جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعات تطبیقی در متون اسلامی، به ویژه در آیات قرآن، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار ‏است. با توجه به اهمیت آیه 124 سوره بقره، به دلیل به کار رفتن واژه‌هایی مانند «کلمات»، «امام» و ‏‏«عهد» که باعث شده برخی مفسران دیدگاه‌های متفاوتی را در این زمینه بیان کنند، پژوهش حاضر ‏به بررسی آراء مفسران فریقین در این زمینه پرداخته است. سه واژۀ‌ «کلمات»، «امام» و «عهد» در ‏آیه پیش‌گفته نقش تعیین‌کننده‌ای برای تبیین این آیه دارند. از ره‌گذر این جستار، مشخص می‌شود ‏که واژه «کلمات» با توجه به سیاق آیه یادشده و آیات مشابه، به انجام دادن کارهایی عملی دلالت ‏دارد که حضرت ابراهیم‌(ع) لازم بود برای رسیدن به امامت، آن‌ها را انجام دهد. درباره تفسیر کلمه ‏‏«إِمَام»، دیدگاه‌هایی هم‌چون زعامت سیاسی، قدوه، نبوت و... مطرح شده است که برخی از ‏مفسران، سعی دارند با معانی که در نظر گرفته‌اند، امامت حضرت ابراهیم‌(ع) را منکر شوند. اما با ‏توجه به سیاق آیه پیش‌گفته و تفسیر کلمه «عهد» که بیش‌تر مفسران فریقین آن را به معنای امام ‏بیان کرده‌اند، مشخص می‌شود که حضرت ابراهیم‌(ع) و فرزندانش به مقام امامت نایل شدند. در ‏این نوشتار، سعی گردیده آیه یادشده، با استفاده از تفاسیر فریقین، آیات مشابه و روایات، تا حد ‏امکان بررسی گردد‏

روایاتی در منابع فریقین دربارۀ آیۀ هفتم سورۀ رعد آمده که ازنظر تعداد و تفاوت دیدگاه‌های دو فرقه، قابل‌توجه است و پژوهشی تطبیقی دربارۀ آنها صورت نگرفته است. ازاین‌رو، در این پژوهش با شیوۀ توصیفی-تحلیلی، به بررسی تطبیقی مصداق‌های یادشده در روایات منابع فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته شده است. در این میان، تنها روایاتی که حضرت علی(ع) را هادی پس از پیامبر(ص) و سپس دیگر امامان علیهم‌السلام را یکی پس از دیگری به‌عنوان هادی بعد از وی معرفی می‌نمایند، با معیارهایی چون سیاق و ظاهر آیه، معنای مفردات و جامعیت فرازمانی قرآن سازگار هستند؛ گرچه آن دسته از روایات اهل‌سنت که تنها پیامبر(ص) را هادی می‌داند، در مطابقت با عصر آن حضرت درست است و نیز آن دسته از روایات که فقط به بیان هادی بودن حضرت علی(ع) پرداخته، در مطابقت با زمان حیات آن حضرت بعد از پیامبر(ص) صحیح می‌باشد.

قرآن­پژوهان مسلمان، باید شناخت دقیقی از دیدگاه­های خاورشناسان درباره مطالعات قرآنی داشته باشند تا بتوانند این دیدگاه­ها را به بوته نقد گذارند. تحقق این امر، مستلزم آشنایی پژوهش­گران با مستشرقان قرآن­پژوه و آثار آنان است. مقاله حاضر، بعد از بیان مقدمه در ضرورت این شناخت و نیز معرفی برخی منابعی که به زندگی­نامه علمی و آثار آنان اشاره کرده­اند، به معرفی اجمالی شش خاورشناس قرآن­پژوه معاصر و آثار آنان درباره مطالعات قرآنی به ترتیب حروف الفبای فارسی می­پردازد. همچنین دیدگاه هریک از آن­ها درباره یکی از مباحث قرآنی بررسی شده است. در این مقاله، نام­های خاورشناسان قرآن­پژوه برجسته­ای چون: برینر، سلز و ونزبرو به چشم می­خورد. بررسی آثار مستشرقان درباره مطالعات قرآنی، نشان می­دهد که برخی از آنان یا اثری مستقل درباره قرآن­پژوهی به‌جای گذاشته­اند یا در کنار مباحث اسلام­شناسی، به بحث مطالعات قرآنی پرداخته­اند.

