جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«حکومتِ حکمت» مروری است بر مهم ترین مباحث حکومتی از دیدگاه نهج البلاغه. نویسنده، با بهره گیری از منابع تاریخی و روایی شیعه و سنی موضوع را بررسی کرده و معتقد است مباحث حکومتی در نهج البلاغه مباحثی صرفا نظری و اندیشه های انتزاعی نیست، بلکه گویای اندیشه و سیره کسی است که همه دوران زندگی خود را در راه تحقق آن گذرانده و برای آن مبارزه کرده است. «حکومتِ حکمت» عنوانی است برای حکومتی که بر پایه حکمت استوار و نویدبخش آزادی، برابری و عدالت برای همگان است. وی، برای تألیف این اثر خود که به صورت تحلیلی به نگارش در آمده از منابع گوناگونی بهره گرفته است. او در پیشگفتاری مفصل در باره جایگاه نهج البلاغه، مؤلف، چرایی و چگونگی تألیف و روش های مطالعه آن سخن گفته است. مهم ترین سرفصل های کتاب از این قرار است: جایگاه حکومت حکمت، مفهوم، ضرورت، خاستگاه، حق و اهداف حکومت، نقش مردم در حکومت، رابطه زمامداران و مردمان، شروط زمامداری و سلوک زمامداران.

چکیده روش " تحقیق موضوعی" در قرآن کریم، رویکردی نو برای تدبر قرآنی است که با محوریت دکتر لسانی فشارکی شکل گرفته و در سه دهه گذشته تکامل یافته است. علیرغم استقبال گسترده دانشجویان و محققان بویژه در حوزه مطالعات تطبیقی و میان رشته ای از آن، رویکرد مذکور چالش های فراوان روش شناختی؛ دیدگاهی و آینده نگارانه ای پیش روی خود دارد. این رهیافت در راستای تعمیق تدبر در قرآن چندان روشمند نیست؛ همچنین از یک سو هنوز نواقص متعددی دارد بیش از اندازه - بر تداعی آزاد مبتنی شده و به منظور ارائه در قالب روش مطالعات قرآنی نیازمند تکامل است و از سوی دیگر موجب - بروز التقاطات فراوان در اندیشه محققین جوانی که از این روش استفاده می کنند خواهد شد تا آنجا که به نظر می رسد شیوع این رویکرد منجر به پروتستانتیزم اسلامی گردد. مقاله حاضر پس از تحلیل و طرح اهم مزایا و نواقص " روش تحقیق موضوعی در قرآن کریم" ، به جایگاه احتمالی آن در پیوستار روش شناسی پرداخته و پیشنهاداتی جهت ارتقاء آن داده است. نهایتا نتیجه گرفته شده است که در نسبت با جریان غالب تفسیری شیعی، بایستی " روش تحقیق موضوعی" را جریانی هترودوکس تلقی نماییم.

کارگزاران به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم در سعادت و شقاوت جامعه موثرند. آن‌ها با تصمیم‌گیری و عملکردشان در حوزه‌های مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و قضایی مستقیماً جامعه را در مسیر صلاح و یا فساد پیش می‌برند. وجود برخی تمایلات و گرایش‏ها در کارگزاران نیز به صورت غیرمستقیم جامعه را با نابسامانی و انحطاط مواجه می‌کند؛ چراکه وجود این خصائص در کارگزاران، نخبگان را به جهت پیشبرد امورشان و مردم را به سبب الگوگیری از کارگزاران به این اوصاف متمایل می‌سازد.به جهت پیشگیری از تأثیرگذاری نامطلوب کارگزاران در جامعه ضرورت دارد که ساختارهای مدیریتی به درستی و براساس آموزه‌های دین اصلاح شود تا امکان تخلف به حداقلِ ممکن برسد. اصلاحات در نگرش به مسئولیت، به کارگیری کارگزاران، رفتار کارگزاران با مردم، قوانین ناصحیح و ناقص از این جمله‌اند. گسترش فضای نقد عامل مهمی در پیشگیری از اثرگذاری ناصحیح کارگزاران است.

