جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«حمزه»، «کسائی» و «عاصم» سه قاری کوفی قرآن که گزینش ابن مجاهد، نام ایشان را در نظام قرائت‌های هفتگانه جای داده است، در قرائت خود از «عبداللّه بن مسعود»، معلّم متقدّم کوفیان در قرائت، تأثیر وافر یافته‌اند. این اثرپذیری در حالی رخ داده است که آن سه تن، ملتزم به رسم الخطّ مصحف رسمی بوده‌اند اما مصحف و قرائت عبداللّه، با رسم الخطّ مصحف رسمی، تطابق نداشته است. به واقع، این اثرپذیری در مواردی است که مصحف رسمی، به دلیل فقدان علائم نگارشی (نقطه، اعراب، الف وسط، تشدید) مجال خوانش‌های متفاوت را فراهم ساخته است. از دیگر سو، اهل فن، چون در مقام بیان شواهد و قرائن قرائت‌های قاریان هفتگانه برآمده‌اند، مصحف عبداللّه را حجّت قاریان کوفی در پاره‌ای از مواضع اختلاف قرائت معرفی کرده‌اند. تحقیق حاضر با ارائه شواهد متعدد، از کارکرد مصحف عبدالله در شکل یابی و رجحان یابی قرائت‌های کوفی، پرده می‌بردارد.

سیر نزولی آیات در بردارنده دستورهایی به مسلمانان جهت چگونگی رفتار با اهل کتاب است، این دستورات از پیشی گرفتن مدارا بر شدت در رفتار با اهل کتاب حکایت دارد. دستور به رفتارهای مداراجویانه را می توان در فرمان به مجادله احسن و گفت و گوی مسالمت آمیز، فراخوانی به مشترکات دینی در آیات قرآن کریم یافت و نظرات سه مفسر معاصر یعنی طباطبایی، رشیدرضا و دروزه در زمینه مدارا و جدال احسن دارای وجوه مشترک می باشد. پس از طی دوران مدارا برخورد قرآن متفاوت می گردد به گونه ای که فرمان به پیروی نکردن و دوست نگرفتن از آنان صادر شده که طباطبایی اذعان دارد مراد از ولایت دوستی است، اما رشیدرضا و دروزه عدم هم پیمانی تفسیر کرده اند، و سرانجام دستور رویارویی و فرمان جهاد با اهل کتاب و دریافت جزیه صادر می گردد. که در این رابطه طباطبایی حق حیات و آزادی را تنها تحت حکومت اسلامی و خضوع در برابر آن به رسمیت می شناسد و معتقد است اهل کتاب به دلیل انحراف از اصل توحید در مسیر خلاف فطرت گام برداشته و دچار شرک هستند و نهایتا باید میان جنگ، پذیرش اسلام و یا پرداخت جزیه یکی را برگزینند. ایشان به خروج پیروان ادیان توحیدی از دایره آزادی و سلب حق حیات ایشان معتقد است و توحید و شرک را تضادی آشتی ناپذیر می داند. اما در نگاه رشیدرضا مفسر اصلاح گر، جهاد صرفا دفع تجاوز و رفع فتنه و مانع از اعمال فشار و اکراه انسان ها و تضمین آزادی در پذیرش دین است نه وادار کردن دیگر ادیان به پذیرش اسلام. و تاکید بسیاری بر آزادی عقیده دارد، ایشان حق انسان ها را به رسمیت شناخته و معتقد است که در انتخاب دین و پیروی از هر آیینی مختار هستند. دروزه جهاد مشروع را جهادی می داند که جنبه تدافعی داشته باشد و مسلمانان تحت هیچ شرایطی به ادامه جنگ تا اسلام آوردن دشمنان فرمان نیافته اند مگر این که دشمن قصد تجاوز و آزار داشته باشد، وی عمیقا به آزادی مذهب در حکومت معتقد است و جهاد را تنها با گروه متجاوز اهل کتاب جایز می داند.

