جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی راه‌های کسب معرفت دینی، یکی از وظایف مهم معرفت‌شناسی معاصر است و مشخص کردن آنها هم در معرفت‌شناسی و هم در زندگی فردی و اجتماعی بسیار اهمیت دارد. در معرفت‌شناسی مباحث زیادی در این‌باره صورت گرفته است؛ لکن آنچه در نوشتار حاضر مورد توجه بوده، بررسی این راه‌ها با نگاهی درون‌دینی است. ازاین‌رو، مسئلۀ ما این است که آیا راه‌هایی که برای کسب معرفت دینی در کتاب‌های معرفت‌شناسی دینی برشمرده شده است، ‌از منظر قرآن نیز معتبر است یا خیر؟ ما با عرضه راه‌های کسب معرفت دینی رایج به قرآن، با روش تحليلي ـ توصيفي درصددیم تا اعتبار این راه‌ها را از منظر قرآن مورد بررسی قرار دهیم. بررسي نشان مي‌دهد آنچه را که در معرفت‌شناسی دینی رایج به‌عنوان راه‌های کسب معرفت دینی معرفی شده، یعنی ادراک حسی، درون‌بینی، گواهی، حافظه، مرجعیت و عقل، قرآن نیز اعتبار اولیه آنها را تأیید می‌کند و علاوه بر آنها حس دینی را نیز به‌عنوان منبع دیگری برای معرفت دینی معرفی می‌کند.

يکي از ديدگاه هاي غربيان که با رويکردي طبيعت گرايانه به موضوع «منشأ دين» پرداخته، «ترس از حوادث طبيعي» را منشأ دين مي داند. نوشتار حاضر با استفاده از قرآن و با روش نقلي درصدد است تا نظر قرآن را در اين مسئله تبيين کند که آيا منشأ پيدايش دين، گرايش به دين و التزام به احکام عملي آن، مي تواند ترس از حوادث طبيعي باشد يا خير؟ و اساساً قرآن چه ديدگاهي را دربارة پاسخ اين سه مسئله بيان مي دارد. در اين مقاله پس از مفهوم شناسي، اين بحث را به ترتيب در سه بخش مطرح کرده ايم: در بخش اول که «پيدايش دين» است، ترس هيچ نقشي در پيدايش دين ندارد؛ بلکه از ديدگاه قرآن، خداوند و ارادة او عامل پيدايش دين است؛ ولي در دو بخش ديگر يعني «گرايش به دين» و «التزام به احکام ديني»، گرچه ترس عاملي اساسي نيست، لکن نمي توان به کلي نقش آن را ناديده گرفت.

روشنفکران دینی و معنوی در دهه ‎های اخیر به این ذهنیت دامن زده‏اند که دین با عقلانیت و خردورزی و تفکر میانه‎ ای ندارد و در کشاکش میان آن دو باید یکی از آن دو را برگزید. آنها اساس و محور دین را تعبد دانسته ‎اند و تعبد را هم در نقطه مقابل عقلانیت قرار داده‎اند. به گمانِ آنان، دنیای جدید و مدرن، دنیای عقل‏مداری و اندیشه‏ورزی عقلانی است و این عقلانیت، تدین را با محوریت تعبد برنتابیده و هضم نمی‏کند. با این توصیف چالش‎های عقلانی متعددی فراروی تعبد نهاده می‎شود. در این مقاله به شش چالش اساسی از منظر عقلانیت در برابر تعبد و تدین پرداخته شده است. چالش از خودبیگانگی، چالش عدم رشد عقلانی، چالش آزمون‏ناپذیری، چالش انتقادناپذیری، چالش عدم داورِ مورد توافق و نهایتاً چالش چرایی تعبد، مهم‎ترین موانع عقلی در برابر تعبد دینی است. نگارنده با بررسی و تبیین ماهیت تعبد و تقسیم آن به تعبد مُعلَّل و تعبد مُدلَّل، ضمن پاسخ به این چالش‎ها تلاش می‏کند نشان دهد تعبد دینی که تعبدی مدلل است، در بستری عقلانی شکل گرفته و گرچه عقلانیت مدرن و انتقادی نمی‏توانند با آن بر سر یک سفره بنشینند، عقلانیت سلیم، معتدل و واقع‎گرا، تعبد دینی را مطلوب و معقول می‏داند.

