جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث اسماء و صفات و کیفیت ارتباط آن با ذات الهی از اهم مباحث توحیدی و در این میان مسئله‌ی عینیت یا زیادت صفات با ذات خداوند همواره درخور ملاحظه است. نوشتار حاضر بر آن است تا جایگاه و نقش نظام معقولات در نزد خواجه نصیر، یعنی تقسیمات معقول اولی و ثانی را در ارتباط با مسئله ذات و صفات مورد مداقه قرار دهد تا در پرتو آن، دیدگاه فلسفی وی را بر حسب مبانی فلسفی‌اش تبیین نماید و میزان سازوارگی این دیدگاه فلسفی را با مسئله عینیت ذات و صفات نشان دهد. عبارات خواجه نصیر در این‌باره همگی حاکی از عینیت ذات و صفات باری‌تعالی است. لکن به نظر می‌رسد عدم تفکیک مفاهیم و معقولات ثانی منطقی و فلسفی در محکمات نظام فلسفی خواجه نصیر و معیارهای مطروحه در مورد اعتباریت مفاهیم، اعتقاد به عینیت ذات و صفات خداوند را در دیدگاه وی با تناقضی بیّن مواجه می سازد‌.

با التفات به تناظر حقیقی میان انسان با مراتب «هستی» و «حقیقت» و افزودن «شهود» - در حکمت اشراق - و «تأویل» - در حکمت متعالیه-، به مثابه یک روش در طول سایر طرق فهم حقیقت، امکان کشف ساحت وسیع­تری از علم میسور می­گردد که نه تنها با سایر ابزارها و روش­ها منافات ندارد بلکه جامع همه آن­ها قلمداد می­شود. هدف نوشتار حاضر این است که با بررسی مؤلفه­های مذکور در حکمت اشراق و متعالیه، ظرفیت­ این ساحت از علم، که می­توان آن را «علم اشتدادی» خواند، را مورد سنجش قرار دهد و در راستای نظریه­های مختلف فلسفه علم، به ارائه علم شناسی نوینی بپردازد. در این دو مکتب هستی ذومراتب بوده و انسان همواره در مسیر کشف حقیقت اعم از آفاقی و أنفسی در تکاپو است و به موازات ارتقای درجات وجودی افراد، طیف ممتدی از دریافت­ها و فهم­های متعدد نیز رخ می­دهد. از این­رو به نظر می­رسد با شناسایی ظرفیت­های علم اشتدادی در حکمت اشراق و متعالیه، علم به ابعاد مختلف یک شیء و حذف شکاف میان عالم و معلوم ممکن گردد؛ به گونه­ای که با مجوز دریافت­های متعدد از حقیقت واحد، به شکاکیت و نسبیت مذموم نیز منجر نگردد.

در کلام حضرت علی (ع) توحید که شالوده و اساس تمام معارف دینی است، از جایگاه والایی برخوردار است. ایشان درباره توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی مباحث ارزشمندی را با زبان متعارف و مستدل در نهج‌البلاغه بیان کرده ‌است، به گونه‌ای که علاوه بر اثبات وحدانیت خدا،هر گونه شباهت میان او و مخلوقات و نیز ترکیب در ذات را نفی می‌کند. از نظر حضرت، توصیف خدا با صفات محدود بشری ناصواب تلقی می‌شود. ایشان توحید و احکام آن را به گونه‌ای مستدل بیان کرده ‌است که ذهن مخاطب را یاری می‌دهد تا از فهم مقدمات به نتیجه دست یابد. این نوشتار با تفحص در سخنان حضرت با محوریت کتاب شریف نهج‌البلاغه، مباحث توحید را از دریچه منطق و به روش توصیفی‌تحلیلی بررسی کرده است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که سخنان ایشان از لحاظ محتوا و ساختار، منطبق با اصول و قواعد منطق است و از این طریق افق‌های تازه‌ای از نهج‌البلاغه در معرض افکار ژرف‌بین قرار می‌گیرد.

شناخت خداوند و چگونگی حصول آن از اموری است که در نهج‌البلاغه به شکل ویژه مورد عنایت حضرت علی (ع) قرار گرفته است. از نظر ایشان دسترسی به کنه ذات و صفات حق تعالی غیر ممکن است، اما از طریق علم حضوری و نیز علم حصولی به صفات او، می‌توان به شناخت خداوند نایل شد؛ هرچند این شناخت نیز بر حسب توانایی و استعداد افراد متغیر است. اسباب علم حضوری را فطرت و اسباب علم حصولی را براهینی چون حرکت، حدوث، نظم، غایی و إنی فراهم می‌سازد. در نوشتار حاضر بیانات امیر­المؤمنین(ع) درباره ابواب خداشناسی، تحلیل و قالب‌های متعارف منطقی آنها نشان داده شده است. حضرت مطالب خداشناسی را به گونه‌ای مستدل بیان کرده‌اند که ذهن مخاطب را یاری می‌دهد تا از فهم مقدمات به نتیجه دست یابد. این شیوه می‌تواند جایگاه والای عقل و فطرت در خداشناسی را در کلام حضرت علی(ع) نمایان سازد و فتح بابی برای پژوهش‌های بدیع نهج‌البلاغه باشد. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که ادله خداشناسی حضرت در نهج‌البلاغه، علاوه بر استحکام در محتوا، از ساختار و شکل منطقی نیز برخوردار است.

اثبات جانشیی پیامبر گرامی اسلام 9 در قالب استدلال منطقی، امری است که در بیانات حضرت علی 7 در ضمن خطبه­ها و نامه­های ایشان در نهج­البلاغه قابل توجه است. حضرت در این مسئله به صرف ادعای حق جانشینی بسنده نکرده است، بلکه ادعای خویش را با مستندات کافی و استدلال­های قوی و منطقی همراه ساخته است. در این نوشتار تلاش شده است خطبه­ها و نامه­هایی که حضرت در آن­ها به مسئله خلافت پرداخته و در برابر مخالفین به شایستگی­های خویش احتجاج نموده­اند، بررسی و در قالب­های معمول و پذیرفته شده منطقی نشان داده شود. نتایج نشان می­دهد که ادله ایشان بر اثبات جانشینی خویش پس از رحلت پیامبر اسلام 9، علاوه بر استحکام مقدمات براهین، از ساختار و شکل منطقی صحیحی نیز برخوردار است؛ به گونه­ای که جای هیچ­گونه شبهه و تردیدی باقی نمی­گذارد. توانایی، شایستگی، خویشاوندی و توصیه­های پیامبر اسلام 9، مبنای استدلال­های ایشان قرار گرفته است. در رویارویی با مخالفین، حضرت از قیاس جدلی نیز بهره می­گیرد. هر چند در برهه­ای ­از زمان، مصالح جامعه اسلامی ایجاب می­کرد که حضرت برای پرهیز از تفرقه، طریق سکوت را برگزیند.