جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خطبۀ غرّاء با عنایت به ارزش ادبی و اخلاقی ویژه‌اش، تحلیل‌های گوناگونی را می­طلبد. با عنایت به آنکه کاربست مباحث زبان‌شناسی در مطالعه متون دینی، امکان واکاوی زوایای گوناگون مسئله پژوهشی را فراهم می­نماید، پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس نظریۀ کنش­گفتاری جان سرل، واکاوی خطبۀ غرّاء را مدنظر قرار داد تا بتوان با عنایت به این رویکرد، خوانش ساختارمندی از خطبۀ غرّاء که از شاکلۀ زبانی قدرتمندی در ارائه مضامین مهم برخوردار است ارائه داد. بررسی مزبور روشن ساخت که از میان کنش‌های گفتاری پنج‌گانه، کنش گفتاری اظهاری، ترغیبی و عاطفی در خطبۀ غرّاء نمود دارد. البته روح کلی فعل مضمون در سخن، با توجه به بافت درون زبانی در استفاده از پاره‌گفتارهای سجع‌گونه و موزون و نیز توصیف و استعاره‌ها و از آن‌سو بافت موقعیت خطبه که زمینه ایراد این خطبه را سبب شده است، کنش گفتاری ترغیبی و عاطفی است که در لایۀ غیرمستقیم کنش گفتاری، مخاطب را از دنیاگرایی و غفلت از مرگ تحذیر داده و به تقوای الهی و توشه‌برداری برای آخرت ترغیب می‌نماید. آنچه ضریب تأثیر کنش‌های گفتاری را دو چندان می‌کند، کیفیت استفاده از این کنش‌های گفتاری است که خطی نبوده و دارای فراز و فرود است. پیش از رسیدن به نقاط اوج که می‌بایست کنش ترغیبی و عاطفی غیرمستقیم صورت گیرد، کنش اظهاری زمینه‌سازی مناسب را فراهم می‌کند.

از جمله شبهات مطرح شده پیرامون آیات جهاد در قرآن، نسبت دادن خشونت و ترویج آن در قالب احکام و اوامری است که خداوند در برخی از آیات بیان نموده است. این نوشتار با بیان این شبهه و با عنایت به نظریه کنش گفتاری جان سرل، از طریق تحلیل محتوا و گفتمان تولید شده در آیات مورد بحث، جهت ارائه پاسخ به این شبهه، نگاشته شده است. با توجه به این امر کهتا کنون از این زاویه به مسئله حاضر نگریسته نشده بود، تلاش شد تا با محوریّتآیه چهارم سوره محمد6 خوانشی تازه از این آیه و آیات تکمیلی ارائه شود. با بررسی این آیه و سایر آیاتی که فضای بحث را تکمیل کردند، این نتیجه حاصل آمد که توجه به گزاره‌هایی نظیر بافت درونی و زبانی آیات، مخاطب و طرفین گفتمان، بیان تناسب حکم و جزا در نسبت با جرم، ایجاد پسا کنش بازدارندگی در مخاطب، استفاده مکرّر از کنش‌ گفتاری اظهاری در قالب تعلیل، تعریف، تقیید، تقابل، تحدید و... جهت تنویر فضای فکری مخاطب، ما را به نفی انگاره خشونت در آیه چهارم سوره محمد6و نیز سایر آیات تکمیلی رهنمون می‌سازد.