بحث زبان قرآن از مباحث زیربنایی اساسی دانش تفسیر در دوران معاصر به حساب می آیدکه با دانش های علوم قرآنی،کلام،فلسفه،زبان شناسی واصول فقه نیز ارتباط تنگاتنگی دارد با توجه به شبهاتی که در دهه های اخیر در ارتباط،با ویژگی ها و ماهیت زبان قرآن مطرح شده، تحلیل ریشه ای این موضوع ضروری می نماید(مبانی تفسیر قرآن،دکتر مودّب،ص184).منظور از زبان قرآن «نوع ساخت ارتباطی و دلالی واژگان،عبارت ها و جمله ها در مقام مواجهه با مخاطبان خود است(فلسفه دین،علی اکبر رشاد،ص101). در باب زبان قرآن دیدگاه های متعددی وجود دارد:گروهی بر این عقیده اند که زبان قرآن، زبان عرفی ساده و تک ساحتی است و در این رابطه می گویند:«زبان قرآن همان زبان تفاهم و تخاطب عرف مردم است و خداوند برای القا و ابلاغ پیام خود به مردم، طریقه و زبان دیگری جز آن را گزینش نکرده است(سیدابوالقاسم خویی،البیان فی تفسیر القرآن،ص281).گروهی چون تیلیش زبان قرآن را زبان رمزی و اشاره(سمبلیک) می دانند «نماد» معادل فارسی «رمز» در عربی و «سمبل» در زبان های اروپایی است.(paul tilish theology of culture p:51-53)دکتر سعیدی روشن زبان تمثیل ونمادین را یکی می داند.(تحلیل زبان قرآن و مسائل آن،ص30).برخی از دانشمندان زبان قرآن را زبان اسطوره می دانند اما باید به این نکته اشاره کرد که برخی اسطوره را داستان هایی می دانند که هیچ حظی از حقیقت در آن ها وجود ندارد و معرفت_بخشی ندارد.دکتر ساجدی می گوید در برخی موارد اسطوره را داستانهایی است که می تواند مفید باشد.(ساجدی، زبان دین و قرآن،ص167-168).عده ای دیگر اسطوره را داستان های وهمی و خیالی می دانند که از محتوا و پیام خالی است.مانند دکتر سعیدی روشن.(تحلیل زبان قران و مسائل آن،ص32).عده ای چون دکتر شاکر بر این اعتقادند که زبان اسطوره همان زبان سمبلیک است.(شاکر،مبانی و روش های تفسیری،ص103) علی اصغر حکمت،اسطوره را نوعی از تمثیل می داند که در ادامه بحث بیشتر به آن پرداخته می شود.(حکمت،امثال قرآن فصلی از تاریخ قرآن کریم،ص3.4).در باب اسطوره انگاری در عرب باید خاطرنشان کرد برخی از دانشمندان غربی معاصر چون ریچارد بریث(1900-1990م) ایشان معتقد هست که گزاره های دینی افسانه های مفید است به اعتقاد بریث این افسانه ها و داستانها در مخاطبان آثار روان شناختی دارند.اما برخی دیگر از دانشمندان غربی چون «ارنست کاسیرر» و «وینستون کینگ» معتقد به اسطوره انگاری در گزاره های دینی هستند؛از این رو، آنها را غیر علمی،غیر عقلانی و نمادین می دانند و روش اسطوره ای به طور کامل با روش علمی تفاوت دارد و تلاش برای عقلانی ساختن آن تلاشی بیهوده است.(ساجدی،زبان دین و قرآن،ص174).