مسأله «شرّ» یکی از اساسی ترین و مهمترین مسائلی است که در طی قرنهای متمادی،اندیشه بسیاری از صاحبنظران را به خود معطوف داشته و همگان سعی کرده اند تا با نگاهی عقلی و مستدل،شرور و رنجهای مطرح شده در هستی را تبیین و حقیقت آن را روشن سازند.شناخت معنای دقیق این واژه و بیان تعریفی جامع و مانع برای آن،به عنوان ابتدایی ترین ومهمترین مبحث در این زمینه،به تنهایی پاسخ گوی بسیاری ازسوالات بوده و البته بررسی این معنا، در کلام بزرگ اندیشه و خرد ،امیر المومنین علی(ع) ، غنا و جامعیتی صد چندان به آن خواهد بخشید. معناشناسی واژه «شرّ»در نهج البلاغه از دو منظر دلالت درون متنی(مفهوم شناسی) ودلالت برون متنی(مصداق شناسی)قابل ارزیابی است.در دلالت درون متنی با دریافت یک مولفه معنایی ویژه برای «شرّ» ، مبنی بر اثری که در دوری از صراط مستقیم بر یک امر قابل لحاظ است ،روابط مفهومی شکل خاصی به خود می گیرند از جمله در تقابل معنایی این واژه در مقابل واژه خیراست .در شمول معنایی نیز این واژه دارای دو زیر شمول شرّ اخلاقی و شرّ مرکب می باشد.در چند معنایی نیز باید گفت این واژه در معانی دیگری نظیربدی و ضرر و یا تلخ و ناراحت کننده قابل طرح بوده و در ترادف معنایی نیز این واژه با سه گروه دیگر از مفاهیم که عبارتند ازکلماتی که به طورخاص یا عام به نوعی گناه دلالت دارند (نظیراثم،معصیت ،خطیئه،فساد،فجور ...)وکلماتی که بر کوتاهی کردن در امر دین دلالت دارند (نظیر قصور ،فرط...)وباطل در ترادف ذکر شده و به این ترتیب است که حوزه معنایی این واژه به شکلی ویژه ، قابل طرح می گردد.در دلالت برون متنی نیز با ارزیابی مصادیق متنوع و متعدد برای«شرّ»از جمله ابلیس، اصحاب جمل و...دست یابی به معنای این واژه ، بیش از بیش فراهم می شود.

در لغت، عقل قوه تشخیص صلاح و فساد در جریان زندگی مادی و معنوی است و خویشتن داری نفس بر پایه آن است. معنای اصطلاحی عقل در دانشگاه مختلف مثل فلسفه، عرفان، اخلاق و ... متفاوت است. برخی حتی آن را موجب پیشرفت تکنولوژی دانسته اند. ما اکنون وارد این گونه مباحث نمی شویم اما در روایات موهبتی الهی و ملکه ای است که منشاء خیر و صلاح است و راه هدایت را به انسان می نماید و او را به کمال می رساند. «ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان» و امام علی – علیه السلام- می فرماید: « کفاک من عقلک ما اوضح لک سبل غیک من رشدک». تعقل شکوفا ساختن، پرورش و تربیت قوه عقل می باشد . منجر به رشد و تعالی انسان می‌شود. قطعاً چنین موهبت بزرگی ثمرات و فوائد بسیاری در زندگی انسان دارد. و در تصحیح نوع بینش انسان نسبت به خود و مجموعه هستی و در نتیجه نوع عملکرد چگونگی بودن در این مجموعه، نقش مهمی بر عهده دارد. بنابر این قرآن تعالیم معصومین – علیهم السّلام- مردم را به آن ترغیب و تشویق کرده اند. از طرفی آسیبهایی نیز تعقل انسان را تهدید می نماید که آنها نیز باید شناخته شوند و راههای مقابله با آن مشخص گردد. پس نیاز است که به طور دقیق تر با عقل و تعقل آشنا شویم. برای جلوگیری از گستردگی بی رویه تحقیق از آنجا که امام علی– علیه السلام- قرآن ناطق است و نهج البلاغه آیینه ای دقیقترو قابل اعتمادتری برای انعکاس نظریات ایشان ،پژوهش را به کلام علی– علیه السّلام- در نهج البلاغه محدود ساختیم.

