جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

درد و رنج کشیدن حیوانات در صحنه طبیعت واقعیتی غیر قابل انکار است که زمینه‌ساز شبهۀ ناسازگاری این مساله با اوصاف علم، قدرت و خیرخواهی محض خداوند در ادیان ابراهیمی شده است. هدف الهی‌دانان از پاسخ¬گویی به این مساله برقراری این سازگاری با حفظ اوصاف خداوند است. مارک مالر از اندیشمندان معاصر در مقاله خود کوشیده است با تجدید نظر در مفهوم اوصاف خداوند مشکل را حل نماید. اشکال مالر و غالب الهی‌دانان مسیحی آن است که به جای تکیه بر بن¬مایه¬های دینی، با پیش‌فرض‌های غیر دینی سراغ حل این مساله رفته‌اند. حاصل نقد دیدگاه وی این است که نمی‌توان نیمی از مقدمات را از متون دین و نیمی دیگر را از تبیین‌های غیر دینی استخراج کرد و استدلالی منطقی یا پاسخی منطبق با دین انتظار داشت. به جای بازنگری در اوصاف خداوند باید دید چه تبیینی از درد و رنج حیوانات در زبان خود دین ارایه شده است.

یکی از آموزه¬های دینی در باب معادشناسی، مسئله خلود و جاودانگیِ کفار معاند و لجوج در عذاب جهنم است. اجماع و اتفاق همۀ علمای اسلامی (از فقها، متکلمان و فیلسوفان) بر این بوده که جاودانگیِ عذابِ این عده از جهنمیان، در متون دینی نص و صریح است. در مقابل، ابن¬عربی معتقد است چنین چیزی با رحمت واسعه و عدل خداوند ناسازگار است؛ به همین جهت، تن به تأویل نصوص دینی داده و خلود در متون دینی را به معنای «مدت طولانی» تفسیر کرده و بر این باور است که دوزخیان بعد از گذشت مدتی از عقوبت، رحمت و عدل الهی به سراغ آنان خواهد رفت و عذاب دوزخ را از آن‌ها برمی¬دارد. استاد جوادی آملی نیز به عنوان فقیه، متکلم، فیلسوف و عارف، این تفسیرِ ابن‌عربی را نپذیرفته و معتقد است عذاب ابدی نه تنها منافاتی با رحمت واسعه و عدل الهی ندارد، بلکه با آن سازگار و هماهنگ است. این مقاله به بررسی انتقادی دیدگاه ابن‌عربی، از منظر استاد جوادی آملی می¬پردازد.

این پژوهش که به طرح دیدگاه ادیان توحیدی در مورد مسأله نجات و رستگاری می پردازد ماهیت نجات و رستگاری و حیات جاودان عوامل و موانع آن را در سه بخش از منظر سه دین یهود مسیحیت و اسلام بررسی می کند. در بخش اول به معرفی مختصری از آیین یهود و فرقه های مختلف آن و بررسی عوامل نجات از قبیل ایمان و شریعت و نقش گناه به عنوان تنها عامل هلاکت و مانع نجات پرداخته است. در بخش دوم با اشاره به اهمیت اندیشه نجات در مسیحت عوامل نجات از قبیل ایمان، محبت و فیض بررسی شده و از گناه و شریعت به عنوان دو مانع عمده نجات از دیدگاه مسیحیت یادگردیده است و همچنین مسأله برگزدیدگی عده ای برای نجات توسط خداوند و بعضی از امور اخروی از قبیل جاودانگی مرگ برزخ و ثواب و عقاب مورد بحث قرار گرفته است. در بخش سوم با تبیین مسأله سعادت و شقاوت روحانی به نقش ایمان و عمل صالح به عنوان مهم ترین عالم نجات و رستگاری و همچنین مسأله توبه و شفاعت از دیدگاه قرآن اشاره شده است و گناه و کفر به عنوان مهم ترین مانع نجات و رستگاری مورد تأکید قرار گرفته است. و با طرح مسأله احباط و تکفیر و مسأله خلود و جاودانگی به تبیین آنها پرداخته شده است. در خاتمه پژوهش مقایسه ای بین دیدگاه هر سه دین انجام گرفته است.