چکیدهدر سده چهاردهم هجری، مجموعه‏ای از عوامل دست به دست هم داد و جهان اسلام را به دوران ضعف و عقب‏ماندگی کشاند. اوضاع بحرانی جهان اسلام بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تجزیه و مستعمره شدن جهان اسلام، استبداد و فساد داخلی و شیوع اوهام و خرافات در جوامع اسلامی، متفکّران اسلامی را از ارائه رویکردها و راه‏حل‏های متفاوت برای خروج مسلمانان از ضعف و عقب‏ماندگی ناگزیر نمود. ایده بازگشت به قرآن از جمله این رویکردها در بهبود اوضاع جهان اسلام است که در چالش سنّت و مدرنیته به عنوان دیگر رویکردهای مطرح در نجات جوامع اسلامی از عقب‏ماندگی شکل گرفت. ایده بازگشت به قرآن اندیشه‏ای نص‏محور و درون‏دینی است که با اعتقاد به جامعیّت و خودکفایی قرآن، راه‏حل معضلات و مشکلات سیاسی – اجتماعی جهان اسلام را در بازگشت بازفهمانه به قرآن می‏داند و از همین دیدگاه، جریان‏های حاضر در حل بحران جهان اسلام یعنی تجدّد و سنّت‏گرایی را رد می‏کند. اشخاص مختلفی در سراسر جهان اسلام، این ایده را سرلوحه برنامه‏های اصلاحی خود، جهت پیشرفت جوامع اسلامی قرار دادند. لذا این پژوهش در صدد است با مبنا قرار دادن روش‏شناسی استیوارت هیوز که در آن واقعیّت‏های سیاسی و اجتماعی با شکل‌گیری فکر و اندیشه یک نوع رابطه تعاملی دارند، به واکاوی ماهیّت و دلایل شکل‏گیری ایده بازگشت به قرآن در اندیشه تنی چند از پیشگامان این جریان اصلاحی یعنی عبده، اقبال لاهوری، مودودی و سیّد قطب بپردازد. این متفکّران قرآن‏پژوه، هر کدام بسته به نوع خوانش خود از اسلام و تدبّرات قرآن‏پژوهانه، در صدد عرضه مشکلات و معضلات موجود به قرآن هستند، تا از این طریق پاسخ‏های خود را از قرآن طلب کنند. نگاه کاربردی به قرآن، محوریّت توحید، وحدت، گسست از سنّت‏های تفسیری گذشته، خرافه‏زدایی از اسلام، اصلاحات دینی و برپایی حکومت قرآنی از شاخصه‏های مهم و مشترک بازگشت به قرآن محسوب می‏شود.کلیدواژه‏ها: اقبال، بازگشت به قرآن، جهان اسلام، سیّد قطب، عبده، مودودی.

چکیده در قرآن کریم آیاتی وجود دارد که بر وفق ظهور اولیه‌ی آن‌ها، مسأله‌ رویت خداوند قابل استنباط است، عموم مفسّران اهل سنّت نیز این آیات را به ظاهر تفسیر کرده‌اند و به دلالت آن‌ها بر رویت خداوند در جهان آخرت قائل گشته‌اند. ایشان معتقدند رویت خدادر آخرت بدون جهت و بلاکیف صورت می‌گیرد، مفسّران مورد پژوهش، طبری، فخر رازی، قرطبی، ابن کثیر، شوکانی، آلوسی و ابن عاشور هستند، ایشان برای اثبات مدّعای خود به روایات واقوالی از پیامبر (ص) و صحابه نیز استناد کرده‌اند، مصدر بسیاری از روایات مزبورکتب صحیح اهل سنت است، صاحبان این کتب از نظر کلامی به فرقه اهل حدیث تعلق دارند. در بین مفسّران فخر رازی قائل به رویت پیامبر (ص) در شب معراج است. ابن‌کثیر نیز احادیثی مبنی بر رویت خدا در خواب نقل کرده و بر آن است که پیامبر (ص) در خواب خدا را رویت کرد، آلوسی هم معتقد است که خود، خدا را سه بار در خواب رویت کرده است. رویت خدا با چشم ظاهر می‌تواندکمال مطلق او را به چالش بکشد و منافی خداشناسی اصیل قلمداد گردد. این رو، در این پژوهش روایات مویّد انگاره رویت خدا از نظر سند و متن مورد بررسی قرار گرفته است، در بررسی سندی، مشکلات این احادیث از دیدگاه علمای رجال اهل سنّت بیان شده است، ایشان تعابیری نظیر «ضعیف»، «مدلّس»، «کذّاب»، «متروک‌ الحدیث» و ... را درباره بعضی از راویان این احادیث به‌کار برده‌اند. در متن روایات، گاه اضطراب و تعارض آشکار دیده می‌شود.به علاوه در تفاسیر مزبور، گاه برخی از آیات نظیر"للَّذین أحسنوا الحسنی و الزِّیاده" که بر رویت خدا دلالت ندارند موافق رویت تفسیر شده‌اند.کلید واژه هاحدیث، سند، متن، تفسیر، رویت خدا، انسان واری خدا

