جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابن­سینا از پیروان دیدگاه علّی در تبیین رابطه عمل و اندیشه معتقد است تمام رفتارهای اختیاری انسان پس از طی مراحل تصور، تصدیق به فایده، شوق و اراده محقق می­شود. وی علم ضروری در تحقق رفتار را اعم از علم حسی، خیالی یا عقلی می­داند. در برابر ویتگنشتاین متأخر با بهره­مندی از مفهوم بازی زبانی و جهان-تصویر، نقش باور در رفتار را انکار می­کند. وی با ذکر نمونه­های نقض نشان می­دهد رفتارهای انسان به شکل غریزی و فاقد مؤلفه شناختی است. او حتی باور را تابعی از عمل انسان به شمار می­آورد. تحلیل نمونه­های نقض ویتگنشتاین نشان می­دهد وی عنصر شناخت مورد ادعای فیلسوفان را با علم آگاهانه تمایز نداده و از عدم التفات بالفعل، فقدان مؤلفه شناختی را نتیجه گرفته است؛ همچنین وی به تفاوت مراتب علم توجه نکرده و نفی مرتبه­ای خاص از علم را به منزله نفی مطلق علم در عمل تصور کرده است. برخی مثال­های ویتگنشتاین با مبانی وی در بازی­های زبانی ناسازگار است

ویتگنشتاین متأخر گزاره‌های پایه را مبتنی بر نظریه خویش در بازی‌های زبانی و چارچوب ذهنی، تفسیر می‌کند. وی با شکاکیت مقابله کرده وآن را خودمتناقض می‌داند و گزاره‌های بدیهی را از ساختار بشر حذف‌ناشدنی شمرده است. با اینحال از نظر او میان گزاره‌های پایه تجربی و ریاضی، مرز روشنی نیست. گزاره‌های پایه ریاضی نیز متأثر از بازی زبانی و مبتنی بر حافظه هستند و به همین دلیل، ممکن است مورد فراموشی، غفلت یا اشتباه واقع شوند. از نظر وی گزاره‌های پایه تنها تصدیق ضروری دارند ولی خطاناپذیر نیستند. در نظریه ویتگنشتاین، میان مفهوم و زبان خلط شده است. بازی زبانی، فرهنگ و تاریخ بر ساحت زبان اثر می‌گذارند، در حالیکه صدق گزاره‌های بدیهی منطق و ریاضی در ساحت مفهوم سنجیده می‌شود. همچنین تفاوت میان یقین روانشناختی و یقین منطقی را می‌توان با روش تحلیل آنها و نیز امکان یا عدم امکان ناسازگاری مفهومی بررسی کرد. صدق گزاره‌های بدیهی نیز با ارجاع آنها به علم حضوری اثبات‌پذیر است.

مجموعه‌ی حاضر که به مناسبت روز جهانی فلسفه و کنگره‌ی نکوداشت استاد سیدجلال‌الدین آشتیانی فراهم آمده مشتمل است بر پانزده مقاله درباره‌ی شان و شخصیت علمی استاد آشتیانی و اندیشه‌های فلسفی و عرفانی وی که به وسیله‌ی پژوهشگران حوزه و دانشگاه تدوین شده است. گفتنی است، استاد سیدجلال الدین میری آشتیانی (1384-1304 ش) را می‌توان از برجسته‌ترین شارحان فلسفه و عرفان اسلامی در عصر حاضر و یکی از حکیمان نوصدرایی شمرد که عمری به تبیین، تحکیم، و دفاع از حکمت متعالیه پرداخت و آن را به مستشرقان معرفی کرد. وی ویژگی‌های علمی مهمی داشت که جایگاه فلسفی او را برجسته می‌کند: 1- احیای تراث تفکر اسلامی از برنامه‌های اصلی و بلندمدت ایشان بوده است، 2- او در سیر تحقیقات و تالیفات خویش رویکردی تاریخی داشته و در این رویکرد تاثیر و تاثرات حکما از یک‌دیگر را کاویده است. 3- استاد آشتیانی به این مطلب عنایت ویژه‌ای داشته که باید در قبال فلسفه‌ستیزی جاری در تاریخ اسلام ایستاد و در صحنه‌ی مبارزه پایدار ماند. 4- ایشان علاوه بر ارتباطات حوزوی با چهره‌های دانشگاهی نیز ارتباط وثیقی داشت که این امر مصداق بارزی از همراهی این دو نهاد فرهنگی در عصه‌ی تفکر و علم بود. مقالات کتاب عبارت‌اند از: "گنج پنهان فلسفه و عرفان؛ سرگذشت استاد سید جلال‌الدین میری آشتیانی/ حسن جمشیدی"، "از آشتیانی چه می‌توان آموخت؟/ حسینعلی رحمتی"، "بایسته‌های کنونی حکمت اسلام از دیدگاه حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای/ عبدالله محمدی"، "جایگاه آشتیانی در جریان‌شناسی فلسفه‌ی اسلامی معاصر/ غلامرضا جلالی"، "جایگاه آشتیانی در تاریخ فلسفه‌ی اسلامی/ محمد باغستانی"، "فلسفه‌ی هستی در مکتب استاد سیدجلال الدین آشتیانی/ طاهره کمالی‌زاده"، "فلسفه‌ی عرفان از دیدگاه علامه سید جلال‌الدین آشتیانی/ حسین روحانی‌نژاد"، "عرفان شریعت‌محور در افق اندیشه و آرای آیت‌الله سید جلال‌الدین آشتیانی/ محمدجواد رودگر"، "فیلسوفان مسلمان و اثولوجیا/ سیدمحمد انتظام"، "عالم مثال مقوله‌ی طلایی نظام حکمی سیدجلال‌الدین آشتیانی/ حسن جمشیدی"، "استاد آشتیانی و مکتب تفکیک/ سید محمد موسوی"، "عقلانیت اصیل دینی در نگاه آشتیانی/ سیدمحمد عیسی‌نژاد"، "ولایت از دیدگاه استاد علامه سید جلال‌الدین آشتیانی/ فاطمه داروغه"، "نقد و تحلیل صوفیه از دیدگاه استاد آشتیانی/ حسین روحانی‌نژاد" و "آشتیانی و احیای تراث/ حسینعلی رحمتی".