کاربست مباحث زبان‌شناسی در مطالعۀ متون دینی از جمله قرآن کریم، به خوانش نظام‌مند آن کمک می‌کند. یکی از زیر شاخه‌های زبانشناسی، کاربردشناسی زبان است که در رویکردهایی مانند نظریۀ کنش گفتاری نمود می‌یابد. با عنایت به محوریّت تهذیب در سورۀ شمس و ترسیم نظام ارزشی مطلوب در این سوره، پژوهش حاضر با هدف تبیین ساختار سورۀ شمس و با روش توصیفی- تحلیلی در صدد پاسخگویی به این سوال است که گونه­های مختلف کنش­های گفتاری در سورۀ شمس کدامند؟ و از تحلیل این کنش­ها و روابط بین آنها چه نتایجی حاصل می شود؟ بازیابی کنش‌های گفتاری در پاره گفتارهای موجود، حاکی از ساختار سه بخشی سوره شمس است. پیام اصلیِ سوره در قالب کنش اظهاری، نظام ارزشی جدیدی را تعریف می‌کند. کنش تعهّدی در قالب سوگندهایی که از موارد کاملاً مشهود و محسوس به سمت امور غیبی و غیر محسوس، سیر می­کند اطمینان‌بخشی و بیان اهمیت موضوع را برای گفته‌یابان فراهم می­نماید. در واقع گوینده گفتمان قصد دارد به واسطۀ سوگندهایی که یاد می‌کند، مخاطب را به کنشی که در نظر دارد و اتخاذ وضعیت مطلوبی که در مقابل وضعیت نامطلوب ترسیم می‌شود، سوق دهد. تعهّدی که در این پاره گفتارها رقم می‌خورد به این معنی است که گفته یابان، هر یک از دو مسیر اعلام شده در آیات نهم و دهم (به عنوان جواب سوگند) را برگزیند، به تحقیق به آن عاقبت و سرنوشت دچار می‌شود. در آیه پایانی، ]وَ لَا یخَافُ عُقْبَاهَا[ در قالب کنش اظهاری بر تحقّق عقاب تأکید می‌شود.

جهان از آغاز تاریخ، شاهد مبارزه ای مستمر بین حق و باطل بوده و گذشت زمان فصول جدیدی از این برخورد را گشوده است. ظهور اسلام همراه با معجزه ی جاودانی آن قرآن کریم، این مبارزه را وارد مرحله ی جدیدی کرد چرا که معارضان و معاندان، این دین را با تمامی ارکان و مبانی آن در معرض سیل شبهات و تشکیکات قرار دادند. روند هجمه ها با گذر زمان نه تنها کاهش نیافت بلکه با ترفندهای «شبهه سازی» شکل سیستمی به خود گرفت و عرضه‌ی آنها در قالب‌هایی نو و با عناوینی جذاب تا عصر حاضر ادامه یافت و در آینده نیز به شکلی روزآمد تداوم خواهد یافت. در چنین شرایطی بر علمای اسلام فرض است به عنوان وظیفه در دفاع از دین و تعالیم آن بر اساس اسلوب‌های منطقی اقدام کرده شبهات ارائه شده را به روشهای مناسب متنوع پاسخ دهند. آثار دانشمندان مسلماندر این زمینه نشانگر تلاش گسترده ای است که در این زمینه مصروف داشته‌اند. یکی از تلاش های علمی در این راستا در تفاسیر نمود پیدا کرده و مفسران پاسخگویی به بخشی از شبهات را در تصنیفات تفسیری خود به طور مستقل و یا به تناسب در لابلای منابع غیر تفسیری اما مرتبط، عهده دار شده اند. محمد صادقی تهرانی از جمله مفسرانی است که در تفسیر30 جلدی خود «الفرقان فی تفسیر القران بالقران و السنه» به این مهم توجه نموده و با رویکردی کلامی به بسیاری از شبهات اعتقادی پاسخ داده است. این پژوهش در پی آن است که با استناد به تفسیر الفرقان، مبانی مفسر که بر اساس آنها به شبهات پاسخ داده را استخراج و روش‌های وی را در پاسخگویی مورد بررسی قرار دهد و بدین وسیله روش شناسی او در پاسخ به شبهات تبیین گردد. گذشت زمان همراه با تحول و تکامل است. این تحول و دگرگونی سبب پیدایش نیازهای جدید در انسان می گردد. این نیاز همان گونه که در عرصه‌ی مادی و طبیعی فرا روی انسان قرار می‌گیرد