جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هرمنوتیک آوردگاه نظریه‌‌های جدید در حوزۀ فهم و تفسیر است. شناخت مبانی نظریه‌‌های هرمنوتیکی از‌آن‌رو اهمیت دارد که بستر مناسبی برای نقد و تحلیل فراهم می‌کند. فهم و تفسیر به‌عنوان محور کانونی مباحث هرمنوتیکی بر ارکان چهارگانۀ مؤلف، متن، مفسر و زمینه استوار است. تمایز رویکرد‌های هرمنوتیکی به میزان نقش هریک از ارکان چهارگانه در فرایند فهم و تفسیر بستگی دارد. در این مقاله مبانی آرای هرمنوتیکی اندیشمند معاصر اسلامی، محمد مجتهد شبستری، و هرمنوتیست معاصر غربی، هانس گئورگ گادامر، بررسی و تحلیل شده است. بررسی تطبیقی در محور‌های چهارگانۀ یادشده نشان می‌دهد اختلاف آرای شبستری و گادامر در اولین رکن از ارکان چهار‌گانۀ فهم و تفسیر، یعنی نقش مؤلف، قطعی و مطلق است؛ ولی مبانی آن دو در سه رکن دیگر، هم وجوه اشتراک دارد و هم افتراق. اهم اشتراکات شبستری و گادامر در مقوله‌‌های قرائت‌پذیری متن، تاریخ‌مندی فهم، ضرورت استنطاق، دور هرمنوتیکی و تأثیر پیش‌دانسته‌‌ها در فرایند فهم و تفسیر است و اهم اختلافاتشان بر سر تأثیر نقش قصد مؤلف یا حذف آن در فرایند فهم و روش‌مندی یا ناروش‌مندی فرایند فهم است.

در قرآن آیاتی بیانگر این مطلب هستند که مرحلۀ اول معاد با ظهور نشانه‌های رستاخیز یا به تعبیر قرآن و به تبعِ آن کتاب‌های تفسیری،«اشراط الساعة»آغاز می‌گرددموضوع این مقاله آرای مفسران دربارۀ آیات اشراط الساعه: تحلیل ومقایسه آراء است.این نوشتار روند تاریخی آراء مفسران از تفسیرهای بسیط قبل از قرن دوم هجری که در قلمرو برداشت‌های اثری و نقلی اکتفا ورزیده‌اند و مطالب سنتی و سمبلیک را باور نموده‌اند،‌تا آثار مدوّن دوران‌های معاصر که مبنای تطبیق قرآن با علم روز را داشتنددرخصوص آیات مرتبط با نفخ صور و دابة الأرض و برخی تحول های آسمان را گزارش می‌دهد. سپس نشان می‌دهد که پیشرفت علوم ونجوم و بالا رفتن آگاهی مفسران در تفسیر واژگان قرآن درزمان‌های مختلف تأثیرگذار است و سبب گردیده است که در قرون اخیر مفسران از منظر دیگری به صور و دابّة و برخی تحول‌های کرات آسمانی بنگرند و سعی نمایند به ‌‌گونه‌ای عقلانی و منطقی، مطالب دینی را با رویکردی اثباتی روشن کنندمهم‌ترین یافته‌های این پژوهش مقایسه و تطبیق آراء متفاوت مفسران با توجه به مبانی مختلف آنان در قرون متمادی در مواجهه با تعبیر نفخ صور و دابةا‌لأرض و برخی تحول‌های آسمان به ویژه در عصر حاضر است که فهمی کاملا مادی و طبیعی ارائه می‌کنند

مفسران متقدم و متأخر، همواره نگاه‌های متنوع و چالش‌برانگیزی به مفهوم و ماهیتِ بدعت داشته­اند؛ به‌طوری‌که زمینه را برای استفاده­ ­ابزاریِ فرق و مذاهب متعدد در موضوع بدعت، هموار نموده­اند. موضوع اصلی این تحقیق آن است که مفسران، چه دیدگاه­هایی درباره ماهیت و مؤلفه‌های بدعت داشته و علل تنوع نگاه‌های آنان چیست. بر این اساس، نویسندگان این مقاله درصدد آنند که با توجه به دیدگاه‌های مفسران شیعه و اهل­ تسنن درباره­ معنای لغوی و اصطلاحی بدعت، به مؤلفه‌های این موضوع دست ­یابند و علل تنوع این مفاهیم را از مساله­ بدعت تحلیل و بررسی کنند. نتایج این پژوهش، نشان­ می‌دهد که مفسران، بدعت را به‌مثابه مفاهیمی چون: «امر نوظهور»، «گزاره­ غیردینی»، «تشریع»، «حدوث» و «مخالفت» دانسته­اند که این تنوع دیدگاه‌های آنان، از «تقسیم‌بندی‌های متناقض»، «فرق ننهادن مفهوم بدعت با مفاهیمی چون: اختراع، نوآوری، سنت و تشریع» و «اختلافات اعتقادی و مذهبی مفسران»، ناشی شده و باعث شکل‌گیری و رشد اندیشه­­های سلفی در جامعه و فضای اتهام به بدعت‌گذاری در بین فرق و مذاهب مختلف گردیده است.

