جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«اختلاف قرائات»، به دو قسم کلی اختلاف در «اصول قرائات» که غالبا تأثیری بر معنی ندارد و اختلاف در «فرش الحروف» که می‌تواند بر معنی اثرگذار باشد؛ تقسیم می‌شود. اختلاف در فرش الحروف خود دارای انواعی است: «اختلاف در هیأت کلمه»، «اختلاف در اعراب»، «تفاوت در ماده کلمه» یا «اضافه یا نقصان حرف». در این مقاله تلاش شده است پس از تبیین این اختلافات، آنها را در سوره کهف احصاء کرده، اثرشان بر برداشت تفسیری بررسی شود. در این مسیر ابتدا موارد اختلاف در سوره کهف را که بیش از 50 مورد است، شمارش کرده و بر اساس انواع مذکور دسته‌بندی نمودیم. سپس بر اساس مؤلفه‌های اهمیت، پنج مورد از اختلافات دارای اولویت یعنی «تَزَاوَرُ»، «ثَمَرٌ»، «خَیراً مِنهَا»، «الوَلَایَةُ» و «نُسَیِّرُ» را برای بررسی دقیق‌تر انتخاب کردیم. این موارد در زمینه‌های «صرف»، «نحو»، «لغت» و در نهایت «تفسیر» بررسی شدند. طی این بررسی‌ها، آمار‌های جالب توجهی به دست می‌آیند؛ ازجمله آنکه اگر چه حدود 70٪ از اختلافات، از نوع اختلاف در فرش الحروف قرائات هستند؛ اما از این بین، موارد بسیار محدود و معدودی تأثیر معتنابه بر برداشت تفسیری دارند که آن نیز در نظر مفسران محل اختلاف است.

عواطف در زندگی خانوادگی، نقش اساسی دارد و بدون توجه به عواطف، موفقیت انسان در زندگی دشوار، بلکه غیرممکن است. خانواده،اولین جایگاه تربیتی، محل بروز و ظهور عواطف انسانی و سنگ بنای جامعه است و اگر سالم باشد، می‌توان به داشتن جامعه‌ای سالم امیدوار بود. نوشتار حاضر با استفاده از روش اجتهادی با بررسی آیات قرآن کریم، مهم‌ترین ویژگی‌هایعاطفی خانواده سالم را استخراج نموده، سپسبه توصیف و تحلیل آن پرداختهو مهمترین دلالت‌های تربیتی هر یک از آن‌ها را ارائه کرده است. بررسی‌هانشان می‌دهد: ازجمله ویژگی‌های عاطفی خانواده سالم در قرآن کریم، مودّت و رحمت است که دلالت‌های تربیتی مانند حضور خداوند در خانواده، استحکام خانواده، رشد و تعالی خانواده و افزایش صمیمیت بین زوجین است؛ ویژگی دیگر، آرامش‌بخشی است که مهم‌ترین دلالت‌های تربیتی آن، راه شناخت خدا، نشاط در خانواده، رشد سلامت عاطفی خانواده و ارضای نیازهای روحی و روانی همسران در خانواده است.

< p>در جهان غرب و به‌طور عمده دنیاى مسیحى، به دلیل تحریف‌های کتب عهد عتیق و جدید و نارسایى آموزه‌های مذکور، نظریات گوناگونى پیرامون وحیانى بودن یا نبودن این کتب مطرح شده که صرف‌نظر از درستى یا نادرستى آن عقاید و آراء در مورد عهدین، تعمیم آن نظرات به قرآن کریم جفایی در حق این کتاب آسمانی است. دره حداد یکی از مستشرقان غیرمسلمانانی است که سعی کرده است با مقایسه تطبیقی قرآن و عهدین و تقسیم‌بندی رسالت پیامبر اکرم (ص) در پنج مرحله زمانی متفاوت، قرآن کریم را حاصل تجربه پیامبر اکرم (ص) معرفی نماید. این مقاله بر آن است با روش تحلیلی ـ انتقادی و با توجه به تفاوت محتوایی و هنری بسیار از آموزه‌های قرآنی (قصص) با عهدین و الهی بودن منشأ دریافت‌های وحیانی حضرت محمد (ص)، دیدگاه وی در این خصوص را بررسی نماید. افزون بر این‌که با توجه به عصمت آن حضرت در دریافت وحی، معجزه بودن قرآن، امّی بودن پیامبر (ص) و آیات فراوان قرآنی، تجربی بودن وحی نبوی و تأثیر از یهود و مسیحیت، نیز تأثیرپذیری قرآن کریم از فرهنگ زمانه جاهلیت و به‌طورکلی ایده همسان‌انگاری وحی قرآنی با تجربه دینی مردود می‌گردد.

