جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرهنگ و حکمت اسلامی، اعمال انسان را همانند ذات او جاودانه و منشأ سعادت یا شقاوت اخروی می‌داند. بنابراین، اعمال اخلاقی، یعنی اعمال منطبق با معیارهای اخلاق دینی (اسلامی) منشأ سعادت اخروی انسان خواهند بود. بانو امین اصفهانی، مشهور به بانوی مجتهده ایرانی، پیرو تبیین دو مفهوم جاودانگی و اتحاد اعمال با ذات انسان، به این نتیجه رهنمون گشته است که معیار عمل اخلاقی، سعادت اُخروی انسان است؛ سعادتی که جاودانگی ویژگی ذاتی آن است. طبق بیان قرآن کریم، اتحاد عمل اخلاقی و ذات انسان، در حیات دنیوی حقیقتی در پرده بطون است که در حیات اُخروی به ظهور خواهد رسید. اگر انسان به جاودانگی ذات خود و به تبع آن اعمال خویش عقیده یابد، همه اعمال خود را بر اساس آن معیار، یعنی جاودانگی سامان بخشیده و منطبق بر معیارهای دینی عمل خواهد کرد. این پژوهش، با توجه به تکیه دیدگاه‌های بانو امین بر فرهنگ قرآن و حکمت اسلامی، به شیوه تبیینی و تحلیلی، رابطه جاودانگی انسان با عمل اخلاقی را سنجیده و به این نتیجه رسیده است که بانو امین اصفهانی، جاودانگی انسان و اعمال او را، معیار عمل اخلاقی می‌داند. این معیار، منطبق بر معارف قرآن و سنت بوده و نسبت به دیگر معیارها، برتری دارد.

ایمان لازمه ارسال و نزول ادیان است و عنصر محوری آن را تشکیل می‌دهد. پرداختن به ماهیت ایمان و ابعاد آن از اصلی‌ترین مباحث کلامی در میان متکلمان ادیان بوده است. در این نوشته ماهیت و ابعاد ایمان از منظر آیت‌الله سبحانی و پل تیلیش بررسی می‌شود. هر دو شخصیت از متکلمان به نام هستند با این تفاوت که یکی در جهان اسلام و دیگری در مسیحیت به بررسی ایمان پرداخته‌اند. از آن حیث که نظریات تیلیش مبنای بسیاری از مکاتب فلسفی کلامی جدید غربی و حتی برخی روشنفکران اسلامی نیز است، شناخت صحیح آراء ایشان در باب ایمان کمک شایانی به شناخت این مکاتب و آراء برخی از روشنفکران دینی می‌نماید. استاد سبحانی ایمان را تصدیق نفس می‌داند؛ در مقابل تیلیش ایمان را حالت دلبستگی نهایی برمی‌شمارد. استاد سبحانی ایمان را امری صرفاً یقینی دانسته و وجود شک در ایمان را نفی می‌کند، لکن در نگاه تیلیش شک و یقین توأمان در ایمان وجود دارند. زبان دین را سبحانی واقعی و قابل‌فهم عموم می‌داند، در مقابل تیلیش قائل به سمبلیک و نمادین بودن زبان دین است؛ و اشتراکات دیدگاه این دوعالم در بحث ایمان این است که هر دو متکلم اطلاق معرفت به ایمان و برقراری رابطه تساوی میان این دو را، تحریف معنای ایمان می‌دانند؛ و بااینکه تفاسیر متفاوتی از عقل ارائه می‌کنند قائل به عدم تعارض میان ایمان و عقل هستند؛ و هر دو به ارادی بودن ایمان و عینی و خارجی بودن متعلق ایمان اذعان دارند.