قرآن در آیات متعدّدی خود را مصدِّق کتاب‌‌های پیشین معرفی کرده و در یکی از آیات، در کنار وصف «مصدق»، از وصف «مهیمن» برای بیان نسبتش با کتب پیشین، به‌ویژه تورات و انجیل استفاده کرده است. «تصدیق» به‌معنای تأیید انزال و هدایتگری است. بیشتر مفسران «هیمنه» را به‌معنای سیطره و تسلط قرآن دانسته‌ و یکی از معانی یا لوازم آن را تبیین تحریف‌ها ذکر کرده‌اند. پرسش اساسی این است که مهیمن به چه معناست و چگونه با مصدق بودن سازگار خواهد بود؟ در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، کوشیدیم به برداشت دقیقی از ویژگی‌ها و نشانه‌های مهیمن بودن برسیم تا از این رهگذر بتوانیم به تصویر جامعی از ساخت معنایی نسبت قرآن با کتب پیشین، به‌ویژه تورات و انجیل دست یابیم. در نهایت این نتیجه به‌دست آمد که در آیات ضمن تأکید فراوان بر اصل انزال تورات و انجیل و شهادت بر وحیانی بودن و هدایتگری آن، در زمینه تفصیل (تنوع و تعمیق) معارف و تغییر احکام جزئی، قرآن واجد تمایزاتی برشمرده شده است. این معنا ارتباطی با نشان دادن تحریف‌های لفظی ندارد و در صدد دور نگه داشتن از تحریف معنوی، صیانت از اصالت دین و ارتقا به افقی وسیع‌تر است. مصدّق و مهیمن بودن قرآن در منظومۀ ارتباط بین ادیانی، مفهومی است که به‌نوعی ناظر به رسمیت بخشیدن به ادیان ابراهیمی در نظر گرفته می‌شود.

در قرآن داده‌های زیادی پیرامون عیسی مسیح و مسیحیت وجود دارد، که برخی از آن‌ها باورهای مسیحی را به چالش کشیده است. پس از گسترش اسلام در مناطق مسیحی‌نشین، الهی‌دانان مسیحی که باورهای دینی خود را درخطر می‌دیدند، برای دفاع از این باورها دست به دفاعیه‌نویسی زدند، و در این راستا به بررسی قرآن پرداختند. قدیمی‌ترین منابع مکتوبی که دراین‌باره برجای‌مانده، مربوط به سه تن از الهی‌دانان مسیحی قرن هشتم و نهم میلادی، به نام‌های یوحنّا دمشقی، عمّار بصری و أبورائطه تکریتی است. یوحنا دمشقی با انکار هویت وحیانی قرآن، ادعا نمود که این کتاب رونوشتی ناقص از کتاب مقدس است، که در اثر تعالیم یک راهب آریوسی به پیامبر اسلام به وجود آمده است؛ و کوشید تا با بررسی آموزه‌های قرآنی، نشان دهد که محتوای این کتاب را نمی‌توان کلام خدا دانست. عمار بصری با تأکید بر معجزه به‌عنوان تنها راه تشخیص دین حقیقی، ادعا نمود که هیچ معجزه‌ای در پشتیبانی از قرآن و نبوت پیامبر اسلام وجود ندارد، و از آیات قرآن و سنت اسلامی برای اثبات ادعای خویش کمک گرفت. أبورائطه نیز بدون اظهارنظر درباره وحیانیت قرآن، کوشید تا آیات قرآن را به صورتی تفسیر کند که از شکاف الهیاتی میان باورهای مسیحی و تعالیم اسلامی بکاهد. در تحقیق پیش روی، بستر تاریخی و فکری هر یک از این الهی‌دانان، به روش تاریخی تحلیل‌شده، و سپس دیدگاه‌های ایشان در مواجهه با قرآن، به روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از داده‌های تاریخی، آموزه‌های کتاب مقدس و قرآن کریم، تعالیم موجود در سنت مسیحی و اسلامی، و شواهد عقلانی ارزیابی‌شده است. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در این پژوهش، دیدگاه این سه الهی‌دان مسیحی پیرامون هویت وحیانی قرآن و آموزه‌های قرآنی با مستندات تاریخی ناسازگار است، و مقایسه محتوای کتاب مقدس و قرآن کریم نیز آن را تأیید نمی‌کند؛ و با شواهد عقلانی، تعالیم کتاب مقدس و قرآن کریم، و سنت مسیحی و اسلامی مغایرت دارد، و در برخی موارد، نوعی تفسیر به رأی آیات قرآن به شمار می‌رود.