رساله حاضر 16 مورد از مهم ترینتقابل های ادّعا شده میان قرآن و علم را گزینش نموده و به بررسی تفصیلی آنها می پردازد. گزاره های مزبور عبارتند از آفرینش شش روزه آسمان ها و زمین ، هفتگانه و طبقه طبقه بودن آسمان ها ، امکان شکاف برداشتن آسمان ، امکان افتادن آسمان بر زمین ، حرکت خورشید در فلک ، غروب خورشید در چشمه ای داغ یا گل آلود ، رجم شیاطین واجنّه با شهاب های آسمانی ، ریزش تگرگ از کوههایی در آسمان ، مسطّح انگاشتن زمین ، ساکن انگاشتن زمین ، تقدّمخلقت زمین بر آسمانها، وجود زمین های هفت گانه، زوجیّت همه موجودات، استقلال خلقت انسان از دیگر انواع، اختصاص جنسیت دانی جنین به خداوند و خروج منیّ از میان کمر و استخوانهای سینه.» (8 گزاره نخست به آسمان و اجرام آسمانی،4گزاره بعد به زمین و 4 گزاره پایانی به موجودات زنده ارتباط می یابند. ) در مورد گزاره هایی از این سنخ، برخی برآنند که خداوند برای ابلاغ وجا انداختن پیامخود از باورهای علمی معهود در نزد مخاطبان اولیه وحی بهره برده است. هر چند که پاره ای از این باورها با واقعیت امر تطابق نداشته اند. برخی دیگر نیز بر آن شده اند که اساساً خداوند از آسمان برای انسان کتابی فرو نفرستاده است، بلکه این انسان بوده که در زمین به جستجوی حقیقتی غایی و مطلق برآمده و در این راه به تجارب و آموزه هایی متعالی - والبته خطاپذیر- دست یافته است.به باور این قلم، منزّه دانستن قرآن از گزاره های کاذب وخلاف واقع ، پیامد منطقی تصدیق آن به عنوان کلام باری است. در نتیجه دو پیش فرض یاد شده در ترازوی قرآن باوران وزنی ندارند.با این همه از تلاش برای بازسازی فهم عرفی مخاطبان اولیه وحی گریزی نیست. چرا که خداوند در قرآن با ذات خود نجوا نمی کند، بلکه با انسان سخن می گوید. اگر خداوند با انسان سخن می گوید، نمی تواند بیرون از تاریخ بایستد و سخن بگوید. چرا که هیچ زبانی فرا تاریخی نیست، بلکه ارتباط زبانی در یک بافت تاریخی و در یک زمان ومکان معین قابل تعریف شدن است. ارتباط زبانی به معهودات ذهنی مخاطب تکیه دارد و فرایندی کاملاً دوسویه است . بدینسان قرآن مبین از الفاظ وجملات خود، معانی یا مصادیقی را اراده نمی فرماید که امکان فهم آن برای مخاطبان مستقیمش وجود نداشته باشد. از دیگر سو ممکن است که ملاحظه ظرف تاریخی نزول وپیشینه و زمینه آموزه های قرآن ، حلّ تقابل های مطرح شده را با دشواری روبرو سازد. برخی بر این باورند که هر گاهعلم قطعی با ظاهر آیه ای موافق نباشد، می توان از ظاهر آن دست کشید و تأویل آن را معتبر شمرد. راقم این سطور، بدون داوری در صحت یا سقم این مبنا ، استفاده از آن را در صورت ضرورت و برای برونشد از اشکال های مفروض ، متعیّن دانسته است.

نوشتار حاضر به بررسی تفسیر آیات مرتبط با عصمت انبیاء در دو تفسیر مهم اهل سنت یعنی تفاسیر جامع البیان طبری متعلق به قرن چهارم هجری و روح المعانی آلوسی مربوط به قرن سیزدهم می‌پردازد. در این پژوهش سعی شده نظرات این دو مفسر متقدم و متأخر اهل سنت، در آیاتی که با عصمت انبیاء در ارتباط است، به شیوه‌ی توصیفی تحلیلی مقایسه و بررسی شود. این دیدگاه‌ها ذیل دو فصل اشتراکات و اختلافات تفسیری مربوط به بحث عصمت انبیاء دسته بندی شده است.کلمات کلیدی: آلوسی، پیامبران، جامع البیان، روح المعانی، طبری، عصمت.