فرهنگنامه ای منسجم و روشمند و تطبیقی از واژگان، ترکیبات و اصطلاحات فلسفه و کلام اسلامی است. مجموع لغات و مفاهیم این فرهنگنامه از متون کهن و منابع جامع فلسفه مشایی، اشراقی و حکمت متعالیه مخصوصا منابع فارسی گزینش شده است. اصطلاحات کلامی نیز مستند به آثار کهن و منابع تخصصی و عمومی است. فهرست این مآخذ و مراجع در پایان کتاب آمده است. در مقدمهای که سیدحسین نصر نگاشته درخصوص سیر فارسی‏ نگاری متون و مفاهیم تخصصی فلسفه بحث شده است. در ادامه ویراستار کتاب روش انتخاب واژه و مراحل انجام کار، شناسایی منابع، واژه گزینی و سبک ویرایش و معادل‏یابی اصطلاحات را توضیح داده است. متن فرهنگنامه به ترتیب حروف الفبا ابتدا به زبان فارسی و معادل های انگلیسی تنظیم شده سپس ترتیب الفبایی اصطلاحات انگلیسی و معادل ها و مترادفات فارسی هر واژه آمده است.

ابن‌میثم بحرانی یکی از بزرگترین دانشمندان قرن هفتم هجری می‌باشد که آثار ارزشمندی در زمینه‌ی علوم عقلی و نقلی از خود به جا گذاشته است. آثار و روش کلامی او در بین تألیفاتش, چنان درخششی دارد که وجهه‌ی کلامی وی را قوت می‌بخشد. محقق بحرانی در نوشته‌های کلامی خویش، از روش عقلی و نقلی استفاده کرده است؛ لیکن تکیه و بهره جویی وی از عقل, بسی بیشتر از نقل به چشم می‌خورد. در این نوشته, آرای ابن‌میثم در مورد خداشناسی, راهنماشناسی و فرجام شناسی, بررسی می‌شود. ابن‌میثم، معتقد به معرفت فطری به خداوند است، لیکن او این نوع معرفت را به طور کامل، از برهان عقلی، مستغنی نمی‌داند. او معتقد است که ماهیت خداوند و ممکنات, متفاوت است. محقق بحرانی, درد و لذت را از صفاتی می‌داند که باید از خداوند, سلب کرد. او برخلاف فلاسفه, معتقد است که خداوند, عالم به جزئیات است. او قائل است که صفات خداوند, عین ذات او هستند و زیادت صفات بر ذات, فقط به حسب اعتبار عقلی صحیح است. ابن‌میثم، اراده‌ی خداوند را به علم خاص او به مصالح، ارجاع می‌دهد. وی در کتاب قواعد المرام, ذکر می‌کند که افعال الهی, دارای غرض هستند؛ لیکن در شرح نهج البلاغه, خلاف این مطلب را قائل شده است. طبق عقیده‌ی او, حضرت محمد9 قبل از بعثت, پیرو هیچ شریعتی از انبیای گذشته نبوده است. ابن‌میثم صفات لازم برای امام را, عصمت, داشتن اصول کمالات, افضلیت, بری بودن از عیوب, منصوص بودن, اختصاص به کرامت و علم به کل دین می‌داند. ابن‌میثم بیان علت غیبت امام دوازدهم را واجب نمی‌داند؛ لیکن علت این غیبت را از طرف امت می‌داند. ابن‌میثم از قائلین به معاد جسمانی است؛ لیکن بعد از نقل قول حکما در مورد توأم بودن معاد جسمانی و روحانی, هیچ اشکالی بر سخن آنان وارد نمی‌کند. او معتقد است که انسان دارای اجزای اصلیه‌ای است که از اول تا آخر عمر, باقی می‌مانند. اودر کتاب قواعد المرام تجرّد نفس را قبول نمی‌کند و به خاطر همین, معاد روحانی را رد می‌کند، لیکن در کتاب شرح المائه کلمه لأمیرالمومنین، اعتراف به مجرّد بودن نفس می‌کند.