گروهی دیگر از نواعتزالیون زبان قرآن،را زبان تمثیلی دانسته اند دلایل تمثیلی بودن زبان قرآن را این گونه بیان می دارند:الف:رایج بودن زبان تمثیلی در تمامی زبان ها و ادیان؛ب:ناتوانی عقل از درک ماوراء طبیعت؛ ج:قابل فهم بودن مفاهیم غامض و پیچیده از رهگذر تمثیل؛ح:رفع تعارض میان علم و قرآن چ:برخورداری قرآن از سطوح مختلف بیان. مانند احمد خلف الله و در میان خاورشناسان افرادی چون آکوئیناس بر این اعتقادند از آنجا که محور اصلی این رساله بررسی نظریه زبان تمثیلی قرآن با تأکید بر دیدگاههای نواعتزالیون چون محمد احمد خلف الله و برخی خاورشناسان چون آکوئیناس می باشد بحث های دیگر زبان قرآن تا حدی در مورد آنها زیاد سخن گفته شده است اما در مورد زبان تمثیل آنطور که باید و شاید مطالبی در خور توجه بیان نشده است لازم است در این قسمت به تبیین زبان تمثیلی قرآن از دیدگاه نواعتزالیون خلف الله و خاورشناسان پرداخته شود تا جای ابهامی در مورد این مسأله وجود نداشته باشد از آنجا که بحث زبان قرآن بحثی دیرین است که دانشمندان مسلمان و مستشرقان در این زمینه قلم فرسایی کرده اند.احمد خلف الله بر این عقیده است که داستان های قرآن،می تواند داستانهای غیر واقعی باشد و در تمثیل ضرورت ندارد که حوادث اتفاق افتاده باشد یا شخصیت ها موجود باشند، همانگونه که ضرورت ندارد گفتگوها و محاوره ها صادر شده باشند، بلکه در تمام این جهات یا در بعضی از جهات آن به فرض و خیال اکتفا می شود.(الفن القصصی فی القرآن الکریم، ص153).تعریف احمد خلف الله از تمثیل این است که تمثیل را قصه ای می داند که در قرآن از باب ضرب المثل یا تمثیل در قالب هنری درآمده باشد و آن را با قصه اسطوره ای که از لحاظ محتوا و شکل با آن متفاوت است جدا می کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص182).در تقسیم بندی بیان شده از سوی خلف الله داستانهای تمثیلی به زبان نمادین برگردانده شده یا به زبان نمادین قابل تحویل است.از این رو هنری و ادبی بودن این نوع داستان از نوع داستانهای تاریخی روشن تر است؛ زیرا گرچه برخی مفسران قصه تاریخی را واقعی و حقیقی می دانند، ولی قصه تمثیلی را نوعی تمثیل مبتنی بر بیانی عرفی دانسته اند که ممکن است حق نما یا بر پایه خیال باشداز این رو شخصیت های قصه تمثیلی لزوماً واقعی نیستند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص183).اصرار و تأکید خلف الله بر این نکته که داستانهای قرآن غیر واقعی است تا حدی است که برخی از آیات قرآن چون سوره فرقان«وَ قالُوا أَساطیرُ الْأَوَّلینَ اکْتَتَبَها فَهِیَ تُمْلی‌ عَلَیْهِ بُکْرَهً وَ أَصیلاً (5)قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذی یَعْلَمُ السِّرَّ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ غَفُوراً رَحیماً (6) که احتمال نفی وجود اساطیر در قرآن می رود ایشان از قول فخر رازی چنین نقل می کند:فخر رازی هم بر این اعتقاد است که در این آیات خداوند در صدد انتساب قرآن به خود و نفی این سخن که قرآن دست نوشته محمد(ص) می باشد،نه در صدد این است که اسطوره را از قرآن کریم نفی کند.(الفن القصصی فی القرآن الکریم،ص377). از سخنان اهل لغت و صاحب نظران این گونه بر می آید که تمثیل در برخی مواقع به صورت ضرب المثل و گاهی به صورت تشبیه(مثل زدن) است و در هر دو صورت می تواند با حقیقت همراه باشد.