موضوع انسان سالم و مفاهیم مربوط به آن به طور عمده در دهۀ ۱۹۵۰و ۱۹۶۰ و با کارهای راجرز و مازلو رسمیت یافت؛ اما در برداشتی کلی‌تر، مفاهیم انسان سالم تنها محدود به حوزه‌های روانشناسی نبوده بلکه در طول تاریخ اندیشمندان حوزه‌های گوناگون برداشت‌هایی دربارۀ توصیف انسان سالم و چگونگی رفتار و عملکرد آن داشته‌اند. مفاهیم و آموزه‌های مرتبط با انسان سالم را می‌توان در حوزه‌های فکری نزدیک به روانشناسی مثل روان‌تحلیل‌گری، رفتارگرایی، شناختی، انسان گرایی و... یافت. حتی در نظریات فلاسفه و علمای اخلاق همچون افلاطون، ارسطو و ابن‌سینا و همچنین در اندیشه‌های ادیان و مذاهب، فلسفه‌های سیاسی و اجتماعی و نیز رگه‌هایی از روانشناسی انسان سالم و دیدگاه‌های مربوط به آن یافت می‌شود.تعاریفی که روانشناسان غرب از سلامت و بهداشت روانی دارند تنها به ابعاد جسمانی، روانی و اجتماعی پرداخته و از معنویت که مهمترین بعد وجودی انسان است غفلت شده است. از این‌رو در این تحقیق تلاش شده است تا به بررسی ویژگی‌های انسان سالم از نگاه جامع نگر اسلامی در منابع اصیل آن یعنی قرآن و نهج‌البلاغه پرداخته شود. در این پژوهش برای شناخت انسان سالم از منظر قرآن و نهج‌البلاغه، به بررسی صفات پسندیده‌ای که مورد مدح و ستایش قرار گرفته بود، پرداخته و این صفات در دو دستۀ صفات نفسانی هدایتگر و صفات نفسانی عمل‌کننده و کارگزار دسته بندی شد. صفات هدایتگر، برخی از صفات نفسانی هستند که در سیر اخلاقی انسان نقش هدایت‌گری دارند این صفات نفسانی، روشنگر راه قوای تاثیر گذار در انسان بوده و شامل «ایمان»،«علم» و «حکمت» هستند. صفات نفسانی عمل کننده و کارگزار، به آن دسته از صفات انسان گفته می‌شود که در سایۀ هدایت‌گری صفات هدایت‌گر تحقق می‌یابند و آثار خاصی را نیز در حوزۀ رفتار در پی دارند. پس از آن صفات نفسانی کارگزار در سه بعد ارتباطی انسان که شامل ارتباط انسان با خداوند، خود و دیگران است، مورد بررسی قرار گرفته است.

قرآن کریم نامه‌ای دوستانه، از سوی خالق هستی است که ظرائف، لطائف و اشارات عمیقی برای هدایت، رشد و کمال ‏انسان به عنوان خلیفه او دربر دارد. معرفت و شناخت هرچه صحیح‌تر آیات کتاب الهی، به عنوان تجلی گاه اسماء حسنای ‏حضرت حق، مقدمه ظهور این اسماء در وجود آدمی بوده و این مستلزم نوعی بیداری، آگاهی و بصیرت درونی نسبت به ‏قانونمندی‌های هستی است که در ادبیات عرفانی «یقظه» نامیده می‌شود.‏ از تلاش انسان در راه رسیدن به کمال مطلق، به سفری با عنوان سلوک الی الله تعبیر شده است که لازمه آن خروج از نفس ‏و عزم راسخ برای پیوند با محبوب است که جز برای انسان بیدار و آگاه محقق نخواهد شد. این بیداری همان پرهیز از هر نوع غفلت است که صفای درون، طهارت برون و منافذ حیات معرفتی بنده همچون سمع، بصر و فؤاد را پوشانیده است.‏ این نوشتار سعی دارد تا با جستجوی مفهوم یقظه در سیاق آیات مختلف قرآن و بسط تعاریف، توصیفات و تقسیمات ‏خواجه عبدالله انصاری در منزل اول از بدایات، در منازل السائرین، علاوه بر تبیین معنای لغوی و اصطلاحی این واژه، نوع ‏نگاه قرآن کریم به این مفهوم را تشریح نماید. به نظر می‌رسد عوامل ایجاد بیداری از دیدگاه قرآن کریم شامل؛ شناخت ظرفیت وجودی، داشتن ‏گوش و چشمی هوشیار و همراهی با اولیاء الهی است. چنانچه روی آوردن به؛ زائدات، تسویف، نداشتن عزم و همت، عدم ‏درک فاصله ظاهر و باطن و مواردی از این قبیل، از مهمترین موانع راه در این زمینه محسوب می‌شود.