برخی اندیشمندان مسلمان و مسیحی با نگاهی یگانه‌انگارانه به انسان، تصویری صرفاً جسمانی از معاد ارائه می‌دهند. تبیین های جسم انگارانه از معاد در فضای اسلامی و مسیحی این تصور را پدید می‌آورد که آیا اندیشمندان هر دو مذهب، مسیری یکسان را پیموده‌اند. بررسی زمینه‌های یگانه‌ انگاری و جسم ‌انگاری معاد در فضای اسلامی و مسیحی، نقاط اشتراک و افتراق این اندیشمندان را نمایان می‌سازد. در این نوشتار با مطالعه آثار جسم‌انگاران اسلامی و مسیحی، انگیزه گرایش آنان مورد توجه قرار گرفت. نتیجه آنکه زمینه‌های شکل‌گیری اندیشه‌ی جسم‌انگاری در فضای اسلامی و مسیحی، متفاوت از یکدیگر است. اندیشمندان اسلامی به علت وجود نصوص فراوان پیرامون معاد‌جسمانی، معاد‌جسمانی را مسلم دانسته و از این رو برای اثبات آن، حقیقت انسان را به جسم و جسمانی فروکاستند؛ اما در فضای مسیحی، به سبب رشد علوم تجربی و نگاه فیزیکالیستی به پدیده‌های عالم، دوگانه‌انگاری انسان مورد خدشه قرار گرفت؛ از این رو اندیشمندان برای اثبات معاد به تبیین‌های جسم‌انگارانه از معاد روی آوردند. در فضای ‌‌اسلامی رشد علوم عقلی سبب تثبیت دوگانه‌انگاری و نفی تبیین‌های جسم‌انگارانه شد؛ اما در فضای ‌مسیحی رشد مکاتب عقلی و فلسفی عامل نفی دوگانه‌انگاری و گرایش به تبیین‌های مادی‌انگارانه از انسان و به تبع آن معاد گشت.

هدف این نوشتار بررسی تبیینی ـ تطبیقی دیدگاه آيت‌الله جوادی آملی و آلوین پلانتينگا در بحث فطرت و باور پایه می‌باشد و روش آن تطبیقی ـ استنتاجی است. آيت‌الله جوادی آملی معتقد هستند که فطرت امری حضوری است و انسان‌ها براساس آن ارتباط مستقیم و حقیقی با خدا برقرار می‌کنند، لذا منظور از خداشناسی و خداگرایی فطری در نظر ایشان، همان خداشناسی و خداگرایی حضوری و بی‌واسطه است که انسان با علم حضوری حق را می‌یابد؛ اما در نظر آلوین پلانتينگا منظور از پایه ‌بودن یک باور این است که بدون ابتناء بر قضایای دیگر پذیرفته شده باشد و غیرعقلانی هم نباشد. با اینکه پلانتينگا اعتقاد به خداوند را باوری پایه می‌داند؛ اما پایه دانستن اعتقاد به خدا به معنای فطری بودن آن نیست و به همین جهت تفاوت اساسی بین این دو دیدگاه وجود دارد.

ویژگی‌ها و مصادیق امامت در تشیع امامی از مباحث مهم در کلام شیعی است که بسیاری از آموزه‌های اعتقادی تشیع امامی مبتنی بر آن است. ازاین‌رو، ائمة اطهار و عالمان شیعه کوشیدند تا با بهره‌گیری از قرآن به تثبیت اعتقادات شیعه در مسئله امامت بپردازند. نوشتة پیش‌رو با شیوه‌ای توصیفی ـ تحلیلی بر آن است تا یافته‌های قرآنی معصومان و استفاده‌های قرآنی عالمان شیعه را در مهم‌ترین ویژگی‌های امامت نظیر علم غیب‌، عصمت، نصب الهی امام، اثبات فرزندان رسول خدا بودن ائمه، افضلیت و حجت و هادی الی‌الله بودن آنان را تحلیل و تبیین کرده و استشهادهای قرآنی دربارة امامت ائمه به طور مصداقی را مورد بررسی قرار دهد.

ارتباط عقل و دين يکي از بحث‌انگيزترين مسائل فلسفي و کلامي است و قدمتي طولاني دارد. اهميت اين مسئله، آن را به يکي از موضوعات مهم فلسفة دين معاصر تبديل کرده است. سؤال اين است که آيا براي شناخت دين، استفاده از وحي کفايت مي‌کند يا به‌کارگيري عقل نيز ضرورت دارد؟ برخي پذيرش و شناخت دين، تدين و ايمان را بدون توجه به عقل، غيرممکن مي‌دانند؛ اما گروهي ديگر، عقل‌گرايي را موجب به‌خطر افتادن تدين و ايمان، و التقاط در دين معرفي مي‌کنند. اين نوشتار به روش تحليلي ـ‌ توصيفي به بررسي ديدگاه ميرزامهدي اصفهاني در اين زمينه مي‌پردازد که جزو دستة اخير است. هرچند ايشان استدلال‌هايي با صورت منطقي براي اثبات خداوند ارائه نموده است، اما شناخت وجود و اوصاف خداوند با عقل و علوم ظلماني بشر را غيرممکن مي‌داند. همين امر بشر را نيازمند راهنماي غيبي مي‌كند و وجود دين وحياني را ضرورت مي‌بخشد. اين انديشه مبتلا به مشکل دور در استدلال بوده و اثبات حجيت و عصمت کلام خداوند، نبي و امام، محتاج عقل است.