رابطه ذات و صفات الهي، يكي از مهمترين مباحث كلامي، فلسفي و عرفاني است كه درباره آن، نظريات گوناگوني ارائه شده است. ابنميثم، متكلم، فيلسوف و عارف شاخص قرن هفتم، در بين نظريات ارائهشده، نظريه عينيت صفات با ذات را پذيرفته است، اما در تبيين فلسفه توصيف خداوند و وجود صفات او، اعتباري بودن اوصاف الهي را مطرح ميكند كه به نظر ميرسد نه تنها با نظريه عينيت، تناقضي ندارد، بلكه تبيين دقيقي از همان نظريه است. ابنميثم، با الهام از بيان اميرالمؤمنينj درباره نفي صفات، توصيف خداوند با اين اوصاف اعتباري را از مراتب آغازين معرفت حق ميشمارد و كمال اخلاص در معرفت را كه غايت سير عارف است، در نفي صفات از خداوند و لحاظ ذات او بدون در نظر گرفتن چيز ديگر، ميداند.

مباحث اخلاقی سقط جنین در چند دهه اخیر به شدت مطرح بوده و موافقتها و مخالفتهای بسیاری را در پی داشته است. شاید یکی از دلایل عمده اهمیت یافتن آن اهمیت داشتن حق حیات آدمی باشد. سقط جنین از دیدگاه فقهی و حقوقی در میان فقهای اسلامی همواره مورد بحث بوده است ولی از جنبه اخلاقی بحث چندانی درباره آن نشده است. در این رساله مسئله سقط جنین به لحاظ اخلاقی از نظرگاه فلسفی و الهیات قرانی پیگرفته میشود. فرضیه ما در این رساله آن است که نادرستی سقط کردن جنین بسته به مراحل تکون جنین به لحاظ اخلاقی به دو جهت است، یکی به جهت انسان بودن جنین و دیگری به جهت دارا بودن قوه قوی انسان شدن. با توجه به اینکه انسان بیش از یک ساحت دارد: ساحت بدن و غیر بدن، و تمام حقیقت انسان ساحت غیر بدن است که پس از مرگ نیز همچنان به زندگی خود ادامه میدهد، از اینرو با حضور ساحت غیر بدن اطلاق انسان بر جنین جائز است و سقط کردن آن به دلیل اینکه قتل نفس به شمار میآید، نادرست است. اما بدون حضور ساحت غیر بدن، انسان بر جنین اطلاق نمیشود و در نتیجه سقط کردن آن به لحاظ قتل نفس نادرست نیست ولی لازمه آن این نیست که سقط کردن جنین پیش از وجود ساحت دیگر اخلاقاً مجاز باشد، چون گرچه پیش از وجود ساحت دیگر قتل نفس صادق نیست ولی میتوان با توجه به اینکه جنین قوه انسان شدن را دارد نادرستی سقط کردن آن را به لحاظ اخلاقی نشان داد. به عبارت دیگر، سقط جنین از لحظه لقاح به لحاظ اخلاقی نادرست است، البته از زمانی که انسان بر جنین اطلاق میشود سقط کردن آن به لحاظ قتل نفس قبیح است و پیش از صدق انسان بر جنین به جهت آنکه قوه قوی انسان شدن را دارد.