بحث زبان قرآن از مباحث زیربنایی اساسی دانش تفسیر در دوران معاصر به حساب می آیدکه با دانش های علوم قرآنی،کلام،فلسفه،زبان شناسی واصول فقه نیز ارتباط تنگاتنگی دارد با توجه به شبهاتی که در دهه های اخیر در ارتباط،با ویژگی ها و ماهیت زبان قرآن مطرح شده، تحلیل ریشه ای این موضوع ضروری می نماید(مبانی تفسیر قرآن،دکتر مودّب،ص184).منظور از زبان قرآن «نوع ساخت ارتباطی و دلالی واژگان،عبارت ها و جمله ها در مقام مواجهه با مخاطبان خود است(فلسفه دین،علی اکبر رشاد،ص101). در باب زبان قرآن دیدگاه های متعددی وجود دارد:گروهی بر این عقیده اند که زبان قرآن، زبان عرفی ساده و تک ساحتی است و در این رابطه می گویند:«زبان قرآن همان زبان تفاهم و تخاطب عرف مردم است و خداوند برای القا و ابلاغ پیام خود به مردم، طریقه و زبان دیگری جز آن را گزینش نکرده است(سیدابوالقاسم خویی،البیان فی تفسیر القرآن،ص281).گروهی چون تیلیش زبان قرآن را زبان رمزی و اشاره(سمبلیک) می دانند «نماد» معادل فارسی «رمز» در عربی و «سمبل» در زبان های اروپایی است.(paul tilish theology of culture p:51-53)دکتر سعیدی روشن زبان تمثیل ونمادین را یکی می داند.(تحلیل زبان قرآن و مسائل آن،ص30).برخی از دانشمندان زبان قرآن را زبان اسطوره می دانند اما باید به این نکته اشاره کرد که برخی اسطوره را داستان هایی می دانند که هیچ حظی از حقیقت در آن ها وجود ندارد و معرفت_بخشی ندارد.دکتر ساجدی می گوید در برخی موارد اسطوره را داستانهایی است که می تواند مفید باشد.(ساجدی، زبان دین و قرآن،ص167-168).عده ای دیگر اسطوره را داستان های وهمی و خیالی می دانند که از محتوا و پیام خالی است.مانند دکتر سعیدی روشن.(تحلیل زبان قران و مسائل آن،ص32).عده ای چون دکتر شاکر بر این اعتقادند که زبان اسطوره همان زبان سمبلیک است.(شاکر،مبانی و روش های تفسیری،ص103) علی اصغر حکمت،اسطوره را نوعی از تمثیل می داند که در ادامه بحث بیشتر به آن پرداخته می شود.(حکمت،امثال قرآن فصلی از تاریخ قرآن کریم،ص3.4).در باب اسطوره انگاری در عرب باید خاطرنشان کرد برخی از دانشمندان غربی معاصر چون ریچارد بریث(1900-1990م) ایشان معتقد هست که گزاره های دینی افسانه های مفید است به اعتقاد بریث این افسانه ها و داستانها در مخاطبان آثار روان شناختی دارند.اما برخی دیگر از دانشمندان غربی چون «ارنست کاسیرر» و «وینستون کینگ» معتقد به اسطوره انگاری در گزاره های دینی هستند؛از این رو، آنها را غیر علمی،غیر عقلانی و نمادین می دانند و روش اسطوره ای به طور کامل با روش علمی تفاوت دارد و تلاش برای عقلانی ساختن آن تلاشی بیهوده است.(ساجدی،زبان دین و قرآن،ص174).