عقل و ایمان و رابطه میان آن دو از حساس‌ترین و اثر گذارترین مقولات گفتمان دینی،‌ مباحث کلامی و فلسفی بشمار می‌رود و در مورد آن نگارش‌های متعددی صورت گرفته است. در این تحقیق در ضمن پرداختن به معانی لغوی و اصطلاحی عقل و ایمان و نوع رابطه این دو در نظرگاه آیت الله جوادی آملی و کرکگارد، به نقدهای مهم عقل‌گرایی اعتدالی بر ایمان‌گرایی کرکگارد اشاره شد. کرکگارد عقل را در سپهر اخلاقی و مرحله قبل از حیطه ایمان، محصور دانسته و متعلق ایمان را دور از دسترس عقل ضعیف انسانی می‌داند. او معتقد است ایمان از جنس معرفت نیست و از درون می‌جوشد و شورمندانه عمل می‌شود و «خدای متجسد» که متعلق اصلی ایمان است، ایمان آوردنی است نه فهمیدنی. عقل در نگاه کرکگارد استفاده‌هایی حداقلی دارد و برای صیانت از حریم دین و خدا، باید عقل را طرد نمود و لازمه رسیدن به خدا و عشق واقعی، پیمودن مسیر «ترک نامتناهی» و جهش از روی دیوار عقل است و این همان ایمان‌گرایی کرکگارد است که به ایمان‌گرایی افراطی شهرت دارد. آیت الله جوادی آملی میان عقل و ایمان تعاملی سازنده و راه گشا، قائل شده و با نگاهی مصباحی به عقل در عرصه ی ایمان، عقل را با تمامی معانی یاد شده، در مفهوم ایمان دخیل دانسته و محصول آن می‌داند. در نگاه ایشان، راه دستیابی به اطمینان و آرامش، کسب براهین نظری منتهی به بدیهیات بوده و این راه جمع میان شور و شعور است و عقل در کنار نقل، دو ابزار هدایت بشر در قالب درونی و بیرونی‌اند. فاصله گرفتن از عقل و تکیه بر احساسات و درون‌گرایی بدون معیار، سر از گمراهی، نسبیت و از بین رفتن دین درمی‌آورد و این به نوعی نقض غرض مدعیان ایمان‌گراییست؛ و این بیان، همان ادعای عقل‌گرایی اعتدالی است.

مفسران المنار و المیزان هدایت را به معنای نشان دادن راه و ایصال به مطلوب و ضلالت را دور شدن از حقیقت دانسته‌اند، ایشان در بحث عوامل هدایت، عاملیت فطرت، انبیاء، دین، و قرآن دیدگاه مشترکی دارند. المنار علاوه بر موارد مشترک، ایمان و عقل را نیز جزو عوامل هدایت می‌داند. المیزان نیز جهاد و توسل را هدایت‌گر دانسته است.تفسیر المنار و المیزان در بیان موانع هدایت جز در مورد ظلم در بقیه موارد اختلاف دارند.سایر موانع هدایت از منظر المنار، شیطان (نماد وسوسه)، غرور و جهالت (سبب حیرت و سرگردانی) است. المیزان نیز عناد و لجبازی و انکار معاد را از موانع دیگر هدایت شمرده است.هر دو تفسیر برای عوامل ضلالت در موارد ذیل هم رأی هستند:تقلید، المنار هر نوع تقلیدی را سبب گمراهی دانسته، ولی المیزان تقلید از شخص جاهل را عامل گمراهی می‌داند.فسق، محیط و تربیت که از منظر المنار رمز پیشگیری از ضلالت و از دیدگاه المیزان عامل درمان برخی از ضلالت‌ها است. المنار علاوه بر موارد مشترک، توسل را عامل ضلالت می‌داند که المیزان این سخن را با دلائل قرآنی رد کرده و توسل را از عوامل هدایت می‌شمرد. المیزان غفلت و شیطان را نیز از عوامل ضلالت شمرده است.در بحث موانع ضلالت نیز المنار و المیزان در مانعیت صبر و ذکر خدا هم رأی هستند. المیزان علاوه بر موارد مشترک، علم و امداد‌های غیبی را نیز مانع از ضلالت‌های پیشرو می‌داند.

استطاعت کلامی به معنای توانایی فاعل بر انجام یا ترک یک کار، توسط ائمه اطهار(ع) به عنوان مقدمه بحث جبر و اختیار مورد بررسی قرار می گرفت اما رواج دو گرایش جبر و تفویض در جامعه و تقسیم استطاعت به پیش از فعل به معنای قدرت انسان بر انجام فعل، مستقل از قدرت الهی و مقارن با فعل به معنای صفتی که خداوند هنگام اکتساب فعل خلق می کند، باعث راه یافتن این تقسیم بندی میان متفکران امامیه شد. استطاعت از دیدگاه اهل بیت (ع) نیازی به تقسیم مذکور ندارد و طبق نظریه امر بین الامرین، انسان با توانایی خدادادی که هم قبل از فعل وجود دارد و هم مقارن با فعل، موفق به انجام عمل می شود. بنابراین استطاعت چه از نظر ائمه اطهار(ع) و چه از نظر متکلمین امامیه در هندسه فکری امر بین الامرین تعریف می شود و اگر در برخی موارد به استطاعت پیش از فعل یا مع الفعل نزدیک شده ناظر به نفی جبر و تفویض رائج بوده است.