در عرصه‌ی معنوی نیز او را دچار چالش می‌کند. راهکار بشر برای برون رفت از نیازهای مادی، اختراع و ابزار سازی است اما راه پاسخ به نیازهای معنوی برخاسته از فطرت، تفکر و تلاش علمی برای گشودن پنجره های جدید به دنیای معرفت است، و این «تولید علم» است. پس لازم است تفاسیر به عنوان یکی از منابع مهم معرفتی با اهتمام به پاسخگویی منطقی و روشمند به شبهات، جامعه دینداران را از خطر شکاکیت مخرب و تزلزل پایه های اعتقادی حفظ و آنها را از لا قیدی در عمل و شعائر در امان نگه دارند. نکته قابل توجه دیگر آنکه گذشت زمان و پیدایش نیازهای جدید، توسعه و رشد تفاسیر جدید را سبب می شود از آنجا که بحث شبهات و پاسخ بدانها نیز در زمره ی نیازهای جامعه دینی به شمار می رود و با سبک زندگی مسلمانان و مقتضیات زمانه مرتبط است مفسر می تواند با لحاظ رویکرد پاسخ گویی به شبهات، متناسب با مکتب و روش تفسیری که در پیش گرفته است پاسخ به برخی از آنها را متکفل شود. در واقع همان گونه که مسلمانان دائماً به تفسیر و روزآمدی آن نیازمندند به پاسخگویی شبهات در خلال تفاسیر نیز به شکل روزآمد احتیاج دارند. یکی از اهداف شناساندن بیشتر تفسیر «الفرقان فی تفسیر القران بالقران و السنه» به جامعه‌ی علمی به عنوان یکی از بزرگ ترین تفاسیر جامع معاصر است. اهدف دیگر بیان مبانی و کارکردهای آن در شکل گیری روش‌های پاسخ به شبهات، به عنوان یکی از پیش نیازهای اساسی در پاسخ به شبهات و در نهایت دستیابی به روش شناسی مبتنی بر آراء مفسر است.در این زمینه تاکنون هیچ پژوهشی از مقاله، کتاب، رساله و یا پایان نامه صورت نگرفته است. مطالعه ی دقیق تر تفسیر الفرقان و سایر آثار صادقی تهرانی نشان می دهد که پاسخ به شبهات در نزد وی روشمند دنبال شده است اما ایشان روش شناسی خود را بطور مستقل بیان نکرده است. این پژوهش به دنبال بازآفرینی مبانی ایشان و نقش آنها در شکل گیری روش‌های وی در پاسخ به شبهات است.

سنت از گسترده ترین اسناد دین شناسی و معتبر ترین منابع اسلامی پس از قرآن کریم است. حدیث نیز به جهت ایفای نقش فعال و محوری در فهم مسلمانان از دین و شریعت و آگاهی بخشی پیرامون سنت معصومان (علیهم السلام) اهمیت و جایگاه والایی را در عرصه تبیین معارف و آموزه های دینی به خود اختصاص داده است. از مهم ترین نتایج این اهمیت، پدیداری دانش های حدیثی مختلفی همچون رجال، تاریخ حدیث، مصطلح الحدیث، فقه الحدیث و.. با هدف حفظ، نشر، تبیین و فهم این میراث ارزنده است. البته که در این میان دانش فقه الحدیث به جهت پیوند مستقیم و ناگسستنی با مقصود اصلی روایت، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ تا آنجا که راوی حدیث بدون فراگیری آن و کاربست روش های مبتنی بر مبانی صحیح، قادر به شناخت و درک روایات نخواهد بود؛ به ویژه آن روایاتی که از باب تقیه و یا کنایه از سوی معصوم (علیه السلام) صادر شده باشد. اشتراک و تعامل دانش فقه الحدیث با تئوری عام فهم متن در برخی ابعاد و نقش انکار ناپذیر هرمنوتیک در سیر فهم حدیث، بهره گیری توأمان از نظریات هرمنوتیکی و مباحث مرتبط با دلالت ها و ساختارهای زبانی را بر عموم دانشمندان فقه الحدیثی واجب و لازم نموده است. یکی از مهم ترین عوامل در برقراری این پیوند، اهتمام هر دو دانش به مقوله «فهم متن» است. گرچه وجود مبانی و پیش فرض های مختلف در هریک از این