ظاهر آیات قرآن از آفرینش شش روزه آسمان‌ها و زمین سخن می‌گویند اما علم جدید روند شکل گیری اجرام آسمانی و زمین را در بازه های زمانی طولانی مدّت دانسته و شکل گیری جهان را در مدّت زمانی معادل چند روز معدود نمی‌پذیرد. بدینسان بسیاری از قرآن‌پژوهان معاصر، از فهم ظاهرگرایانه و مشهور مفسران کهن - مبنی بر آفرینش آسمان‌ها و زمین در مدت زمانی معادل شش روز متعارف - عدول کرده و تعبیر «ستّه ایّام» را به شش دوران و مرحله تأویل نموده‌اند. در این میان، این راهکار هم در خور نظر است که در فضای علم نمی‌توان برای توضیح پدیده‌های طبیعی به امری خارج از طبیعت ارجاع داد و مداخله یک نیروی غیبی برتر، قابل پیش بینی و محاسبه نیست در حالی که بنیان بیان قرآن بر حضور و مداخله بی قید و شرط یک نیروی غیبی برتر و متعالی نهاده شده است. بدینسان چون نظرگاه دینی، به پیش فرض‌های بسته علم محدود و مقیّد نیست، به نتایج محاسبات علمی هم لزوماًٌ مقیّد و ملزم نخواهد بود و می‌تواند بر آن شود که در این زمینه نیروهایی فرا حسّی دخالت نموده‌اند. با این همه در عصر کنونی، دانش تجربی محترم‌تر و معتبرتر از آن است که با چنین تحلیلی بتوان نتایج و داده های آن را نادیده گرفت و در واقع چنین نگاهی، بر تصوّر تقابل قرآن و علم، مهر تصدیق و تثبیت می‌زند. در نتیجه اگر قرار بر اختیار یک قول افتد، تأویل «سته ایام» به شش زمان و دوران، یگانه قول تعیّن یافته و مرجّح جلوه می‌کند.

در قرآن آیات فراوانی درباره‌ی همسران پیامبر() وجود دارد و خداوند متعال در حکم صریحی همسران پیامبر() را « امّهات المؤمنین» نام نهاده است .(احزاب/6)رویکرد مفسران در مقام تبیین این آیات متفاوت و گاه متناقض بوده است. برخی از مفسران از مجموع آیات درباره‌ی همسران پیامبر() به تنزیه پیامبر()در ارتباط با همسرانش تأکید بیشتری دارند. در همین راستا پژوهش حاضر به بررسی آیات مربوط به همسران پیامبر ()در دو تفسیر مهم المیزان طباطبایی که از کاملترین تفاسیر شیعه است و کشاف زمخشری که سرآمد معتزلیان است، می‌پردازد. با تعمق در اندیشه این دو مفسر فهمیده می‌شود که طباطبایی احترام برای تمامی زنان پیامبر را واجب و لازم می‌داند ولی این امر، دلیل عدم نقد عملکرد زنان پیامبر() نمی‌شود. همانطور که عایشه به دلیل رفتارهایش در سوره تحریم مأمور به توبه شده است. اما زمخشری برای زنان پیامبر() احترام و شأن بالاتری قائل است. نزد زمخشری بسان عموم علمای اهل سنت، از میان همسران پیامبر ()عایشه از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بوده و به این جهت بیشتر به زندگانی عایشه پرداخته‌اند و کمتر به زنان دیگر پیامبر() توجه شده است.در این پژوهش پس از بررسی روش تفسیری و زندگی نویسندگان و توضیح مختصر پیرامون همسران پیامبر()، به تحلیل و مقایسه آیات مربوط به همسران پیامبر از نظرگاه این دو مفسر پرداخته می‌شود. کلید واژه‌ها: قرآن کریم، پیامبراکرم()، علامه طباطبایی، زمخشری، همسران پیامبر()..

علم جدید از مجازی بودن طلوع و غروب خورشید و حرکت ظاهری آن در پهنای آسمان پرده برداشته و مسجل نموده که رؤیت مزبور صرفاً معلول حرکت زمین است نه آن‌که خورشید را به‌واقع حرکتی بر گرد زمین باشد. از دیگر سو، قرآن مبین در فضایی که از بیان حرکت خورشید چیزی جز همین حرکت ظاهری آن به ذهن‌ها تبادر نمی‌یافت، به حرکت و سیر آن در مسیری دورانی تصریح ورزیده است. هرچند علم کنونی هم از حرکت خورشید به دور مرکز کهکشان خودی سخن می‌گوید، اما حمل بیان قرآن بر این مصداق تازه‌مکشوف روا جلوه نمی‌کند. چون متکلم بلیغ از الفاظ خود، معانی یا مصادیقی را اراده نمی‌کند که امکان ظهور یافتن آن‌ها در ذهن مخاطبان مستقیمش منتفی است. افزون بر این، اگر مراد قرآن، همان حرکت ظاهری معهود نبود، علی‌القاعده با قرینه‌ای شفاف ذهن مخاطبان را از آن عهد ذهنی منصرف می‌نمود. بدین‌سان حمل بیان قرآن بر همان حرکت ظاهری خورشید متعین جلوه می‌کند، ولی در این میان تصادمی میان قرآن و علم رخ نمی‌دهد. چون متن متین وحی اساساً در مقام تبیین واقعیت فیزیکی امر خورشید نیست و از حرکت خورشید به عنوان موضوعی علمی سخن نمی‌گوید، بلکه بر آن است تا با استشهاد به آن‌چه مخاطبان می‌بینند، تصویری ایمان‌آفرین و خالق‌نما خلق کند.