ویتگنشتاین درباره‌ی ماهیت معنا و سرشت زبان دو نظریه دارد: دیدگاه نخست، معنا را با مسمای الفاظ و کارکرد زبان را با تسمیه یکی می‌داند و دیدگاه دوم، معنای الفاظ را با کاربرد آن‌ها پیوند می‌زند. زبان فعالیتی اجتماعی و شبیه شرکت در بازی است که برای فهم معانی و قواعد آن، باید در آن بازی زبانی زیست. بازی‌های زبانی هیچ اشتراکی با یکدیگر ندارند و قواعد آن‌ها نیز مختص به خود آن‌هاست. دیدگاه ویتگنشتاین نقایصی دارد؛ ازجمله اینکه در تحلیل ماهیت وضع، نقش قصد، نقش کاربرد در کشف یا تأسیس معنا مبهم است. مرز بازی‌های زبانی روشن نیست و مشخص نیست یک بازی در کجا آغاز می‌شود و در کجا پایان می‌یابد. همچنین دیدگاه او گذشته از آنکه خودمتناقض است، جامع و مانع نیست و مثال‌های نقض مکرر دارد. علاوه‌بر همه، این دیدگاه به نفی فرامعیار منتهی می‌شود که دراین‌صورت، اعتبار خود این نظریه را نیز مخدوش می‌کند. نفی امکان گفتگو میان اعضای دو بازی نیز از دیگر اشکالات این نظریه است.

در این تحقیق آیات ولایت از دیدگاه مذاهب اثنی عشری، زیدی، صوفی، مالکی، حنفی، حنبلی، شافعی، معتزله، خوارج و اشاعره بررسی شده است. این آیات عبارت اند از: آیه ی توبه ی آدم، آیه ی لیلة المبیت، آیه ی انفاق، آیه ی مباهله، آیه ی اطاعت، آیه ی اکمال دین، آیه ی ولایت، آیه ی ابلاغ، آیه ی حسبک الله، آیه ی سقایت، آیه ی صادقین، آیه ی وداد، آیه ی بیوت الذکر، آیه ی مؤمن، آیه ی تطهیر، آیه ی صلات و تسلیم، آیه ی مودّت، آیه ی نجوی، آیه ی ابرار، آیه ی خیرالبریه.

برخی از انتقادهایی که در دهه های اخیر بر براهین خداشناسی وارده شده است، ماهیتی معرفت شناسانه دارند که در اغلب موارد با انتقادهای عمومی بر سایر براهین مشترکند. اینکه معیار اعتبار برهان، اقناع و پذیرش باشد یا واقع نمایی؟ نخستین پرسش در این باب است. با فرض این که واقع نمایی معیار اعتبار برهان باشد پرسش دیگری مطرح می شود که آیا اقامه براهین واقع نما در حوزه خداشناسی ممکن است؟ بدیهی نبودن معیار گزاره های بدیهی، خلط میان گریزناپذیری و واقع نمایی و خودمتناقض بودن نظام مبناگروی سه اشکال مهمی هستند که بر شاکله براهین عقلی از جمله براهین خداشناسی وارد شده و واقع نمایی براهین خداشناسی را هدف قرار داده اند. با پاسخ حلی به هر سه انتقاد روشن می شود اقامه براهین واقع نما در حوزه خداشناسی ممکن است. روش تدوین این مقاله توصیفی_تحلیلی است.