علوم ممکن است نوع نگرش آنها را در برخی ابعاد با یک دیگر متفاوت سازد؛ اما این عامل هیچ گاه نباید منجر به بی توجهی و کنار نهادن جمیع آموزه های هرمنوتیکی گردد؛ برای نمونه می توان به تمایل دگر اندیشان مسلمان نسبت به «هرمنوتیک فلسفی» و پیروی آنان از برخی آموزه های این نحله؛ مانند امکان وجود قرائت های مختلف از متن و عدم امکان فهم مطابق با واقع، اشاره کرد. گرچه این اقدام از سوی آنان منجر به ایجاد پیامد های ناگواری از جمله بدبینی برخی محدثان به مقوله هرمنوتیک و خلق پنداری ناصحیح در اذهان آنان پیرامون عموم دستاوردهای این نظریه گشت؛ اما شاید با واکاوی دقیق در ادوار و نحله های گوناگون این دانش و عطف توجه به نقش مؤثر «هرمنوتیک کلاسیک» در فرآیند فهم حدیث تا حدود زیادی بتوان مانع از بروز چنین آسیب هایی شد. مقصود از «هرمنوتیک کلاسیک»، دوره سوم از ادوار تاریخی دانش مذبور است؛ دوره ای که با شکل گیری نهضت اصلاح دینی و ظهور و شیوع نوع جدیدی از عقل گرایی، در اواسط قرن هفدهم پدیدار گشت و تا آستانه قرن بیستم ادامه یافت. این نحله از دانش هرمنوتیک که از آن به «هرمنوتیک متن» نیز تعبیر می شود، توانست با تقویت دو شاخصه عینیت گرایی و روش گرایی در خود، به ارائه قواعدی عام جهت دستیابی به مراد واقعی مؤلف بپردازد. گفتنی است، مراد از عینیت گرایی، ثبوت معنای متن و یا به اصطلاح تعیّنی بودن معناست و این یعنی شارح و مفسر تعیین کننده معنا نبوده و صرفاً کشف معنای از پیش تعیین شده توسط مؤلف را بر عهده دارد. و اما مقصود از روش گرایی، کاربست معیارهای صحیح و منقّح در فرآیند فهم معنای متن است. در دانش فقه الحدیث نیز این دو شاخصه به نحوی پر رنگ تر است؛ چراکه غایت نهایی آن کشف مراد واقعی معصوم(علیه السلام) به صورت روشمند بوده، بی آنکه حق هیچ گونه تصرف در معنا از سوی محدث وجود داشته باشد. بنابراین وجود اشتراک و همسویی نسبی میان مبانی هرمنوتیک کلاسیک و پیش فهم های موجود در دانش فهم حدیث از یک سو و نقش مؤثر این نحله در اصلاح و بهبود روش های فهم حدیث و به دنبال آن افزایش بنیه و قوام مباحث فقه الحدیثی از دیگر سو، به بررسی مبانی این دو حوزه اهمیت و ضرورت ویژه ای بخشیده است. در میان طیف گسترده ای از هرمنوتیست های کلاسیک «فریدریش دانیل ارنست شلایر ماخر» نخستین پژوهشگری بود که با طرح «تئوری عام فهم متن» و رویکرد عالمانه و هنرمندانه به این مقوله موجب شد تا از آن پس، از هرمنوتیک به فن فهم هر گونه متنی تعبیر گردد. به حق که مساعی شلایر ماخر در تبدیل هرمنوتیک به علمی نظام مند و سازگار با هر متن نوشتاری و گفتاری، غیر قابل چشم پوشی است. ماخر به جهت توجه ویژه به مسأله ماهیت فهم و تفسیر و باور قلبی به اصالت سوء فهم، نیاز به این دانش را هماره برای مفسّر ضروری و در نتیجه هدف آن را ارائه روش هایی جهت رفع هر گونه بد فهمی و نیل به معنای اصیل و جوهری متن می دانست. با نظر به آنچه تاکنون بیان گردید، هدف اصلی در این نوشتار، مطالعه تطبیقی مبانی فهم حدیث علامه محمد باقر مجلسی(ره) ناظر به «مرآه العقول» (با تأکید بر اصول کافی) و مبانی فهم متن شلایر ماخر می باشد. کشف نقاط مشترک و هم سو در این مطالعه، زمینه های کاربست قواعد فهم متن این هرمنوتیست کلاسیک را در راستای تقویت هرچه بیشتر روش های فقه الحدیثی علامه مجلسی(ره) امکان پذیر می سازد.

