جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تاکنون سه دسته نظریه عمده به نام‌های انحصارگرایی، شمول‌گرایی و کثرت‌گرایی در باب مقوله نجات اخروی انسان در مباحث کلامی قدیم و جدید، شناخته شده است. این تحقیق در پی پاسخ به این پرسش است که آیا می‌توان نظریه صدرالدین شیرازی درباره نجات را نیز در یکی از این دسته‌ها جای داد یا این که او، مانند بسیاری از ابداعات خود در فلسفه، در اینجا نیز سخنی تازه دارد. در این تحقیق نشان داده خواهد شد که صدرا، بر اساس مبانی هستی شناسانه و انسان شناسانه حکمت متعالیه خود، پس از تقسیم انسان‌ها به چهار دسته کلی در عالم آخرت، به قرار گرفتن هر دسته در مرتبه‌ای مشخص از نجات قائل می‌شودکه این مراتب، از اسفل السافلین تا اعلی علیین را در بر می‌گیرد و این به معنای نجات تمام نوع بشر است؛ البته مفهومی که صدرا از نجات در عام‌ترین سطح آن ارائه کرده، چیزی غیر از تعاریف متداول این مفهوم است؛ او با تاثیر‌پذیری فراوان از ابن عربی در این باب، اعتقاد خود را به رهایی نهایی همه انسان‌ها از الم عذاب در جهنم اعلام می‌دارد و استدلالات خود را برای نفی خلود الم عذاب، در عین بقای عذاب و خلود در جهنم، با بهره‌گیری فراوان از مبانی عقلی و آیات و روایات، مطرح می‌نماید. پس از ارائه تصویری روشن از نظریه نجات صدرایی، به مقایسه این نظریه با دیدگاه‌های سه‌گانه رایج در حوزه نجات-شناسی خواهیم پرداخت و نشان می‌دهیم که قول صدرا را به هیچ عنوان نمی‌توان در یکی از این دسته‌بندی‌ها قرار داد و به این ترتیب، مشخص می‌شود که نظر او در این باب را باید به عنوان بدیلی برای این نظریات به حساب آورد که می‌توان آن را "شمول‌گرایی فراگیر" نام نهاد.

در این پژوهش سعی شده امکان‌ خوانش کثرت‌گرایانه از دین بر اساس یگانه اثر خواجه شمس‌ُالدّینْ محمّدِ بن بهاءُالدّینْ محمّدْ حافظ شیرازی (727-792 ه.ق) ارائه شود. با نگاهی کلی به دیوان حافظ می‌توان گفت که او، طبق صورتبندی جان هیک به سادگی می‌تواند در زمره کسانی قرار گیرد که از نگاهی پلورالیستیک و کثرت گرایانه - گاه از نوع حقانیت و گاه از نوع نجات- به ادیان برخوردار بوده‌اند. بر اساس دیوان حافظ، به نظر می‌رسد نسبت او با ادیان دیگر را شاید بتوان در چیزی بیش از تساهل و رواداری جست‌وجو کرد؛ چنانکه از برخی سخنان و ابیات وی نوعی هم‌دلی و تعلق خاطر با مظاهر و تعالیم ادیان دیگر نیز قابل استنباط است. نگاه مبتنی بر کثرت‌گرایی حافظ به ادیان گوناگون نه فقط ریشه در تاملات و مطالعات وی و همچنین گرایش‌های عرفانی‌اش داشته بلکه عصر و زمانه او نیز برای به منصه ظهور رسیدن چنین نگاهی آماده و مهیا بوده است. در این پژوهش ابتدا به بیان و شرح کثرت‌گرایی دینیِ جان هیک پرداخته و در ادامه شواهد و مستنداتی در دیوان او نشان داده شده که متضمن نگاه کثرت‌گرایانه او است. این پژوهش علاوه بر دیوان حافظ از مهم‌ترین شرح‌هایی که بر غزلیات وی نوشته شده بهره گرفته است. همچنین سعی شده نگاه حافظ در مورد مباحثی نظیر خدا، انسان، معاد، نجات، دین و ... از مورد بررسی قرار گیرد. بررسی تاریخی دوران حافظ و فرهنگ حاکم بر زمانه او به عنوان یکی از اصول هرمنوتیکی نیز در این پژوهش مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین ایران قرن هشتم هجری، شیراز عصر حافظ و احوال شخصی و تجربه زیسته او نیز مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش از مهم‌ترین و مشهورترین منابع تاریخی قرن هشتم ایران به طور عام، فارس به طور خاص و منابعی که شرح احوال و زندگی حافظ را نوشته‌اند بهره گرفته شده است.