تحلیل رابطه ایمان و معرفت از مهم­ترین مسائل انسان­شناسی دینی است. سید بن طاووس از سویی بر نفی روش­های کلامی و استدلالی تصریح می­کند و از سوی دیگر در مواردی پرشمار، بر عقل فطری تأکید کرده و از استدلال­های عقلی بهره جسته است. دیدگاه او بر جریان­های عقل­ستیز بعدی اثر جدی داشت. ازاین­رو جمع­بندی دیدگاه وی در نسبت­سنجی استدلال عقلی و ایمان در حیات انسان دینی اهمیت می­یابد. با کنار هم ­گذاردن عبارات سید بن طاووس، کفه انتقاد از معرفت استدلالی عقلی سنگینی می­کند. به این ترتیب می­توان وی را از سردمداران کلام نقلی یا فطری‌گرایی در علم کلام به‌شمار آورد. مخالفت با روش تفکر معتزلی در برابر مطلق روش­های عقلی و نیز نفی استدلال­های پیچیده عقلی در برابر قواعد بسیط عقلی، ازجمله توجیهاتی است که در جمع­ بین دو رویکرد وی قابل عرضه است. در این مقاله ضمن معرفی دو رویکرد مذکور و جمع­بندی نهایی دیدگاه سید، برخی آسیب­ها و اشکالات نظریه وی نیز گوشزد شده است.

مسئلۀ ماهیت ایمان و ارتباط آن با معرفت نظری از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و متکلمان مسلمان بوده است. ملاصدرا در مواضع متعددی دربارۀ حقیقت ایمان و نسبت آن با تصدیق منطقی سخن گفته است، که برداشت بسیاری از نویسندگان از کلام او این بوده که وی ایمان را با برهان و تصدیق منطقی یکسان می‌داند. در این مقاله، مستنداتِ این دیدگاه بررسی و به چالش کشیده شده است و نشان داده شده که مقصود صدرالمتألهین از تصدیق تصدیقِ قلبی است و معرفتِ مد نظر او نیز منحصر به معرفت برهانی نیست. وی به مراتب مختلف ایمان و معرفت نظر داشته است. برخی عبارات وی بیانگر شروط لازم برای بالاترین مراتب ایمان است، نه مطلق ایمان. عدم تمایز میان حقیقت ایمان و ایمانِ حقیقی در اندیشۀ ملاصدرا و نیز بی‌اعتنایی به قراین کلام و نگرش تشکیکی او به حقیقتِ ایمان سبب تلقی نادرست و استنادات ناروا به ایشان شده است. این مقاله با روش تحلیلی ـ اسنادی سامان یافته است

نحوه رابطه ایمان با دلیل عقلی از مسائل مهم فلسفه دین است. غزالی به منزله منتقد جدی فلسفه و کلام، از سویی علم کلام را حرام و عموم مردم را از ورود به این علم نهی می‌کند و از سوی دیگر انتقادات جدی بر کسانی دارد که سعی دارند ایمان دینی را بر پایه‌های دلایل کلامی و عقلی استوار کنند. وی ایمان مبتنی بر دلیل عقلی را در معرض شبهات و به همین دلیل زوال‌پذیر و ایمان عوام را راسخ‌تر از ایمان مبتنی بر دلایل عقلی می‌داند. غزالی معتقد است ایمان عموم مسلمین صدر اسلام نیز ایمان تقلیدی بوده است که با عبادت و قرائت قرآن تقویت شده است. مخالفت غزالی با کاربست روش عقلی در ایمان، تا حدی است که بسیاری وی را ایمان‌گرای مسلمان دانسته‌اند. در این مقاله ابتدا دیدگاه غزالی شرح و سپس به مهمترین کاستی های نظریه وی در باب ایمان اشاره شده است. تفسیر غزالی از ایمان، زمینه‌ساز نسبیت‌گرایی و کثرت‌گرایی در دین است. وی به رابطه ایمان و تصدیق نظری بی‌توجه بوده و گزارشی ناقص از سیره پیامبر(ص) را ملاک قرار داده است.