بررسی مبانی و روشهای پاسخگویی به شبهات در تفسیر الکاشف قرآن کریم کتاب هدایت بشر و راهنمای سلوک انسان است و بهره مندی از دریای معارف قرآن مبتنی بر فهم و تفسیر آن است. متاسفانه در طول پانزده قرنی که از نزول قرآن می گذرد، همواره دشمنان اسلام با تهدیدات و حملات علیه معارف قرآن، موجب انحراف و شبهه افکنی در ذهن مسلمانان شده و سعی نموده اند که آنان را از حقایق دین دور نمایند. البته جاودانگی قرآن و لزوم نقش هدایتگری آن در همه عصرها از یک سو و تحولات شگرف در جامعه بشری و پدیدار شدن پرسش ها از سوی دیگر، نیاز به پاسخگویی به شبهات را امری اجتناب ناپذیر نموده است؛ لذا عالمان و مدافعان دین را برآن داشته که با روشهای گوناگون به پاسخگویی شبهات پرداخته و بدین ترتیب به دفاع از کرامت قرآن بپردازند. محمد جواد مغنیه از جمله مفسرانی است که نگاهی جامعه شناسانه به زندگی جامعه بشر داشته و سعی نموده از طریق رهنمودهای قرآنی پاسخی برای شبهات و مشکلات زندگی مسلمانان ارائه نماید. و از آنجا که تا به حال تحقیقی در این زمینه در تفسیر الکاشف صورت نگرفته است، محقق برآن شده تا با مطالعه تفسیر الکاشف، به روش تحلیلی توصیفی و با ابزار کتابخانه ای، به بررسی آیات پرداخته و به دنبال حل این مسئله باشد که مبانی و روشهای پاسخگویی به شبهات در تفسیر الکاشف کدام است تا از این طریق، شاخصه ای برای هدایت و اصلاح و روشنگری مخاطبان قرار دهد. مرحوم مغنیه با "حجیت قرار دادن ظواهر قرآن" در پاسخگویی، به شبهات پاسخ داده است و در مباحث و شبهات اعتقادی "حجیت عقل" را مبنا قرار داده و با رویکردی عقل گرایانه به بیان، بررسی و نقد آنها پرداخته است. و با استناد به روایات اهل بیت (علیهم السلام) از "روش روایی" نیز بهره جسته ولی از بیان دیدگاه‌های مفسرانی که مستند آنها اسرائیلیات است چشم ‌پوشیده است.

«معجزه» از مباحث مهم علوم قرآنی است که همواره کانون توجه عالمان دینی و متالّهان بوده و تفسیرهای مختلفی از حیث مفهوم، شروط و امکان تحقّق آن مطرح است. لذا با عنایت به عدم کاربرد این واژه در قرآن و اختلاف نظر در مورد استعمال آن در لسان احادیث، بحث در کیفیت پیدایش اندیشه­ی اعجاز و استعمال واژه­ی معجزه، ضرورتی انکار ناپذیر است. این مقاله با روش تاریخ­گذاری تحلیلی متن و إسناد، روایات حاوی کلمه­ی «معجزه» را بررسی نموده است. تاریخ­گذاری متن، حاکی از وجود تفاوت­هایی در تحریرهای گوناگون روایات است و تاریخ­گذاری سندی نشان می­دهد «شیخ صدوق» به­عنوان «حلقه­ی مشترک» روایات «معجزه»، این کلمه را در کتب حدیثی خود آورده است. تاریخ­گذاری ترکیبی متن و إسناد نیز حاکی از آن است که نمی­توان ائمّه(ع) را ایده­پرداز اصطلاح «معجزه» دانست، لذا ایشان به تأسّی از قرآن، در احادیث گوناگونی واژه­های «آیات، بیّنات و براهین» را در این زمینه بکار برده­اند.

