جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«خلاصة النظر» از جمله کتاب‌های نویافته‌‌ای است که به نویسنده‌‌ای امامی‌مذهب و ناشناخته تعلق دارد. شواهد نشان می‌دهد که نویسندۀ این کتاب در دورۀ میانی سدۀ ششم و هفتم هجری زندگی می‌کرده و برخی مستشرقان در یک ادعایی نه چندان محکم، معتزلی بودن نویسنده و پیروی او از مکتب متأخر معتزله -یعنی مکتب ابوالحسین بصری- را مطرح کرده‌اند. در واقع، نویسندۀ کتاب، به سنت کلامی پیشین امامیه - ‌‌‌به طور عمده اندیشۀ شیخ مفید- نیز تعلق خاطر داشته است. کتاب، مشتمل بر یک مقدمه و هشت باب است که هر باب خود مشتمل بر مسائلی است. فصل‎بندی و چینش مباحث کتاب، شبیه فصل‎های برخی از متون کلامی سده چهارم و پنجم هجری است. مهم‎ترین ابواب آن عبارتند از: اثبات صانع، صفات، عدل، تکلیف، وعد و وعید، نبوت، امامت، امر به معروف و نهی از منکر، آجال و ارزاق

کتاب حاضر چاپ نسخه‌برگردان کتاب المحجة البيضاء فی أصول الدين تأليف حسام‌الدين عبد‌الله بن زيد العنسی (د. 667 ق)، يکی از مهمترين دانشمندان و متکلمان و فقيهان زيدی يمن است. اين کتاب در دانش کلام معتزلی / زيدی است و نسخۀ حاضر شامل چهار قسمت اول کتاب است و بحثهای مهم و ارزشمندی دربارۀ توحيد، عدل، نبوت و مسائل وابسته به این موضوعات را دربرمی‌گیرد. در مقدمۀ انگلیسی اين اثر از نويسنده، آثارش و اهميت انديشه‌های کلامی او بحث شده است. به طور خلاصه اينجا بايد به چند نکته در رابطه با اهميت اين کتاب اشاره کرد: نخست اينکه اين کتاب يکی از آثار کلامی بر جای مانده از زيديان معتزلی يمن است که مطالعۀ آن به‌ويژه برای فهم و درک مناسبات کلامی و اعتقادی شيعيان زيدی و مکتب معتزلی اهميت فوق العاده‌ای دارد. درست است که از آثار زيديان معتزلی يمن کتابهای کم و بيش زيادی و از سده های ششم تا هشتم قمری که در واقع مهمترين دورۀ کلام معتزلی يمن است در اختيار است منتهی تاکنون تنها تعداد محدودی از اين آثار به چاپ رسيده است. مطالعۀ اين کتاب می‌تواند پرتویی بر چگونگی دريافت و تفسير کلام معتزلی از سوی زيديان يمن بيافکند و ما را با بحثها و مناقشاتی که زيديان در تعامل با مکتب اعتزال که کم و بيش از اوائل سدۀ ششم قمری با آن آشنایی مستقيمی پیدا کردند آشنا کند. نکتۀ دومی که بايد در ارتباط با اهميت اين کتاب مطرح شود آن است که اين اثر که متعلق به سدۀ هفتم قمری است، برخلاف آثار و نوشته‌های کلامی نخستين نسلهای زيديانی که در سدۀ ششم قمری با مکتب بهشمی معتزلی يعنی مکتب ابوهاشم جبايی و قاضی عبدالجبّار همدانی آشنایی يافتند نگاهی کم و بيش انتقادی به اين مکتب دارد و بيشتر درصدد است تا بر اهميت تعاليم امامان زيدی از ميان اهل بيت تأکيد کند. نکتۀ جالب توجه اين است که در راستای اين هدف، نويسندۀ کتاب از آشناييش با مکتب معارض با مکتب قاضی عبدالجبّار، يعنی مکتب ابوالحسين بصری (د. 436 ق) و محمود