نسبت قرآن و فرهنگ زمانه از اساسی‌ترین موضوعات مورد بررسی مطالعات و پژوهش‌های قرآنی در دوران معاصر محسوب می‌شود. درباره رابطه قرآن با فرهنگ عصر نزول آن، به طور کلی سه نظریه وجود دارد: برخی ضمن تأکید بر ارتباط عمیق متن قرآنی با فرهنگ زمانه، هرگونه تأثر قرآن از آن را نفی می‌کنند و تنها بر زبان قوم بودن آن تأکید دارند. دسته دوم معتقدند قرآن در تعامل با فرهنگ عصر نزول، از زبان، فرهنگ و باورهای آن دوران اثر پذیرفته است و از باب همراهی و همخوانی با آن فرهنگ و زبان، گاه نظریات علمی و ایده‌های فرهنگی آن قوم را که بهره‌ای از حقیقت ندارد پذیرفته، و به صورت حقایقی واقعی بیان می‌دارد. نظریه سوم نیز قرآن را از اساس متأثر و وابسته به واقعیت و فرهنگ عصر نزول می‌داند و برآن است که در اصل، قرآن از شرایط تاریخی و فرهنگی آن دوران نشأت گرفته است. دکتر نصر حامد ابوزید از میان این سه نظریه، دیدگاه دوم را بر‌گزیده و تلاش می‌کند تا نشان دهد که میان قرآن و فرهنگ زمانه، نوعی رابطه دیالکتیکی و دو سویه برقرار است. از سویی قرآن در فرهنگ عصر نزول شکل گرفته، و از سوی دیگر بر آن تأثیر گذاشته است. ایشان ضمن تأکید بر الهی‌بودن قرآن، بر تاریخمند بودن بسیاری از احکام و مفاهیم آن اصرار می‌ورزد و در جای‌جای کتاب معنای متن بر این نکته تأکید می‌نماید که قرآن متنی تاریخی و محصولی فرهنگی محسوب می‌شود که نمی‌تواند وجودی خارج از تاریخ داشته باشد. نصرحامد جهت رسیدن به فهم دقیق علمی و تاریخی نصوص دینی، قرآن را به مثابة یک متن تاریخی، بشری و زبانی مورد پژوهش قرار داده و ضمن به چالش کشیدن تلقی سنتی از علوم قرآنی بر محصول فرهنگی دانستن متن قرآنی تأکید می‌ورزد. مجموعه حاضر در پی آن است تا ضمن گزارش و تبیین دیدگاه ایشان، به بررسی این نظریه و محذورات پذیرش آن اشاره نماید.

«اختلاف حدیث» یکی از معضلات فراروی اهل تحقیق در دانش‌های اسلامی به‌ویژه علوم حدیث است؛ زیرا به ‌طور فراوان، عالمان شاخه‌های گوناگون معرفتی در یک موضوع، با دو یا چند حدیث مختلف، مواجه می‌گردند. این محققان ابتدا بر پایه خود حدیث، آن‌گاه با بهره‌گیری از دیگر ادله، به راه‌کارهایی برای رفع اختلاف و یافتن حدیث معتبر از میان احادیث متعارض دست‌یافته‌اند. تلاش‌های علمی دانشمندان به دلیل اهمیت مسأله اختلاف روایات، همچنان ادامه دارد. «آیت‌الله سیدعلی سیستانی»، دراین‌باره دارای آرا و آثاری است که به جهت داشتن نوآوری و کشف عرصه‌های ناشناخته، برای حل مسایل مرتبط با دانش اختلاف حدیث، بسیار راه‌گشاست. بر پایه یافته‌های علمی ایشان، اولین گام بایسته تحقیق برای حل اختلاف حدیث، شناخت اسباب آن در مراحل صدور و وصول است. همچنین بخشی از این اختلافات، غیر واقعی و مربوط به اسباب فهم نکردن دقیق احادیث، از جمله: نشناختن اسلوب کلام اهل‌بیت(ع)، مقامات مختلف ایشان و همچنین مدالیل احادیث است؛ چنان‌که شناخت شرایط مخاطب، جامعه و عرف مستفتی، بر فهم درست حدیث و رفع اختلاف میان احادیث اثر می‌گذارد. قابل ذکر است که از دیدگاه آیت‌الله سیستانی جمع شایسته میان اخبار متعارض، نه آن جمعی است که به «جمع عرفی» معروف است بلکه جمعی است مبتنی بر اسبابی همچون شناخت لحن و معاریض و اسباب کتمان که ایشان آن را «جمع استنباطی» نامیده‌اند.

