جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از مفهوم اسماي حُسناي الهي و اسم اعظم از ديرباز به تبع كاربرد آنها در قرآن و حديث، در شاخه‌هاي مختلف علوم اسلامي مورد توجه قرار گرفته است و اين موضوع در آثار علامه طباطباييŠ از نقش پر رنگي برخوردار است. اين مقاله ديدگاه‌هاي علامه طباطباييŠ را در دو محور مورد تبيين و تحليل قرار داده است که عبارت‌اند از: 1. مفهوم اسم و مشتقّات آن در موارد كاربرد اين واژه در مورد خداوند سبحان با تركيب اضافي اسم خدا؛ 2. مفهوم اسم اعظم از منظر علامه طباطبايي. مفهوم لغوي و عرفي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت است از «لفظ دالّ بر مسمّي» كه ديدگاه بيشتر لغت‌شناسان زبان عربي است و مفهوم عرفي اسم از نظر علامه همسان با مفهوم آن در لغت است؛ امّا مفهوم اصطلاحي اسم از ديدگاه علامه طباطبايي عبارت از ذات خداوند همراه با لحاظ يكي از صفات او است و اين مفهوم خارجي و حقيقي و عيني است، نه ذهني و اعتباري. اسم عيني خارجي با اسم لغوي، در مواردي با يکديگر اختلاف وجودي و مفهومي دارند. درباره حقيقت اسم اعظم نيز ديدگاه علامه طباطبايي آن است که اسم اعظم مانند ساير اسماي حُسناي الهي از سنخ معنا و حقيقت است، نه از مقوله لفظ و يا تصوّر لفظي و لحاظ معنا در ذهن. تفاوت اسم اعظم با ساير اسماي الهي آن است كه جامع‌ترين اسم است و تمامي اسماي الهي را فرامي‌گيرد و در ميان اسماي الهي، اسم «اَحَد» داراي اين ويژگي‌ها است. بنابراين اسم اعظم خداوند است.

در بخش نخست این مقاله به امکان، چونان جهت قضیه در کلام ارسطو اشاره شد. سپس به آرای منطق‌دانان مسلمان پرداختیم. در سخنان دانشمندان مسلمان، چهار معنا برای امکان بازشناخته شده است. در بخش بعد، امکان در فلسفه را کاویده و چند بحث فلسفی دربارة آن را طرح کرده‌ایم؛ از جمله: امکان، ملاک احتیاج به علت‌ـ و وجودی یا عدمی بودن آن؛ آن گاه دلایل هر قول را آورده‌ایم و پس از پذیرش وجودی بودن امکان، نحوه وجود امکان بررسی شده است. در این بحث، سه دیدگاه مطرح است: معقول اول بودن امکان؛ معقول ثانی منطقی بودن و یا معقول ثانی فلسفی بودن آن.

در زمینه ارتباط علم منطق با زبان و علوم زبانی، دیدگاه های مختلف که گاهی با افراط و یا تفریط همراه است، مطرح شده است. در نظر بعضی از متفکران غرب، منطق به علوم زبانی فروکاسته می شود؛ همان گونه که در نظر بعضی دیگر به روان شناسی تحویل می شود. از نگاه اندیشمندان مسلمان، چنین تحویل و فروکاستی پذیرفته نیست ولی با این حال، آنان در پی بررسی ارتباط منطق با علوم زبانی هستند؛ زیرا بخشی از مباحث منطقی حول محور الفاظ و دلالت آن ها می چرخد.در این نوشتار به شواهدی که دال بر ارتباط بین منطق و علوم زبانی است، می پردازیم تا از سویی، نادرستی تحویل منطق به علوم زبانی و نیز بی ارتباطی منطق با علوم زبانی را نشان دهیم و از سوی دیگر، به شباهت و تفاوت های مباحث الفاظ در علوم زبانی با این مباحث در منطق اشاراتی کرده باشیم.

مفهوم ذاتی از واژگان پرکاربرد در منطق و فلسفه است. چون بی‌توجهی به معانی مختلف یک واژة مشترک، سبب خطا و غلطیدن به دام مغالطه اشتراک لفظی می‌شود، بر آن شدیم معانی مختلف واژه ذاتی را مشخص کنیم. در این میان، چند معنا از معانی این واژه مشهورتر است؛ مثل ذاتی باب ایساغوجی و یا ذاتی باب برهان، ولی حتی در این دو معنا نیز سخنانی متفاوت و گاه متعارض هست که در این نوشتار به بررسی آنها خواهیم پرداخت.

یکی از مسائل بسیار مهم در معرفت شناسی، این است که آیا علوم بشری باید مبادی و زیربناهایی داشته باشند یا چنین چیزی ضرورت *. موضع فیلسوفان و حکیمان مسلمان این است که تمام علوم بشری بر برخی مبادی مبتنی هستند که این نگرش، امروزه تحت عنوان « Foundationalism » مطرح است; گرچه موضع فیلسوفان مسلمان، یکی از تقریرهای فاندیشنالیسم است. در این رساله که در پنج فصل تنظیم شده، موضع فیلسوفان مسلمان در این امرِ مهم، تبیین، و اشکالات مطرح شده درباره آن پاسخ داده شده است.در فصل اوّل، به فراوانی علوم، ملاک و تمایز آن ها پرداخته شده که افزون بر قول مشهور در باب ملاک تمایز علوم، دو قول دیگر ارزیابی شده; سپس اجزای یک علم مورد بررسی قرار گرفته است تا جایگاه مبادی علوم روشن شود. در فصل دوم، بحث تفصیلی از مبادی و اقسام آن ها ارائه، و به تفاوت میان اصول متعارفه و اصول موضوعه اشاره شده است و وجه نیاز به مبادی از دیدگاه فیلسوفان مسلمان را توضیح داده ایم. در فصل سوم، بحث بدیهیات بررسی شده; چرا که مبادی علوم بدیهیاند و تا به مبادی بدیهی منتهی نشویم، واقع نمایی قطعی علوم روشن نمیشود. در این فصل، ملاک بداهت در تصوّرات و تصدیقات مطرح شده; سپس اقسام بدیهیات در تصدیق مورد بررسی قرار گرفته است و در آخر فصل نیز پنج مورد از مبادی عام اندیشه را بیان کرده ایم که یکی از آن ها اصل عدم تناقض است. در فصل چهارم، کیفیت استفاده از بدیهیات در علوم نظری مورد بحث قرار گرفته و نظر ابن سینا و ملاّصدرا در این امر نقل شده است. در آخر این فصل هم نمونه ای از ابتنای نظریات بر بدیهیات با استفاده از سخنان گذشتگان ارائه شده است. در فصل پنجم، به چند مسأله پرداخته ایم: أ. حیطه شمول ابتنای نظریات بر بدیهیات: آیا این ابتنای فقط در علوم عقلی مطرح است یا در علوم تجربی و نقلی هم مطرح می شود؟ ب. بررسی قضایای محسوسه و مجرّبه و ارتباط آن ها با مبناگرایی; ج. آیا مبناگرایی، وصف واقعیت است یا یک سفارش است. در این جا به تفکیک ارزش از واقعیت، اشاره ای گذرا شده است; د. اختلاف مردم در ادراک بدیهیات مسأله آخر این فصل است که هم نظر ملاّصدرا در این زمینه ارائه شده و هم به نظریه ای که امروزه تحت عنوان "جامعه شناسی معرفت" معروف شده، پرداخته ایم.