ابن‌الملاحمی (د. 536 ق) بهره می‌گيرد و گاه در مخالفت با مکتب سنّتی بهشميان، در کنار مکتب ابوالحسين می‌ایستد. به همين دليل اين اثر جنبۀ بحثی و چالشی جالب توجهی را در معارضۀ اين دو مکتب و تلاش نويسنده در ارائۀ مکتب کلامی متّبع در سنّت امامان اوليۀ زيدی به نمايش می‌گذارد. نگاهی به نمايه‌ای که در پايان اين کتاب قرار داده‌ايم و نام اشخاص و کتابهایی که در اين اثر از آنها ياد شده می‌تواند اهميت المحجة البيضاء را آشکارتر کند. آخرين نکته‌ای که در رابطه با اهميت اين اثر بايد متذکر شد آن است که اين کتاب کم و بيش در همان دورانی نوشته شده که در سنّت متکلمان اماميه و به‌ويژه به همت سديدالدين حمّصی (پايان سدۀ ششم قمری) انتقاد از مکتب کلامی شريف مرتضی که می‌دانيم به مکتب کلامی بهشمی دلبستگی داشت در محافل اماميۀ ايران و سپس حله (عراق) آغاز شد و در اين راستا سديدالدين حمّصی گرايش قوی به مکتب مخالف، يعنی مکتب ابوالحسين بصری و محمود ابن‌الملاحمی پيدا کرد. اين گرايش جديد کم و بيش در ميان دو مذهب امامی و زیدی همزمان آغاز شد و بنابراين المحجة اللبيضاء اثری کلامی است که ما را برای فهم درست‌تر مکتب واسطۀ سديد الدين حمصی ياری می‌کند، مکتبی که می‌دانيم بعداً به‌ويژه علامه حلی آن را پی گرفت و عميقاً در شماری از نوشته‌های کلامیش تحت تأثير آن بود. بدين ترتيب، چاپ نسخه‌برگردان اثر حاضر برای تعميق شناخت ما از دوره‌ای مهم و سرنوشت‌ساز از تحولات کلام اسلامی و شيعی اهميتی فوق‌العاده دارد. حسام‌الدين عبد‌الله بن زيد العنسی، المحجة البيضاء فی أصول الدين، مقدمه و فهارس: حسن انصاری و زابینه اشمیتکه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب با همکاری مرکز ملی پژوهشهای علمی فرانسه، 488 صفحه، 1394.

از آغازین دوران، خردگرایی همواره خصیصه مهم اندیشه کلامی مسلمانان بوده است. با وجود این حقیقت که در طول تاریخ اسلامی، خردگرایی، مخالفان خاص خود را داشته است؛ این جریان همچنان باقی ماند تا آنکه یکی از تکیه گاه های اصلی تفکر کلامی مسلمانان گردید. تنها در پی شکل گیری بنیادگرایی نوین اسلامی بود که خردگرایی به حاشیه رانده شد و به میزانی در معرض خطر قرار گرفت که هیچ گاه پیش از این قرار نگرفته بود. نویسنده در مقاله حاضر به طور مختصر، به معرفی، بیان تاریخچه شکل گیری و ذ کر متکلمان برجسته مکاتب کلامی اسلامی خردگرا در دوران میانی جهان اسلام از جمله معتزله و اشاعره، همت گماشته است. نویسنده در ادامه، پس از بیان تعامل موجود میان جریان های مختلف اندیشه کلامی در جهان اسلام، روابط میان اسلام و دیدگاه های متکلمان مسلمان با دیگر ادیان مانند یهودیت و مسیحیت در دوران میانی اسلام را مطرح می نماید. در انتها، با بیان سیر مطالعه و پژوهش در باب اندیشه های معتزله و اشاعره و معرفی پژوهش ها در این حوزه و اعتزال یهودی، مقاله خویش را به پایان می رساند.