مسئله این پایان‌نامه بررسی میزان تأثیرپذیری ملاصدرا از دشتکی‌ها است که پیش از او می‌زیستند. بیشترین توجه ما در این پژوهش به صدرالدین محمد دشتکی و پسرش غیاث‌الدین منصور دشتکی است. در واقع ملاصدرا در آثار خود به نقل و نقد از این بزرگان پرداخته و از آن‌ها یادکرده است. در این خصوص باید گفت ملاصدرا در طرح مسائل اصلی و زیربنایی فلسفه خود از قبیل: اصالت وجود، نظریه تشکیک و اتحاد نفس با قوای خود، ترکیب ماده و صورت، اثبات واجب و مسئله معاد، متأثر از آراء و اندیشه های صدرالدین دشتکی و پسرش غیاث الدین منصور بوده است؛ به عنوان مثال در بحث اصالت وجود، ملاصدرا در موضعی از کتاب اسفار، نظر سید سند را در اصالت وجود و تقدم وجود بر ماهیت به نظر خود نزدیک‌تر می‌داند، چنانکه می‌گوید، تقدم وجود بر ماهیت نزد سید سند امری پذیرفته شده بود و این همان است که نزد ما برهان بر آن اقامه شده است. همچنین در ترکیب ماده و صورت که آیا اتحادی است یا انضمامی، ملاصدرا متأثر از صدرالدین دشتکی، معتقد است ترکیب این دو اتحادی است نه انضمامی، یعنی در خارج، ماده و صورت به عنوان دو امر مستقل وجود ندارند. در بحث معاد نیز ملاصدرا نظر غیاث الدین را درباره تعلق نفس به بدن پس از مرگ نقد کرده است. در پژوهش حاضر، تلاش شده است ابتدا توضیحاتی در خصوص خاندان دشتکی و نظریاتشان داده شود و سپس میزان تأثیر گذاری این خاندان بزرگ بر برخی از اندیشه‌های فلسفی ملاصدرا بررسی شود.

در طول تاریخ، زیباترین و دلنشین ترین لحظات زندگی انسان مؤمن، دعا کردن به درگاه خداوند متعال بوده است. تکیه کردن به بالاترین قدرت هستی و توجه به مبدأ وجود، و بی نیازی از سایر موجودات، موجب آرامش روحی فرد می شود. می توان گفت مهم ترین عنصر مشترک بین انسانهای دین دار در ادوار مختلف، دعا بوده و هست، چنان که زبان گفتگوی همه انسانهای مؤمن در ادیان مختلف، دعا بوده است و از این طریق با معبود حقیقی خویش به راز و نیاز پرداخته و حوایج خویش را از او طلب می کردند. در این مقاله، با مراجعه به متون مقدس و روایات معتبر، اهمیت دعا، نقش دعا در زندگی مؤمنان، اخلاص در دعا، عنصر زمان و مکان در دعا، دعاهای فردی و اجتماعی، و دیگر موضوعات کلیدی و عنوانهای مشترک و متفاوت نیایشی دو دین آسمانی اسلام و یهود، از منظر قرآن و عهد عتیق مورد پژوهش قرار گرفته است.