تحلیل گفتمان انتقادی«نورمن فرکلاف» یکی از نظریات مهم در حوزۀ گفتمان­کاوی است که ضمن بیان رابطۀ میان ملاک­های درونی و بیرونی متن و با تکیه بر اشکال زبانی و نشانه­ها، درتلاش است قدرت مسلّط جامعه­ و فضایی را که اثر ادبی در آن شکل گرفته از طریق سه محورِ «توصیف»، «تبیین» و «تفسیر» مورد واکاوی قرار داده و نوعی مفهوم ایدئولوژیک را در ورای متن، بازخوانی ­کند؛ لذا با عنایت به اهمیت آیات تحدّی در مبحث إعجاز قرآن و تفسیرهای گوناگون پیرامون این آیات، ضرورت خوانشی نو، احساس می­شود. دستاورد پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی حاکی از آن است که در سطحِ «توصیف»، واژگان کلیدی در توصیف و نقد گفتار و کردار مشرکان با بسامدهای مختلفی درسیاق آیات تحدّی، تکرار شده که نقشی اساسی در بازنُمود ایدئولوژی حاکم بر جامعه داشته و بازتابی جامع و دقیق از اوضاع و احوال جامعۀ عصر نزول است. سطح «تفسیر»، ترکیبی از محتوای متن و دانش­های زمینه­ای و منطبق بر کنشِ متقابلِ تاریخی است که نشان می‏دهد ساختارهای اجتماعی، چگونه گفتمان را به عنوان کنشِ اجتماعی توصیف کرده و تعیّن می­بخشند. در سطح «تحلیل» نیز نظم­آهنگ و بلاغت قرآن مهم­ترین عامل در کنشِ افراد برای هماردی با قرآن است. هرچند مناسبات اجتماعی عصرِ نزول و ابعاد فرازمانیِ قرآن نیز در نزول آیات مؤثر بوده است.

ترادف از جمله روابط مفهومی است که مورد توجه اصولیون، عالمان علوم قرآنی و نیز زبانشناسان قرار گرفته است. شناخت روش­های کاربست ترادف در تعامل با نوع هم­پوشانی واژگان و ترسیم میدان معناشناسی واژگان مترادف و بررسی تمایزات و فروق آن، برای فهم صحیح معانی آیات، ضرورت بسیار دارد؛ لذا سوال اصلی این پژوهش، آن است که روش کاربست ترادف در قرآن به لحاظ زبان­شناختی چه صورت­هایی دارد؟ بررسی روش کاربست ترادف در قرآن با روش تحلیلی و رویکرد معناشناسی، بیانگر آن است که عنایت به وحدت سیاق و پذیرش فرق بین اصل معنایی واژگان، حاکی از وجود نوعی ترادف نسبی در قرآن است که علامه از آن با عنوان «کالمترادف یا شبه ترادف» یاد می­کند؛ بنابراین ترادف به معنای انطباق در هسته اصلی معناشناختی با وجود تفاوت در جنبه­های عاطفی، در واژگان متقابل در وسعت معنا و شمول معنایی در جانشین سازی و تفاوت در هم­نشین­ها امری محقق و واقع است اما به معنای جایگزینی دقیق واژه­ها نیست؛ بنابراین با تبیین روابط مفهومی در سطح واژه و با تفکیک بین هم­معنایی مطلق و نسبی، وجود هم­معنایی مطلق پذیرفته نیست.

تحلیل الفاظ و شناخت روابط مفهومی بین آن­ها، یکی از راه­های دست­یابی به دقایق معناست، در رابطه با قرآن کریم که از سطوح معنایی متعددی برخوردار است و چینش واژگان آن در نهایت انسجام است، تحلیل کیفیت کاربست واژگان و توصیف مقولۀ معنایی آن به وسیلۀ شرایط و چگونگی کاربرد آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. مقالۀ حاضر با روش تحلیلی‌ - توصیفی در راستای بررسی دلایل اظهار در سوره­های بقره و آل­عمران به این نتایج دست یافت که سیاق آیات؛ نقش محوری در تبیین دلیل ادبی بکارگیری ضمیر بجای اسم ظاهر داشته و مفاد آیاتی که در آن­ها اظهار صورت گرفته، تکالیف و احکام محوله به بندگان و تقابل بین دو امر پسندیده و ناپسند است که در غالب موارد، لفظ جلالۀ «الله» اظهار شده است. تقریر و تمکین، جاری مجرای مثل شدن، دفع توهم و رفع ابهام و اشاره به عموم حکم از جمله دلایل اظهار است.