گروهی دیگر از نواعتزالیون زبان قرآن،را زبان تمثیلی دانسته اند دلایل تمثیلی بودن زبان قرآن را این گونه بیان می دارند:الف:رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان ها و ادیان؛ب:ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت؛ ج:قابل فهم بودن مفاهیم غامض و پیچیده از رهگذر تمثیل؛ح:رفع تعارض میان علم و قرآن چ:برخورداری قرآن از سطوح مختلف بیان. مانند احمد خلف الله و در میان خاورشناسان افرادی چون آکوئیناس بر این اعتقادند از آنجا که محور اصلی این رساله بررسی نظریه زبان تمثیلی قرآن با تأکید بر دیدگاههای نواعتزالیون چون محمد احمد خلف الله و برخی خاورشناسان چون آکوئیناس می باشد بحث های دیگر زبان قرآن تا حدی در مورد آنها زیاد سخن گفته شده است اما در مورد زبان تمثیل آنطور که باید و شاید مطالبی در خور توجه بیان نشده است لازم است در این قسمت به تبیین زبان تمثیلی قرآن از دیدگاه نواعتزالیون خلف الله و خاورشناسان پرداخته شود تا جای ابهامی در مورد این مسأله وجود نداشته باشد از آنجا که بحث زبان قرآن بحثی دیرین است که دانشمندان مسلمان و مستشرقان در این زمینه قلم فرسایی کرده اند.احمد خلف الله بر این عقیده است که داستان های قرآن،می تواند داستانهای غیر واقعی باشد و در تمثیل ضرورت ندارد که حوادث اتفاق افتاده باشد یا شخصیت ها موجود باشند، همانگونه که ضرورت ندارد گفتگوها و محاوره ها صادر شده باشند، بلکه در تمام این جهات یا در بعضی از جهات آن به فرض و خیال اکتفا می شود.(الفن القصصی فی القرآن الکریم، ص153).تعریف احمد خلف الله از تمثیل این است که تمثیل را قصه ای می داند که در قرآن از باب ضرب المثل یا تمثیل در قالب هنری درآمده باشد و آن را با قصه اسطوره ای که از لحاظ محتوا و شکل با آن متفاوت است جدا می کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص182).در تقسیم بندی بیان شده از سوی خلف الله داستانهای تمثیلی به زبان نمادین برگردانده شده یا به زبان نمادین قابل تحویل است.از این رو هنری و ادبی بودن این نوع داستان از نوع داستانهای تاریخی روشن تر است؛ زیرا گرچه برخی مفسران قصه تاریخی را واقعی و حقیقی می دانند، ولی قصه تمثیلی را نوعی تمثیل مبتنی بر بیانی عرفی دانسته اند که ممکن است حق نما یا بر پایه خیال باشداز این رو شخصیت های قصه تمثیلی لزوماً واقعی نیستند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص183).اصرار و تأکید خلف الله بر این نکته که داستانهای قرآن غیر واقعی است تا حدی است که برخی از آیات قرآن چون سوره فرقان«وَ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی‌ عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصیلاً (5)قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً (6) که احتمال نفی وجود اساطیر در قرآن می رود ایشان از قول فخر رازی چنین نقل می کند:فخر رازی هم بر این اعتقاد است که در این آیات خداوند در صدد انتساب قرآن به خود و نفی این سخن که قرآن دست نوشته محمد(ص) می باشد،نه در صدد این است که اسطوره را از قرآن کریم نفی کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص377). از سخنان اهل لغت و صاحب نظران این گونه بر می آید که تمثیل در برخی مواقع به صورت ضرب المثل و گاهی به صورت تشبیه(مثل زدن) است و در هر دو صورت می تواند با حقیقت همراه باشد.