جرالد هاوتینگ قرآن‌پژوه انگلیسی، آیات مربوط به بت‌پرستی و شرک را بررسی کرده است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، آرای او درباره موضوع پیش‌گفته را نقد می‌کند. از رهگذر این جستار، سه نکته محوری در دیدگاه‌های وی مشخص گردید: عدم‌‌‌صراحت واژگان عام قرآنی بر بت‌پرستی معاصران قرآن؛ عدم‌دلالت اسمای خاص قرآنی بر بت‌های آن‌ها؛ عدم-دلالت مشتقات شرک بر بت‌پرستی و یا شرک اعتقادی آنان. این سه دیدگاه، به این نحو قابل نقد هستند: استفاده قرآن از واژگان عام انتزاعی، برای بیان بت‌پرستی معاصران خود، با توجه به ارتقای سطح آشنایی آنان با مفاهیمی انتزاعی و مشترک بین همه فرهنگ‌ها در حوزه پرستش غیر خدا صورت گرفته که با توجه به قراین موجود در آیات و خارج از آیات، معلوم می‌شود که این پرستش، در قالب بت‌پرستی بوده است. اسمای خاص موجود در قرآن درباره شرک مشرکان، با شرک اعتقادی سازگاری دارند و بر اساس منابع سنتی اسلامی، این‌ها بت‌های معاصران قرآن بوده-اند؛ بیش‌تر آیات به‌کار‌رفته در قرآن در زمینه شرک، از نوع اعتقادی‌اند نه شرک عملی و مسأله شفاعت به صورت حقیقی، ارتباطی با شرک ندارد و مشرکان، شفاعت شریکان را صرفاً بهانه‌ای برای بت‌پرستی و شرک خود قرار داده بودند.

آغاز تفسیر از جمله مباحث مهمی است که در تاریخ تفسیر بدان توجه شده‌است. خاورپژوهان هم توجه ویژه‌ای به این مسئله دارند. قسمتی از مقالة «تفسیر در دوران صدر اسلام و سده‌های میانه» اثر ژیلیو، خاورپژوه معاصر، دربارة آغاز تفسیر و اعتبارسنجی آن است. در این اثر، ژیلیو پیشینة تفسیر روایی دورة نخستین را به طور ویژه بررسی کرده‌است. از دیدگاه او، دوران نخستین تفسیر روایی به صورت شفاهی و مکتوب عبارتند از: 1ـ تفسیر پیامبر(ص) که نقطة عزیمت است. 2ـ تفسیر صحابه که دَه تن از آنان جزو مفسران مشهور هستند. 3ـ تفسیر تابعان که مثل دورة صحابه، دَه تن از آنان جزو مفسران مشهورند. 4ـ آغاز نگارش تفسیر که متأخر از سه دورة پیشین است. ژیلیو معتقد است تفسیر سه دورة اول، دورة شفاهی تفسیر بوده که مصادف با سدة نخست هجری است و از نظر کمیت روایات تفسیری و کیفیت طرق آن‌ها اعتبار چندانی ندارد. همچنین، از دیدگاه او، تفسیر دورة چهارم، یعنی دورة کتابت تفسیر روایی، از سدة دوم آغاز می‌شود. از این رو، اعتبار تفسیر روایی از نظر مکتوب بودن نیز ضعیف است. اما بر اساس منابع اسلامی، تفسیر روایی دوران نخستین، برخلاف دیدگاه ژیلیو ویژگی‌های زیر را دارد: 1ـ تفسیر شفاهی که شامل سه دورة اول است، از نظر کمیت روایات، تعداد راویان و طرق روایات، وسیع‌تر و موثق‌تر از آن چیزی است که ژیلیو ادعا میکند. 2ـ زمان شروع تفسیر مکتوب روایی به قبل از سدة دوم، یعنی سدة نخست بازمی‌گردد.

از مسائل ضروری و مهم مطرح بین اندیشمندان خصوصاً خاورشناسان، مسئله تناقضات قرآن است. برخی از آنها مانند لوئیس، منتگمری وات، تئودرنولدکه، گولت تسیئر، بلاشر فرانسوی، هنری ماسیه، مانتیه، یوسف دره حداد، بوهل، ماکدونالد، عبدالله عبد الفادی، سها از ترویج کننده این نظریه اند ومعتقدند در قرآن تناقض وجود دارد. و آن را وسیله ای برای تضعیف و تشکیک در قرآن قرار داده اند. لذا پژوهش پیش رو با رویکرد نقادانه و روش توصیفی و تحلیلی به تحلیل و بررسی مبانی قرآن شناختی مستشرقان درباره تناقضات قرآن می‌پردازد. بدیهی است برای فهم تام و سپس به دنباله آن نقد و بررسی دقیق دیدگاه‌ها درباره تناقضات قرآن می بایست در وهله نخست مبانی و ملاکات پژوهش‌های آن‌ها مورد مطالعه و کاوش قرار گیرد. و گونه برداری قرآن از کتب ادیان آسمانی پیشین، و اقتباس قرآن از فرهنگ و عقائد جاهلی، و اشعار شاعران عرب جاهلی، عدم تناسب آیات قرآن، تکرار قصه ها و عبارت ها و ناهمگونی ساختاری آیات مکی و مدنی و...... به بوته نقد کشیده شده تا در نهایت سستی و بطلان ادله خاورشناسان درباره تناقضات موجود در قرآن به اثبات برسد.