بررسی حاضر از رویکرد تفسیرگرایی فکری، علمی و اجتماعی به فهم و تحلیل عوامل تأثیرگذار در سیر تطورات نگارش‌های علوم قرآن می‌پردازد. هشت کتاب علوم قرآن در قرن 6 تا10 با قید تأثیرگذاری در دوره خود، محلّ بررسی در این تحقیق بوده است. از روش اسنادی و تحلیل تاریخی در انجام عملیات تحقیق، و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه الگوی نهایی، از نظریه مبنایی (GT) استفاده شده است. یافته‌های به دست‌آمده شامل 18 مقوله در سیر تطور بوده که به تفکیک عوامل با ضریب تأثیر بالا، متوسط و کم بیان شده است. همچنین الگوی نهاییِ عوامل مؤثر در تطور سیر نگارش‌های علوم قرآن در قالب نظریه مبنایی ارائه‌شده و اجزاء آن عبارت‌اند از: عوامل علّی شامل شخصیت فردی نویسنده، تخصص علمی نویسنده، عوامل فرهنگی اجتماعی دوره نویسنده، همنشینان نویسنده و تأثیرپذیری وی از مصادر و نویسندگان قبل و تأثیرگذاری نویسنده بر مصادر و نویسندگان بعد، هویت و اصالت متن نگارشی ـ اعم از ساختار، کارکرد و محتواـ ؛ عوامل زمینه‌ای مثل شرایط زمان و مکان جغرافیایی، مهاجرت و مسافرت‌های متعدد نویسنده، جامعیت عناوین منبع، قدمت و شهرت نگارش و نویسنده؛ عوامل میانجی مثل شخصیت اخلاقی نویسنده، عوامل سیاسی و اقتصادی دوره وی، حریت و آزاداندیشی یا تعصب نویسنده. در ضمن راهبردها و پیامدهای حاصل نیز بیان شده است.

مواجهۀ محققانه با چالش ها ی متأثر از نظریه‌های نو اندیشانه در تفسیر قرآن در دورۀ معاصر امری مهم و ضروری است. در این مقاله مبانی فهم و تفسیر قرآن از نگاه محمدحسین طباطبایی و محمد مجتهد شبستری، که آنها را به‌ترتیب نمایندۀ رویکرد ‏سنتی و نو‏اندیشانه به قرآن می‌توان دانست، توصیف و مقایسه شده‌است. نتیجۀ نهایی تحقیق نشانگر آن است که مبانی فهم و تفسیر قرآن در آرای آنها در محور های چهارگانه ی نقش مؤلف، متن، مفسر و زمینه در فرایند فهم و تفسیر قرآن، دارای 11 وجه اشتراک و 13 وجه اختلاف است و آرای آنها حدود 45 درصد اشتراک و 55 درصد اختلاف دارند. اهم اشتراک آرای آنها در «نقش قصدیّت و تعیّن بخشی معنای الفاظ از سوی مؤلف»، «پیوند های معنایی و فهم پذیری قرآن»، «ضرورت استنطاق متن»، و «نقش سیاق و فضای نزول در فهم قرآن» است. همچنین آنها در «متافیزیکی یا بشری بودن زبان قرآن»، «ثبات معنای متن یا قرائت‌پذیری آن»، «بررسی سمانتیکی یا هرمنوتیکی قرآن برای کشف مراد مؤلف»، «نقش دورِ هرمنوتیکی» و «نقش استنطاق، پیش دانسته ها، علاقه و انتظارات مفسر در فرایند فهم و تفسیر قرآن» اختلاف نظر دارند.