جهاد یکی از فروع دین است که در مدینه واجب شده است و قرآن کریم مسلمانان را بر پاسداشت جهاد توصیه نموده و تخلّف از آن را نکوهیده است. این پژوهش در صدد است تا بررسی تفسیری آیات قرآن کریم با موضوع جهاد که در مکه نازل شده را استخراج نماید و ضمن معناشناسی آنها با توجه به تاریخ نزول آیات، مبنایی به دست دهد که سیر تاریخی نزول قرآن کریم، با مفاهیم بلند جهاد در مکه سازگار باشد. نتیجه تحقیق بر آن است که آمدن مفهوم جهاد در آیات مکّی، تنها برای ایجاد آمادگی برای مسلمانان بوده و جنبه زمینه‌چینی و دلگرمی داشته و به نوعی خبر از آینده‌ای می‌دهد که در مدینه به وقوع خواهد پیوست.

آغاز تفسیر از جمله مباحث مهمی است که در تاریخ تفسیر بدان توجه شده‌است. خاورپژوهان هم توجه ویژه‌ای به این مسئله دارند. قسمتی از مقالة «تفسیر در دوران صدر اسلام و سده‌های میانه» اثر ژیلیو، خاورپژوه معاصر، دربارة آغاز تفسیر و اعتبارسنجی آن است. در این اثر، ژیلیو پیشینة تفسیر روایی دورة نخستین را به طور ویژه بررسی کرده‌است. از دیدگاه او، دوران نخستین تفسیر روایی به صورت شفاهی و مکتوب عبارتند از: 1ـ تفسیر پیامبر(ص) که نقطة عزیمت است. 2ـ تفسیر صحابه که دَه تن از آنان جزو مفسران مشهور هستند. 3ـ تفسیر تابعان که مثل دورة صحابه، دَه تن از آنان جزو مفسران مشهورند. 4ـ آغاز نگارش تفسیر که متأخر از سه دورة پیشین است. ژیلیو معتقد است تفسیر سه دورة اول، دورة شفاهی تفسیر بوده که مصادف با سدة نخست هجری است و از نظر کمیت روایات تفسیری و کیفیت طرق آن‌ها اعتبار چندانی ندارد. همچنین، از دیدگاه او، تفسیر دورة چهارم، یعنی دورة کتابت تفسیر روایی، از سدة دوم آغاز می‌شود. از این رو، اعتبار تفسیر روایی از نظر مکتوب بودن نیز ضعیف است. اما بر اساس منابع اسلامی، تفسیر روایی دوران نخستین، برخلاف دیدگاه ژیلیو ویژگی‌های زیر را دارد: 1ـ تفسیر شفاهی که شامل سه دورة اول است، از نظر کمیت روایات، تعداد راویان و طرق روایات، وسیع‌تر و موثق‌تر از آن چیزی است که ژیلیو ادعا میکند. 2ـ زمان شروع تفسیر مکتوب روایی به قبل از سدة دوم، یعنی سدة نخست بازمی‌گردد.

یکی از مستشرقانی که در حوزه علوم قرآنی و تفسیر دارای مقالات متعدد است، آندرو ریپین، محقق مسیحی انگلیسی است که در یکی از مقالات خود با عنوان «شتر یا ریسمان» به بررسی معنای واژه «الجمل» در آیه 40 سوره اعراف پرداخته است. وی ضمن نقل اقوال مختلف، درنهایت وجود دو قرائت مختلف «جَمَل: شتر نر» و «جُمَّل: ریسمان ضخیم» از این واژه را مطرح نموده و قرائت دوم را ساخته‌وپرداخته مفسرانی می‏داند که از قرن سوم به بعد، با هدف غلبه بر بحث‏های کلامی و نیز نمایش برتری قرآن بر سایر کتاب‌های الهی، آن را ساخته و به ابن‏عباس نسبت داده‏اند. ریپین ضمن این ادعا، چندین پایه مهم اعتقادی مسلمانان نسبت به قرآن را نشانه گرفته است؛ این امر در آثار سایر مستشرقان نیز یافت می‏شود. چنین آثاری اگر به ورطه نقد درنیایند، بی‏تردید آثار مخربی خواهند داشت که سست ‏شدن پایه‏های اعتقادی مسلمان، یکی از آن‏هاست. در این مقاله سعی شد تا ضمن بررسی واژه «جمل» و پیشینه قرائت‏های مختلف آن، نیز بررسی آثار مفسران و لغویان متقدم، ادعای ریپین با روش تحلیلی و اوصافی و نیز با برون‏کرد انتقادی بررسی شود. درنتیجه، ریشه قرائات مختلف به عصر صحابه و تابعین بازگشته و آن ادعا مبنی بر ساختگی بودن قرائت ابن‏عباس و نیز سایر تبعات آن با ارائه ادله مربوطه، باطل و رسمیت قرائت مشهور جَمَل، انطباق آن با قرائت پیامبرk و وجود وجه شبه اقوی برای آن ثابت شد.

این پژوهش به بررسی مبانی حکومت اسلامی در قرآن و سنت از دیدگاه امام خمینی و علامه مودودی می‌پردازد. با توجه به اهمیت بحث حکومت اسلامی در جامعه اسلامی در عصر کنونی و با توجه به جایگاه علمی و سیاسی امام خمینی بنیان‌گذار جمهوری اسلامی و علامه مودودی، به‌عنوان نظریه‌پرداز اجتماعی و سیاسی، ضرورت پرداختن بحث مبانی حکومت اسلامی در پرتوی قرآن و سنت از منظر این دو متفکر، روشن می‌گردد. هدف از این پژوهش، تبیین آرای دو متفکر برجسته عصر حاضر از دو مکتب شیعه و اهل تسنن، امام خمینی و علامه سید ابوالاعلی مودودی درباره مبانی حکومت اسلامی است. امام خمینی و علامه مودودی برای حکومت اسلامی دارای مبانی مشترک و مختصی هستند. توحید، رسالت پیامبر اسلامk، جاودانگی و جامعیت اسلام از مبانی مشترک بوده؛ امامت و ولایت‌فقیه، مبنای اختصاصی امام خمینی در بحث حکومت اسلامی؛ و خلافت جمهور مبنای اختصاصی علامه مودودی است. امام خمینی و علامه مودودی نظریه خود را در باب مبانی حکومت اسلامی به آیات و روایات مستدل نموده‌اند. روش این پژوهش با توجه به تبیین آرای این دو متفکر، توصیفی ـ تحلیلی و با توجه به‌ بررسی و نقد ادله، تحلیلی ـ انتقادی است. در این راستا پژوهش حاضر با استخراج مبانی این دو متفکر ادله آنان را مورد بررسی قرار داده است.