قرآن کریم تنها پیام الهی در دست بشریت است که سالم از هر تحریفی باقی مانده است.در طول سالیان، افراد زیادی از دانشمندان اسلامی در جریان فهم آن، تفاسیر و آثار متعددی عرضه کرده‌اند. غیر مسلمانان نیز به محدوده مطالعات قرآنی وارد شده و آن را از جهات مختلف بررسی کرده‌اند. شبهات در مورد پیامبر(ص) در این آثار، فرایند رساندن و پذیرش پیام الهی را خدشه دار می‌کند. با بررسی آثار دانشمندان اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع شخصیت پیامبر(ص) شبهاتی قابل استخراج است که این رساله متکفل شناسایی، ارزیابی و مقایسه هم سویی آن‌ها است تا آفت شبهه را از ریشه بازشناسی و برطرف نماید. بابررسی علمی مشخص می‌گردد که بین دو مجموعه تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دائره المعارف قرآن لایدن هماهنگی معناداری قابل مشاهده است که در این رساله از آن به هم آوایی تعبیر شده است. پرسش اصلی عبارت است از: هم آوایی شبهات مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در مورد پیامبر(ص) در چه جنبه‌هایی است؟ در پاسخ به آن روش توصیف، تحلیل ونقد تاریخی، نیز روش‌های تفسیری وحدیثی به کار رفته است. نتایج حاصله عبارتند از اینکه نمادی از هم آوایی شبهات در محور‌هایی مانند تاثیر سحر برپیامبر(ص)، اخلاق، نسب پیامبر(ص) و سیره‌ی آن حضرت در تعامل با همسران و رعایت حقوق آنها، تعامل با قبایل مشرک، اهل کتاب و اسرا، پدیده‌هایی چون وحی، عصمت پیامبر(ص) و... قابل مشاهده است که با مبانی عقلی و موازین قرآنی، روایی مورد قبول فریقین می‌توان به نقد آن پرداخت. نقل‌های تفسیری متناسب با مبانی کلامی اهل سنت و روایات ضعیف زمینه ساز اظهار نظرهای ناصواب مستشرقان در مورد پیامبر(ص) شده است.علاوه برآن اکتفا به منابع اهل سنت، لغزش‌هایی در ترسیم شخصیت پیامبر(ص) در مداخل دائره المعارف به وجود آورده است.

شناخت دیدگاه‌های خاورپژوهان درباره بازتاب داستان‌های انبیاء در قرآن، با هدف نقد و بررسی آن ها، ضرورتی انکارناپذیر است. پژوهش حاضر، سعی دارد به نقل و نقد آراء مئیر یاکوپ قستر، خاورشناس لهستانی و یهودی درباره داستان خلقت آدم(ع) بپردازد. در این پژوهش از روش مطالعه کتابخانه‌ای با رویکرد آن تحلیلی-انتقادی استفاده شده است. اگرچه بررسی دیدگاه‌های قستر در خصوص داستان آدم(ع) مرکز توجه و تحلیل بوده است اما به منظور تکمیل بحث از نظرات عالمان مسلمان نیز استفاده شده است. نقل گسترده روایات خلقت آدم(ع) از منابع اسلامی، نشان‌‌دهنده پژوهش عمیق قستر در منابع روایی-تفسیری است. تقطیع روایات تفسیری، ذکر اسرائیلیات، برداشت سطحی و نادرست از آیات قرآن، استفاده گسترده از روایات ضعیف و نقل روایات متناقض، از جمله نقدهای اساسی در پژوهش‌های قستر به شمار می آید.