تبیین مفهوم خدا در قلمرو صفات فعلیه، از مباحث مهم در باب خداشناسی است که بدان کمتر پرداخته شده است. از رهگذر این تبیین، به درک بهتری از رابطۀ خالق و مخلوق، رابطۀ ذات ثابت و فعل متغیر خداوند و ارتباط صفات فعلی با ذات او خواهیم رسید. مفهومی که از خداوند در اثر چنین تبیین‌هایی از خداوند در قلمرو صفات فعلیه‌اش حاصل می‌شود، باید درک درست و مطابق واقع باشد و نیز با تعالیم وحیانی برآمده از کتاب و سنت کاملا سازگاری داشته باشد. ملاصدرا مفهومی از خداوند در قلمرو صفات فعلیه‌اش به دست می‌دهد که خداوند اصل و حقیقت وجود است که تمام کمالات وجودی به او برمی‌گردند. لذا تمام صفات کمالی خداوند اعم از صفات ذاتی و فعلی به منشأ این صفات که ذات خداوند هستند، برگشت می‌کنند. بر مبنای تشکیک در وجود، ملاصدرا صفات کمالی خداوند را ذو مراتب می‌داند که از مرتبۀ ذات تا مرتبۀ فعل الهی را شامل می‌شود و صفات خداوند در مرتبۀ ذات، عین ذات و در مرتبۀ فعل، عین فعل الهی هستند و تمام صفات فعلی خداوند به صفات ذاتی و به ذات الهی برگشت می‌کنند. همۀ موجودات، فعل خداوند هستند و معیت قیومیۀ الهی همان اضافۀ اشراقیۀ خداوند است که موجودات را ایجاد می‌کند و فعل خداوند، واحد و به نحو ابداعی و دفعی است و تدریج در برخی از افعال الهی ناشی از ذات خدای متعال نیست، بلکه این تدریجی در بدنه فعل به دلیل ضعف وجودی آنهاست. از این رو بین خداوند بسیط محض و معلول‌های مختلف، علل متعددی واسطه می‌شوند که این کثرات و تدریج به وسائط بر می‌گردند. ملاصدرا بر طبق قاعده «بسیط الحقیقه» می‌گوید که خداوند تمام کمالات وجودی را داراست و از داشتن نقائص امکانی تغییر و حرکت و دیگر محدویت‌های امکانی مبرّاست. بنابراین تمام نقص‌های وجودی به مخلوقات بر می‌گردد نه، به خالق. آیات و روایات نیز مفهومی از خداوند در قلمرو صفات فعلیه به دست می‌دهند که خداوند دارای صفات فعلی است و صفات فعلیه ریشه در صفات ذاتی دارند که عین ذات خدای متعال است و در ذات الهی تغییر و تغیّر راه نمی‌یابد. خداوند قائم بالذات است و غیر او معلول و قائم به اوست و افعال الهی از ذات او بر اساس سلسله مراتب نازل می‌شود و فعل خداوند از آن‌رو که به خدا استناد دارد، ابداعی است و تغییر در صفات فعل که عین فعل الهی است، به واسطه‌های وجودی برمی‌گردند نه به ذات الهی. بنابراین می‌توان گفت که مفهوم خدا در قلمرو صفات فعلیه از دیدگاه صدرا با مفهومی که آیات و روایات به دست می‌دهند قابل تأیید است؛ چرا که آیات و روایات هم ذات الهی را از هر نوع تغییری مبرا می‌داند.

شناخت و ترویج معارف دین با بهره‌برداری از مبانی و دلایل خردپذیر، وظیفه‌ای سترگ بر اندیشمندان دین‌شناس است. اما در این مسیر اظهارنظرهای دین‌شناسانه‌ای وجود دارد که مبتلا به برخی نقصان‌ها و مغالطه‌هاست. کشف و اصلاح این چالش‌ها موجب آگاهی دقیق‌تر نسل جوان از معارف اسلام بوده و مسیر دین‌گرایی عقلانی را روشن‌تر می‌کند. این کتاب، با طرح پنج محور از مباحث مختلف مورد بحث توسط سروش، می‌کوشد با توجه به ضرورت‌های یاد شده و با استفاده از منابع و آثار مرتبط، برخی از مهم‌ترین آرا و ایده‌های آقای سروش را متناسب با سطح علمی وجوان و به صورت گزیده و روان، طرح، بررسی و ارزیابی کند. در هر بخش، ابتدا دیدگاه آقای سروش براساس آثار و عبارات خود وی نقل و سپس بررسی و آسیب‌شناسی می‌شود. گفتنی است چندی از مباحث، به طور ذاتی دارای دشواری هستند و دستیابی به نتایج آن، نیازمند آگاهی اولیه از برخی مقدمات و زمینه‌هاست. فصل‌های کتاب عبارتند از؛ فصل اول: قبض و بسط تئوریک شریعت ـ فصل دوم: انتظار بشر از دین و قلمرو دین ـ فصل سوم: نبوت و بسط تجربه نبوی ـ فصل چهارم: جامعه دینی ـ فصل پنجم: اندیشه سیاسی و حکومت دینی