با­توجه به آن­که الهیات اکهارت را الهیات سلبی دانسته­اند که بر ناشناختنی بودن خداوند و تعالی وجودی او از ممکنات تأکید می­کند، مسأله خداگونگی انسان از منظر اکهارت امری ناممکن و ناشدنی به نظر می­رسد. لذا این سوال مطرح می­شود که چگونه اکهارت به خداگونگی انسان معتقد است؟ مبانی و اصول وی در این مسأله چیست؟ خداگونگی انسان از منظر اکهارت بر اصول و مبانی انسان­شناختی وی استوار است. این پژوهش به تحقیق درباره چهار مولفه انسان­شناختی که اکهارت در این مسأله از آن­ها بهره­برده­است می­پردازد. این چهار مولفه عبارتند از: تولّد الهی در روح، قوۀ عقل، مشابهت و همانندی ذات خدا و ذات نفس و مقام لایقفی انسان. اکهارت بر­اساس این اصول و مبانی، بر این باور است که انسان دارای ظرفیت و توانی است که می­تواند به بالاترین مرتبه ممکن ارتقا­یافته و خداگونه شود. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و با استناد به آثار اکهارت، می­کوشیم تا اصول و مبانی انسان­شناختی وی را در امکان خداگونگی انسان روشن سازیم.

امام سجاد (ع) به سبب زهد و عبادت هاي بسيار و همچنين مناجات هاي زيبا و پرمحتوا، نزد متصوفه از جايگاه علمي و عملي ويژه اي برخوردارند، از بعد علمي، ايشان را سرآمد دانش هاي ظاهري و باطني شمرده، و معتقدند که آن حضرت نه تنها در علوم ظاهر، بلکه در معارف معنوي نيز سرآمد بود، و حضرت اميرالمومنين (ع) و امام سجاد (ع) را در زمره کساني مي دانند که عالم به علم الافراد بوده اند. از حيث عملي نيز، ضمن نقل مناجات ها و نيز کرامات بسياري از ايشان، سيره عبادي و اخلاقي آن حضرت (ع) را الگويي براي اهل معرفت دانسته، و گفته اند هنگامي که حضرت به نماز مي ايستاد کائنات بر وي کشف مي گشت و بر دست نيافتني ترين اسرار عالم قدس اطلاع مي يافت. در متون صوفيه، از گريه هاي بسيار حضرت (ع)، زهد و ورع، تقوي و خوف، سخاوت و خدمت به خلق، خلوص و تواضع و بردباري ايشان سخن به ميان آورده اند.

نوشتار حاضر جستاری است درباب آراء عرفانی عارف نامدار سدة هفتم هجری قمری، شیخ المشایخ سعدالدین محمّد بن معین‌الدین (مؤیدالدین) محمّد بن حمویی بحرآبادی جوینی (587-649/650‌ق) از خاندان شافعی مذهب حمویی که در مدّت چهار صد سال در ایران، مصر و شام منشأ خدمات مؤثر مادی و معنوی بودند. سعدالدین حمویی از عارفان طریقت کبرویّه و در سلک مریدان برجستة شیخ نجم الدین کبری و در شمار نخستین صوفیانیست که با اعتقاد به ولایت ائمّة معصومین(ع) به عنوان اولیاء مطلق الهی، گرایشات شیعی داشته است. آثار و تألیفات وی پرشمار، و اغلب مشتمل بر سخنان رازآمیز، ارقام، دوایر، أشکال هندسی و اصطلاحات خاصّی است که گاه فهم و حلّ آنها دشوار می‌نماید. از آنجا که بیشتر تألیفات او به زبان عربی است و مشرب تأویلی دارد، هنوز در قالب نسخ خطی باقی مانده و استخراج آراء عرفانی وی در هر دو حوزة نظر وعمل را دشواریاب نموده است. این مقاله در حوزة عرفان نظری با بررسی مهم‌ترین آثار وی همچون رسالة محبوب الأولیاء، فی علوم الحقایق و حکم الدقایق، لطائف التوحید فی غرائب التفرید و المصباح فی التصوف، و نیز توجه به آثار مرید برجسته‌اش عزیزالدین نسفی، به مقولة وجودشناسی و تبیین احکام وجود اعم از وحدت شخصی وجود وتمثیلات آن، اصالت وجود و تشکیک وجود از منظر عارف حمویی پرداخته و برای تبیین بهتر، گاه با آراء عرفانی شیخ اکبر محی‌الدین عربی- عارف هم روزگار شیخ حمویی که مناسبات و مکاتبات میان ایشان در تاریخ تصوف به ثبت رسیده- سنجیده و بیان داشته است.