یکی از شاخه­های زبان قرآن، زبان تمثیلی در برخی از گزاره­های قرآنی است. مراد از تمثیلی بودن زبان قرآن بیان حقایق قرآن در قالبی ادبی و هنری است. ارائه این نوع زبان، خیال‌بافی و توهّم نیست. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی و بر اساس داده­ها و اطلاعات حاصل از مطالعات کتابخانه­ای، روشن می­گردد که تمام حقایق قرآن معرفت­بخش و واقع­نما است و هیچ­گونه خیال‌بافی و کذبی در بیان گزاره­های قرآن وجود ندارد. همچنین به این سوال پاسخ می دهد که زبان تمثیلی قرآن دارای چه اصول و مبانی است؟ که در این جستار بر اساس این پژوهش، مبانی زبان تمثیلی قرآن همچون: گذر از تنگنای معنای حقیقی؛ نیازمندی به دلیل و قرینه؛ اشاره آیات قرآن به ماورای آن؛ چندمعنایی در آیات قرآن؛ سازگاری با ضوابط قطعی عقلی و شرعی مورد تحلیل و بررسی قرار می­گیرد. اگر مبانی نظریه زبان تمثیلی قرآن به گونه­ای دقیق و درست تبیین گردد، زمینه­ مناسبی برای دست­یابی به تفسیر درست آیات قرآن فراهم خواهد شد؛ لذا بررسی زبان تمثیلی قرآن و مبانی و لوازم آن به شدّت ضروری می‌نماید و نتایجی که از این بررسی به دست می­آید این است که نه تنها تمثیل در قرآن تخیل و کذب نیست بلکه ثابت می­کند که گزاره­های قرآن واقع­گرا و معرفت بخش است؛ حقایقی را در قالب زبانی ادبی و هنری بیان می­کند که در عین اشاره به معنای عمیق و باطنی، هم زمان به معنای سطحی و ظاهری نیز اشاره دارد.

یکی از مباحث دیرین و مهم اندیشه‌وران قرآنی مسلمان، بحث روش‌های تفسیری است. از دیدگاه آنان، اصلی‌ترین روش‌های تفسیری سه روش «قرآن به قرآن»، «روایی» و «عقلی» است. «تفسیر اجتهادی» نیز ترکیبی از این سه روش اصلی است. خاورپژوهان معاصر نیز به بحث روش‌های تفسیری توجه ویژه‌ای داشته‌اند. ژیلیو از جمله همین خاورپژوهان، ضمن تألیف آثار متنوعی در حوزة قرآن، به صورت ویژه به بحث مشروعیت روش تفسیر اجتهادی پرداخته و انتقاداتی را در این باره مطرح کرده‌است. انتقادات ژیلیو در چهار محور است: 1ـ شکل‌گیری تفسیر اجتهادی به اواخر سدة دوم مربوط است. 2ـ در همین زمان، اندیشمندان اسلامی با تفسیر اجتهادی مخالفت کردند. 3ـ روایات با تفسیر اجتهادی مخالف‌اَند. 4ـ قرآن موافقتی با تفسیر اجتهادی نکرده‌است. اما پاسخ اجمالی این انتقادات، به این ترتیب است: 1ـ شکل‌گیری روش تفسیر اجتهادی، مربوط به سال‌های آغازین سدة نخست است. 2ـ مخالفت با این روش تفسیری نیز از همان سدة نخست آغاز شده‌است. 3ـ بسیاری از روایات موافق روش تفسیر اجتهادی‌ هستند. 4ـ آیاتی از قرآن به صراحت موافق این روش تفسیری هستند.