این پژوهش، به بررسی و نقد نظریه‌ی فیض و صدور فارابی از منظر آیات و روایات پرداخته است و تلاش شده است تا با عرضه‌ی این نظریه به محضر آیات و روایات، میزان صحت و سقم آن مشخص گردد. بر اساس تحقیقی که صورت پذیرفته است، فیض نظریه‌ای است که منشأ و فرآیند پیدایش جهان را توضیح می‌دهد که در یک طرف آن اصل کامل و متعالی و نیز موجودات نازل‌تری است که در طی روندی از خداوند ناشی شده‌اند و در طرف دیگر، حاصل اشراق دفعی و غیر زمانی بین آن دو می‌باشد. فارابی به عنوان موسس فلسفه‌ی اسلامی، در طرح نظریه‌ی فیض خود وامدار فلوطین بوده است. وی تحت تأثیر کتاب اثولوجیا که به گمان وی برگرفته از آثار ارسطو بوده است (در حقیقت برداشتی آزاد از آثار فلوطین می‌باشد) به تبیین و توضیح این نظریه پرداخته است. فیض فارابی مبتنی بر مولفه‌هایی است که شاکله‌ی اصلی این نظریه را تشکیل می‌دهند. این مولفه‌ها عبارتند از: فاعلیت وجودی پروردگار که از منظر فارابی و حکمای مشاء فاعلیت بالعنایه است، اراده‌ی ذاتی پروردگار که همان علم به نظام اصلح می‌باشد، سنخیت بین علت و معلول، قاعده‌ی الواحد، ضرورت علیت و مسئله‌ی نفی واسطه در جریان فیض که مهمترین آن بی‌زمان بودن آفرینش پروردگار می‌باشد. از منظر آیات و روایات ما سوی الله خلق شده است و خداوند آن را از غیر شیء آفریده است. بر اساس آموزه‌ی خلقت، فاعلیت پروردگار، فاعلیت به مشیت و اراده می‌باشد و تمامی انحاء فاعلیت وجودی و فیضانی نفی شده است. اراده‌ی پروردگار نیز، اراده‌ای فعلی است که همان ایجاد و احداث خداوند می‌باشد. در این دیدگاه خالق و مخلوق دارای تباین ذاتی هستند و هیچ سنخیتی میان آنها وجود ندارد و بر همین اساس، قاعده‌ی الواحد نیز که مبتنی بر سنخیت علت و معلول می‌باشد منتفی است. بر اساس دیدگاه نصوص دینی، خداوند به اختیار خویش ما سوی الله را آفریده است و هیچ ضرورتی بر او تحمیل نشده است. در آیات و روایات تأکید شده است که خلقت در بستر زمان شکل نمی‌پذیرد. زمان یکی از مخلوقات پروردگار است که پس از عدم و نفی صرف آفریده شده است. استعمال کلماتی از قبیل بعد و قبل و... نیز در بیان خلق پس از عدم، به جهت ضیق و تنگنای زبانی است. در نتیجه، نظریه‌ی فیض فارابی با آموزه‌ی خلقت ناسازگار می‌باشد و با دیدگاه آیات و روایات ناهماهنگ است.

چکیدهآراء و اندیشه های کلامی علامه مصباح یزدی در زمینه خداشناسی، در برخی موارد متفاوت از دیگر اندیشمندان کلامی بوده حاوی نوآوری هایی می باشد.جمع آوری نظرات ایشان در این عرصه با نظم مشخص و بیان و در بعضی موارد تحلیل آنها از آثار استاد و دیگر منابع مرتبط با این بحث، با هدف دست یابی به مجموعه منسجم این آراء، کمک کرده تا مقصود از نوشتار حاصل گردد. از حیث روشی سیر علامه مصباح در بررسی مسائل خداشناسی از تحلیل معنایی مفردات و داده های بحث آغاز شده و در ادامه با توضیح و تحلیل محتوا و ذکر استدلالهای عقلی و در نهایت تطبیق نقلی و بیان نظر مختار و دلایل ارجحیّت آن پایان می پذیرد.همچنین سیر زندگی ایشان از ابتدا تا کنون و تطوّرات آن از حیث بهره گیری از اساتید مبرزی همچون حضرت امام خمینی ره و علامه طباطبایی ره و آشنایی با علوم جدید از استاد یک اندیشمند ممتاز در عرصه های مختلف علوم دینی خصوصا کلام ساخته است که بررسی افکار و آرائش ضروری می نماید.شناخت خدا از دیدگاه علامه مصباح هم حضوری است که بر اساس مراتب انسانها دارای درجات ومنازلی می باشد و هم حصولی است که از راه مفاهیم کلی بدست می آید. از نظر استاد شناخت فطری نیز گاهی حضوری و گاهی حصولی است.راههای شناخت خدا متناسب با قدرت فهم و درک و نیاز انسانها به سطوح ساده، متوسط و استدلالی تقسیم می- پذیرد. ایشان مستفاد از آیه 22 سوره انبیاء را که مشهور از آن برهان تمانع استفاده کرده اند ناظر به وحدت نظام عالم دانسته و این تقریر را دارای مزایایی نسبت به تقریر مشهور می داند.نظام انتساب صفات به خداوند متعال در نگاه علامه مصباح مانند نظام وجود در حکمت صدرایی، تشکیکی است، و اگر صفتی دارای معنای کمالی بود، در أعلی در جه خود و خالی از هر گونه نقصی به خداوند متعال نسبت داده می شود. کلید واژه ها :کلام، خداشناسی، شناخت، توحید، صفات خدا .