هویت شخصی، مسئله‏ای پردامنه است. این پژوهش با روش تحلیلی- توصیفی به بررسی ملاک این‏همانی عددی نفس از دیدگاه ابن‎سینا و صدرالمتألهین می‎پردازد. ابن‎سینا حقیقت انسان را نفس مجرد می‎داند. ایشان قایل به عدم حرکت جوهری و ثبات نفس است؛ لذا به‏راحتی می‎تواند ثبات و این‏همانی عددی نفس را اثبات کند؛ ولی از آنجا که حرکت جوهری نفس در حکمت متعالیه به اثبات رسیده است، دیدگاه ابن‎سینا در این‏همانی عددی نفس دچار خلل می‎شود. صدرالمتألهین با اعتقاد به حرکت جوهری نفس و تغییر تدریجی آن در اثبات این‏همانی عددی نفس دچار تهافت بدوی شده است؛ زیرا حرکت جوهری نفس با ثبات آن ناسازگار است؛ اما این تهافت بدوی با ارائه دو تقریر از حرکت جوهری رفع می‎شود: تقریر حرکت جوهری امتدادی که به معنای اتصال وجودی است و تقریر حرکت جوهری غیر امتدادی که نفس را در زمان دوم امتداد گذشته نمی‎داند، بلکه همان فرد گذشته و به همراه سعه وجودی می‎داند. از آنجا که تقریر اول بر خلاف تقریر دوم فرد گذشته را معدوم می‎شمارد، پس تنها تقریر دوم می‎تواند ملاک صحیح این‏همانی عددی نفس باشد.

اشو معتقد است که انسان‌ها امکان دستيابي به معرفت را دارند و ابزارهاي متفاوتي، با توجه به متعلق شناسايي انسان، همچون حواس، مرجعيت، تعقل، و تجربة دروني و شهود در اختيار آنها قرار دارد. آنچه از سخنان او به دست مي‌آيد، اين است که امور مادي و طبيعي از راه حس و عقل براي انسان آشکار مي‌شوند؛ اما انسان‌ها تنها با استفاده از تجربه و شهود مي‌توانند به حقيقت، معناي زندگي و روشن‌ضميري دست پيدا کنند. چنين رويکردي، با تبييني که اشو بيان مي‌دارد، حاصلي جز اين ندارد که از طرفي عقل، منطق و فلسفه به شدت مورد نقد قرار مي‌گيرند و از سوي ديگر، نسبيت‌گرايي و پلوراليسم، در سخنان او پذيرفته مي‌شوند.

این پژوهش بر آن است که این‌همانی عددی بدن را از دیدگاه برخی اندیشمندان اسلامی با رویکرد تحلیلی ـ انتقادی در دو مقام اجزای اصلیه و بدن لطیف مورد بررسی و نقد قرار دهد. برخی از اندیشمندان اسلامی معتقدند که حقیقت انسان و ملاک این‌همانی انسان اجزای اصلی و حیاتی اوست که در طول زمان ثابت و یکسان خواهد بود و حتی در هنگام مرگ نیز از بین نمی‌رود. برخی دیگر معتقدند که انسان دو بدن مادی و لطیف دارد، اما حقیقت انسان را بدن لطیف تشکیل می‌دهد. اینان روح را همان جسم و بدن لطیف می‌دانند که مانند آب در گل است و نه یک امر مجرد. این جسم لطیف تغییرات و دگرگونی‌های بدن مادی را نمی‌پذیرد، لذا در طول زمان ثابت و مستمر است. اینان برای اثبات مدعای خود به دلائل متعدد نقلی، عقلی و تجربی استناد کرده‌اند. این ملاک به دلیل نگاهی مادی انگارانه به انسان و نیز به دلیل ناتوانی در تبیین چگونگی استمرار بدن در دو زمان مختلف و چگونگی درک این استمرار دچار اشکالات متعددی است.