توحید اساس و زیربنای اعتقادات در ادیان الهی است که باور آن آثاری را در پی خواهد داشت. از مهم‌ترین آثار آن آرامش روحی و سلامت روان است. اما با نگاهی دقیق به زندگی در جوامع مختلف، این واقعیت را می‌توان مشاهده نمود که بشر هنوز به آرامش روحی نرسیده و دچار دردها و رنج‌های بسیار است. انسان همواره راه‌های مختلفی را برای درمان این دردها به کار می‌برد، حال آن‌که درمان ریشۀ دردهای اصلی بشر توحید است. توحیدباوری و شناخت صحیح خداوند نیرویی در انسان پدید می‌آورد که با اطمینان خاطر می‌تواند بر اضطراب‌های درونی و ناراحتی‌های روحی غلبه کند و در امنیت و آرامش زندگی کند. تلاش این نوشتار بر آن است تا رابطۀ شناخت خداوند و عمل‌کرد انسان از دیدگاه علی  را تبیین کند، چرا که در سخنان آن حضرت  عباراتی یافت می‌شود که در پیوند این دو مسئله، یعنی بیماری‌ها و درمان آن‌ها با توحید است. این تحقیق برای دست‌یابی به این مقصود، با جستجو در سخنان ایشان به ویژه با تأکید بر نهج البلاغه، آن‌ها را استخراج و دسته‌بندی کرده و با مراجعه به خانوادۀ حدیث آن، مورد بررسی قرار داده است. بر اساس بررسی‌های انجام شده می‌توان دریافت هنگامی که نگاه انسان به نظام هستی و به حقیقت هستی، مبتنی بر خداشناسی و باور توحیدی باشد، بسیاری از دردهای روحی انسان درمان شده و آرامش لازم را به دست می‌آورد. از این رو علی  با دو روش شناختی، در تغییر نگرش مردمان و روش کارکردی، در عمل به باور صحیح نسبت به خداوند، پرداخته است تا آن‌ها را در مسیر الهی شدن پرورش دهد. نتیجۀ توحیدباوری، درمان انسان از انواع بیماری‌های روحی چون حرص، حسد، تکبر، نخوت، شرک، نفاق، سوءظنّ، ظلم، خشم، تعدّی و تندی می‌باشد به طوری که او را در مرز تعادل نگه می‌دارد. به نظر می‌رسد هر چه شناخت صفات خداوند به معنای واقعی آن بیشتر باشد، در عمل‌کرد انسان اثر مستقیم خواهد گذاشت.

با تشکیل نظام جمهوری اسلامی در ایران ازجمله موضوعات ضروری نگاه کاربردی به آموزه‌های دینی متناسب با نیاز عصر حاضر در باب مسائل مدیریتی و حکومتی است. موضوع ساختار سازمانی و تشکیلات حکومتی از دیدگاه امام علی(ع) تاکنون به‌طور جامع و متمرکز مورد تحقیق قرار نگرفته است. پس از گذشت ۳۶ سال از تاسیس حکومت اسلامی در ایران ورود به عرصه‌های کمتر پژوهش شده مدیریتی بر اساس دیدگاه امام علی(ع) ضرورت دارد. این موضوع از مباحث علم مدیریت است. در دانش مدیریت «ساختار سازمانی» و «تشکیلات حکومتی» در یک مفهوم به‌کار می‌رود. ساختار و تشکیلات حکومت‌ها بر اساس اهداف و ضرورت‌های حکومت و نیازها و اقتضائات زمانی و جغرافیایی هر عصر شکل می‌گردد، از این رو در آموزه‌های بر جای‌مانده از امام علی(ع) در باره این موضوع به‌صورت مستقیم کمتر اثری وجود دارد اما با نظرداشتِ اهداف حکومت از نگاه امیرمومنان(ع)، می‌توان به ترسیم آن پرداخت. از نگاه امام‌علی(ع)‌ هدف غایی حکومت اسلامی، رساندن انسان به سعادت و قرب الاهی است. اهداف میانی حکومت اسلامی در پنج هدف اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی ـ امنیتی قابل تقسیم است. حاکمیت دادن شایستگان، اجرای عدالت همه جانبه، تأمین نیازمندی‌های همگانی و گسترش رفاه عمومی و ارتباط بهینه با دیگر حکومت‌ها، هدف اجتماعی حکومت است. این هدف با ایجاد نهادهای گزینش، دادگستری، رفاه و تامین اجتماعی و روابط بین الملل به‌دست می‌آید. ترویج و توسعه اندیشه‌های ناب دینی و گسترش مرزهای دانش در میان مردم، هدف فرهنگی حکومت است. این هدف به‌وسیله نهاد تبلیغ و ارشاد و آموزش و پرورش حاصل می‌شود. افزایش توان اقتصادی شهروندان، عمران کشور و توسعه و ترویج بازرگانی، صنعت و کشاورزی، هدف اقتصادی حکومت است. دستیابی به این هدف توسط نهادهای بیت المال، تجارت، صنعت و زراعت است. مدیریت بر مبنای قوانین الاهی و نظارت بر اجرای قوانین حکومتی هدف سیاسی حکومت اسلامی است. رسیدن به این هدف بر عهده نهاد امامت و رهبری و نظارت و بازرسی می‌باشد. تأمین امنیت عمومی برای همه شهروندان و کشف توطئه‌ها و پیشگیری از وقوع آنها هدف نظامی امنیتی حکومت است. حصول این هدف توسط نهادهای نظامی، انتظامی و اطلاعاتی است. از آنجا که امام علی(ع) خود مفسر قرآن‌کریم و مبین احکام الاهی است، تشریع و قانونگذاری در حکومت علوی به‌صورت مستقیم توسط آن حضرت انجام ‌شده است، از این رو ساختار ترسیم شده در این تحقیق فاقد تشکیلات قانونگذاری است.