کریم از روش‌های گوناگونی برای پاسخ به شبهات اعتقادی استفاده کرده که در این رساله با بررسی جامع آیات قرآن، بالغ بر 16 روش پاسخ‌گویی از قرآن استخراج و بیان شده است. برخی از این روش‌ها(دو مورد)، روش‌های مقدماتی هستند که به تنهایی نمی‌توانند به شبهه پاسخ دهند و قرآن آنها را به صورت ترکیبی و به همراه دیگر روش‌های پاسخ‌گویی به کار برده است. بقیه روش‌ها(14 مورد)، روش‌های اصلی‌ هستند که قرآن آنها را مستقلاً برای پاسخ به شبهات اعتقادی به کار برده است. تنوع روش‌های پاسخ‌گویی قرآن به شبهات اعتقادی به دلیل تنوع و گوناگونی موضوعات اعتقادی، شبهات و مخاطبان بوده است. کاربردی‌سازی الگو و روش‌های قرآنی پاسخ به شبهات اعتقادی، مبتنی بر شناخت الگویِ قرآنی و روش‌های آن است. پس از شناخت الگو و روش‌های قرآنی، اولین شرط و لازمه به‌کارگیری آنها، شناخت شبههو دست‌یابی به درک و تحلیلی صحیح از آن است. در ادامه لازم است بر اساس شناختی که از شبهه حاصل شده، پاسخی دقیق و مناسب برای شبهه تهیه شود، پس از آن باید با رعایت اصول پاسخ‌گویی و پایبندی به آداب اخلاقی آن، پاسخ مورد نظر را به مخاطب ارائه نمود.