جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توحید اعتقاد بنیادین تمام ادیان الهی و سنگ بنای تمام اعتقادات اسلامی است. نقطه آغازین دعوت رسولان الهی، پذیرش وحدانیت خداوند متعال و نفی هرگونه شریک و شبیه به اوست. با وجود آنکه اصل توحید مورد اتفاق تمام مسلمین است، تقریرات و تفسیرات بسیار مخالف و متنوعی در شاخه های مختلف آن ارائه شده است و اختلاف میان متفکران بر سر مباحث توحید سخت و سهمگین است. پیام آوران الهی و اولیاء معصومین علیهم السلام در دوره حضور تلاش بسیاری برای تبیین نگاه صحیح توحیدی داشته اند و با ثمرات اندیشه های فلسفی یونانی و شهود عرفا به مقابله جدی برخاسته اند. در درس گفتار حاضر،‌ استاد دکتر رضا برنجکار پس از تبیین نظریات وحیانی، فلسفی و عرفانی در باب توحید،‌ به نقد برخی از لوازم باطل شیوه فلاسفه و عرفا پرداخته اند.

چکیده اصل فارسی: نویسنده با بررسی معانی لغوی و اصطلاحی عقل، به تفاوت عقل اصطلاحی و عقل به کار رفته در قرآن و سنت از ناحیه وجودشناختی و معرفت‌‏شناختی پرداخته است. در بخشی از مقاله با طرح صورت های مختلف تعارض عقل و وحی به مباحثی بدین قرار اشاره رفته است: ارتباط روح و عقل، زمان بهره‏ مندی از عقل و کمال آن، درجات عقل، حجیت عقل، ارتباط اراده و عقل، محدوده داوری عقل و دین، تعارض عقل فطری با نقل قطعی، تعارض عقل اصطلاحی با نقل قطعی. اغلب مباحث طرح شده در شماره دوم مجله نقدونظر درباره عقل و دفاع عقلانی از دین و ارتباط عقل و وحی بود. روشن ساختن معنای عقل و مشخص کردن حدود آن، از مهمترین و اولی ترین بحث هاست و حل منطقی و درست‏ بسیاری از منازعات اعتقادی در گرو ارائه تصویر روشنی از آن است. از این رو انتخاب مساله عقل در شماره‏ های نخستین مجله ‏ای که سمت و سوی آن در حوزه مباحث اعتقادی و کلامی است، کاری است‏ شایسته و بجا. چنانکه در سرتاسر اظهارات و نوشته‏ های مندرج در مجله دیده می‏ شود، نویسندگان در ضمن بحث معانی متفاوتی را از عقل مراد می‏ کنند و گاهی نیز خود بر این اختلاف معانی تصریح می‏ کنند. از جمله این معانی می‏ توان از این موارد نام برد: «مجموعه علوم و معارف بشری‏»، «عقلی که نه محدود به روش های علوم طبیعی و نظری است و نه در بند قوانین منطق و مابعدالطبیعه ارسطویی‏»، «عقل ظاهربین و جزوی‏»، «عقل الهی و کلی‏»، «قوه ‏ای که همه یا تقریبا همه انسان ها از آن بهره ‏مندند و احکامش مورد قبول عمومی و همگانی است‏» و بالاخره «قوه ‏ای که مسائل دنیوی را حل می ‏کند.» یکی از استادان محترم ضمن بیان این مطلب که عقل افلاطون و ارسطو، عقل متکلمان، عقل فارابی و ابن‏ سینا و دکارت و... با هم فرق می‏ کنند، بحق اظهار فرموده ‏اند. «همه کسانی که دم از عقل و منطق می ‏زنند، صورتی از عقل را، هرچند به ابهام و اجمال، در نظر دارند. البته آن عقل را عقل مطلق یا عقل اصلی و اصیل می‏دانند و اصلا درباب عقل بحث نمی‏کنند و چه خوب بود بحث می‏ کردند».