علامه مخبر دزفولی به علوم مختلف اسلامی نظیر تفسیر قرآن، فلسفه، کلام، فقه، حدیث و ادبیات آشنایی و تسلط داشته‌اند که می‌توان از مبانی کلامی، فلسفی و روحیه انقلابی ایشان در جهت احیای تمدن نوین اسلامی استفاده‌های کاربردی نمود. هدف این تحقیق، تبیین مبانی علامه مخبر دزفولی در زمینه هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، خداشناسی، راهنما شناسی و معاد شناسی و نشان دادن کاربست آن‌ها در علوم طبیعی، انسانی و ساحت هنر و رسانه برای تمدن سازی اسلامی می‌باشد. به همین منظور در این تحقیق سعی شده است که به روش کتابخانه‌ای کاربست مبانی علامه مخبر دزفولی در نقد و بررسی مبانی علوم جدید و فنّاوری تمدن غرب بیان شده و در اختیار مراکز علمی و راهبردی جامعه اسلامی برای احیای تمدن نوین اسلامی قرار گیرد و همچنین بیان می‌شود که مبانی علامه مخبر دزفولی ظرفیت اسلامی سازی علوم جدید نظیر طبیعی، انسانی و دیگر دست آوردهای تمدنی و فناورانه را دارد. (که از دغدغه‌های اساسی مدیران نظام اسلامی به خصوص مقام معظم رهبری انقلاب اسلامی است) مبانی هستی‌شناسی علامه مخبر دزفولی مبانی مادی گرایانه و سکولاری علوم جدید تمدن غرب را برای زندگی بشر ناکارآمد می‌دانند و در تمدن نوین اسلامی بینش پژوهش گران به علوم جدید را در تفسیر نظام هستی از طبعیت گرایی به خلقت گرایی تغییر می دهند چنانکه هنر پژوهان مسلمان را به‌سوی خلق آثار هنری فاخر در جهت تجلی دادن معارف توحیدی اسلام تشویق می کنند و سرانجام برای رسانه تمدن اسلامی مبانی ترسیم می‌کند که اگر مدیران تلویزیون، سینما، ماهواره و اینترنت آن‌ها را در ساخت و تولید برنامه‌های نمایشی و هنری رعایت و اجرایی نمایند، رسانه جامعه اسلامی از القای پیام‌های مخرب اخلاقی و اعتقادی به مخاطبان پیراسته خواهد شد. در پایان باید از الهی سازی مبانی علوم طبیعی، تفسیر معارف و مفاهیم علوم انسانی اسلامی، تبیین مبانی هنر فاخر و متعهدانه اسلامی و تبیین مبانی و معیارهای رسانه دینی از منظر مبانی کلامی و فلسفی علامه مخبر دزفولی بعنوان دستاوردهای این تحقیق برای احیای تمدن اسلامی نام ببریم.

بانو امین اصفهانی، فرهنگ دینی را عامل حرکت جامعه به‌سوی سعادت دنیوی و اُخروی دانسته و این معنا را ناظر به نظام تعلیم و تربیت اسلامی تبیین کرده است. نوشتار حاضر کوشیده است ارتباط فرهنگ با انسان و تأثیر انسان‌شناسی اسلامی در تعالی فرهنگی جامعه از طریق بروز در علوم انسانی اسلامی را به روش استنباطی ـ تحلیلی و تطبیق با مبانی انسان‌شناسی اسلامی در آثار بانو امین، تبیین کند. دستاورد محوری پژوهش حاضر این است که: ذات فرهنگ، پیوسته به ذات انسان است؛ ازاین‌رو تحول در انسان‌شناسی، منشأ تحول فرهنگی است. از سوی دیگر، رکن اصلی تحول فرهنگی، تولید و توسعه علوم انسانی اسلامی، در جامعه، به‌ویژه نظام آموزش عالی است. این امر خود مشروط به نفوذ و استقرار مبانی انسان‌شناسی اسلامی در نظام معرفتی جامعه علمی و اضلاع مدیریت فرهنگی جامعه است.

مقارنت رجعت با ظهور حضرت مهدی(ع)در تفکر شیعه، پیرو اراده الاهی و همسوی فلسفه بعثت نبی مکرم اسلام ص است؛ زیرا در رجعت از منظر شیعه، مرادحق‌تعالی از ارسال رسل و بعثت انبیا، به ویژه بعثت و ارسال نبی مکرم اسلام6 تحقق خواهد یافت. این هدف، همان اظهار و اعلای کلمه حق و ابطال و محو باطل است. رجعت علاوه بر دلایل نقلی، دارای دلایل عقلی است که امام خمینی; با صراحت آن را بیان کرده است؛ علاوه بر این که رجعت در تحلیل علامه طباطبایی(ره) با ظهور و قیامت همسو بوده و ایشان این سه رخداد را مصادیق «ایام ثلاثه‌ ظهور حق» می‌داند.