آموزۀ نفی صفات به‌صراحت در روایات اهل‌بیت(ع) آمده و در مدارس کلامی امامیه مورد پذیرش اکثر متکلمان امامیه بوده است. با وجود این، امروزه براساس مبانی فلسفی، و به‌خصوص حکمت متعالیه مورد نقد و انکار قرار می‌گیرد. در تحقیق حاضر، مبانی و ادلۀ آموزۀ نفی صفات از متون کلامی امامیه در مدارس گوناگون کلامی شناسایی و استخراج و نشان داده شده است که این آموزه دارای مبانی عقلی و کلامی خاص خود است. این مبانی و ادله به‌طور خلاصه عبارت‌اند از: آموزۀ توحید ذاتی با سه تقریر نفی تعدد، نفی ترکیب، و نفی شبیه، اتحاد وصف و صفت، امتناع توصیف ذات، امتناع محدودیت، مخلوقیت صفت و موصوف و آموزۀ خلقت. در کنار آنچه گفته شد، تعداد زیادی از روایات ناظر بر نفی صفت هم پشتوانۀ نقلی این دیدگاه هستند.

در این میزگرد دکتر سبحانی، دکتر طالقانی و دکتر برنجکار حضور دارند و به توضیحات تکمیلی درباره موضوع ارائه شده در جلسه اختصاصی از سوی ایشان و پاسخ به پرسش‌های مطرح شده حضار در میزگرد می‌پردازند. در ابتدا، دکتر سبحانی توضیحی در مورد نظام معرفتی محدث متکلمان ارائه می‌دهد. در این نظام معرفتی از معرفت عقلی شروع می‌شود، سپس شناخت اجمالی موهوبی فطری خداوند است و بعد معارف تفصیلی از طریق وحی بدست می‌آید. دکتر سبحانی در جلسه خود فرموده بودند که از نظر محدث متکلمان باید به همان استدلال‌هایی که در منابع روایی از ائمه نقل شده است اکتفا کنیم و استدلال جدیدی نسازیم؛ همین مطلب مورد سوال یکی از حضار قرار می‌گیرد: شاید آن استدلال‌ها متناسب با همان زمان و مخاطب بوده و اگر امروز از امام معصوم سوال شود استدلال دیگری مطرح کنند. دکتر سبحانی در جواب می‌فرمایند این دیدگاه شخصی من نیست بلکه صرفا دیدگاه محدث متکلمان را نقل کردم و اگر بخواهیم از آنها دفاع کنیم باید گفت که ادله مأخوذ از روایات با عقل و فطرت سازگاری بیشتری دارند و تأثیر بیشتری دارند؛ البته در مقام بحث با گروه‌های مختلف باید از ادبیات و مفاهیم خود آنها استفاده کنیم. در ادامه دکتر سبحانی در پاسخ به سوال یکی دیگر از حضار می‌فرماید در خداشناسی هیچ نیازی به فلسفه‌های گوناگون نداریم، فقط گاهی برای رفع موانع و پاسخ به شبهات باید با تسلط بر فلسفۀ خصم پاسخ او داده شود. در ادامه چند پرسش دیگر مطرح می‌شود که دکتر برنجکار و دکتر سبحانی در مقام پاسخ تأکید می‌کنند مراد ما حصر منابع معرفت در روایات و کنار گذاشتن عقل نیست، بلکه عقل از ابتدا تا انتها نقش دارد؛ ولی نباید عقل‌گرایی را به درجه‌ای برسانیم که تمام نظام معرفتی خود را براساس استدلال و فلسفه بسازیم و هر آیه و روایتی که مخالف آن بود را تأویل کنیم.

در این گفتار دکتر برنجکار ابتدا اشاره‌ای کوتاه به مباحث فطرت در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی می‌کند، سپس فطرت را به عنوان یکی از راه‌های شناخت خدا معرفی می‌کند. از آنجا که تمام انسان‌ها مضطر به این معرفت فطری هستند، برخی از متکلمان مدرسه کوفه از معرفت فطری به «معرفت اضطراری» یاد کرده‌اند. دکتر برنجکار موقف اعطای این معرفت را عالم ذر می‌داند؛ براساس آیات و روایات در عالم ذر شناخت خدا به انسان عطا شده است. از جمله ویژگی‌هایی که در این گفتار برای معرفت فطری شمرده شده است این است که از سنخ شناخت‌های عقلی و استدلالی نیست، بلکه مربوط به قلب است. ویژگی دیگر معرفت فطری این است که اساس و پایه است؛ براساس برخی روایات، اگر این شناخت فطری نبود، هیچ کس توان شناخت خدا را نداشت. یکی از کارکردهای استدلال‌های عقلی وجود خدا و دیگر راه‌های شناخت خدا این است که به همین معرفت فطری تذکر می‌دهند.