جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه اخلاقی قانون طبیعی از جمله نظرات مطرح در حوزه اخلاق هنجاری است. این نظریه را می توان در آراء اندیشمندان مسلمان بررسی نمود. مساله این است که آیا می‌توان تقریری از این نظریه را به ملا صدرا نسبت داد؟ یافته‌های پژوهش که با روشی تحلیلی و استنادی انجام شده نشان می‌دهد که ملا صدرا، اگرچه به صراحت از نظریۀ قانون طبیعی در آثار خود سخن نگفته امّا با تکیه بر مبانی فلسفی و انسان‌شناختی ایشان می توان در قالب پنج گام، تقریری از اخلاق مبتنی بر طبیعت را به ایشان نسبت داد. ایشان در گام نخست اخلاق را بر امیال و گرایشات ذاتی که در ساختار و شاکله انسان بنیان دارد، مبتنی می‌سازد و آنها را لازمه تأمین نیازهای طبیعی انسان می‌داند. در گام دوم با نظر به غایتمندی امیال و گرایشات طبیعی انسان، فقر و نیاز ذاتی انسان به کمال مطلق و قرب الهی را عامل حرکت و انگیزۀ انسان به سوی خیر و کمال می‌داند و مراتب اخلاق را بر مبنای مراتب تقرب به کمال مطلق تبیین می‌کند. در گام سوم بر ظرفیت عقل طبیعی و دیگر قوای نفسانی و وحی الهی برای جهت دهی مسیر اخلاقِ برخاسته از نیازهای طبیعی به سوی غایت حقیقی و قرب الهی تأکید می‌کند. در گام چهارم سیر حرکت انسان از طبیعت اولیه به طبیعت ثانویه را بر مبنای مراتب وجودی و اخلاقی و با نظر به سیالیت طبیعت انسان تبیین می کند و در گام پایانی معیار اخلاق را مطابق با طبیعت انسان می‌داند.

تقریری از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در آرای برخی اندیشمندان شیعه وجود دارد. این مقاله ضمن اشاره به تاریخچه این نظریه در اندیشه اسلامی‌شیعی، مبانیِ اخلاقیِ موجود در آثار مکارم شیرازی را به عنوان نمونه‌ای از مدافعان متأخّر تقریر سنّتیِ نظریه اخلاق تکوینی می‌کاود. وی حرکت‌های انسان در مسیر فضیلت و رذیلت را بر اساس طرحواره‌ای از استعدادها و گرایش‌های طبیعی در وجود انسان قرار داده و در چهار گام، از اخلاقی سخن گفته که مبتنی بر طبیعت و تکوین است. در گام نخست نیازهای طبیعیِ انسان را تحلیل کرده و در گام دوم، برای برطرف‌کردن نیازها، محرّک‌هایی را در ساختار وجودی انسان مشخص کرده است؛ در گام سوم، برای این امیال، غایتی مشخص می‌کند تا آنها را جهت‌دهی کند، و در گام چهارم از عاملی سخن می‌گوید که امیال را در راستای غایت مذکور رهبری می‌کند. هدف این مقاله، تحلیل این نگرش به عنوان نمونه‌ای از تقریرهای معاصر از نظریه اخلاقیِ قانون طبیعی در تفکّر شیعی است.

در نظر فراس السواح سخن‌گفتن از اخلاق دینی، معنای چندان روشنی ندارد. این اندیشمند سوری‌تبار با ارائه‌ی تبیینی تاریخی از هویت دین و اخلاق، از سویی به استقلال اخلاق از دین حکم کرده و از دیگر سو، با همسان‌دانستن وحی و تجربه‌ی دینیِ فردی، به‌لحاظ معرفت‌شناختی و روان‌شناختی به وابستگی اخلاق به دین ملتزم شده است. مسأله این است که موضع وی در تبیین رابطه‌ی دین و اخلاق تا چه میزان متقن و دفاع‌پذیر است. یافته‌های این تحقیق که با روشی تحلیلی‌ـ‌توصیفی انجام شده، نوعی دوگانگی در موضع سواح درخصوص مسأله‌ی رابطه‌ی دین و اخلاق را به تصویر می‌کشد. این موضع دوگانه اگرچه شاید ازلحاظ تنوعِ ابعادِ وابستگیِ اخلاق به دین موجه باشد، اما پیامدهایی چون پذیرش نسبی‌گرایی اخلاقی و دینی، ازبین‌رفتن زمینه‌ی نقد اخلاقی در جامعه، ارائه‌ی تفسیری عرفی از اخلاق دینی، نادیده‌انگاشتن جنبه‌ی تعبّدیِ دین، و تن‌دادن به نسبی‌گرایی اخلاقی در سطح هنجاری و فرااخلاقی را به دنبال خواهد داشت. بنابراین از این جهات، نوع نگاه وی به رابطه‌ی دین و اخلاق با چالش مواجه است. علاوه‌براین، سواح با تکیه بر این نگاه، غایت اخلاق را در تحقق عدالت اجتماعی خلاصه کرده و در نظام اخلاق وی، جایی برای مفاهیم دینی، ازجمله تقوی و قرب الهی باقی نمی‌ماند.

در خصوص استجابت دعا یک تصور عرفی وجود دارد و آن اینکه خداوند از دعای بندگان متأثر می‌شود و با تغییر ارادۀ خود در عالم تصرف کرده و دعا را اجابت می‌کند. آیا به‌واقع، دعای ما موجب تغییر در ارادۀ الهی می‌شود؟ در این مقاله، ضمن تبیین پنج پاسخ ممکن به این مسئله در اندیشۀ اسلامی ـ شیعی، تلاش شده تا تبیین موجه‌تری از پاسخ این مسئله در ساختار اخلاق فضیلت جست‌وجو شود. پاسخ نخست متعلق به ابن‌سیناست که دعا را از مقدرات الهی می‌داند؛ پاسخ دوم را صدرالمتألهین بیان کرده که تأثیرپذیری را به واسطه‌های فیض الهی نسبت داده است. پاسخ سوم را می‌توان در قالب تفکیک صفات ذات از صفات فعل جست‌وجو کرد. پاسخ چهارم را کسانی دنبال می‌کنند که فرایند استجابت دعا را سرّ قدر می‌دانند. پاسخ پنجم از سوی عرفا، استجابت را به تجلی الهی گره زده است. اما پاسخ مدنظر مطابق تقریر دینی از اخلاق فضیلت، این است که در فرایند استجابت، تغیر و انفعال در مدعو رخ نمی‌دهد، بلکه در داعی محقق می‌شود. ذات و ارادۀ مدعو ثابت است و فیضیان وجودیِ خداوند همواره جاری است. ازاین‌رو به هر اندازه که داعی مهذب‌تر شود، سنخیت وجودی بیشتری با مدعو می‌یابد و ارادۀ او همراستا با خدا خواهد شد، قدرت او بر تصرف در تکوین بیشتر می‌شود و طلب او به اجابت نزدیک‌تر خواهد شد. هر اندازه انسان از معرفت و حکمت حقیقی و از نفسی پالوده و مهذب برخوردار شده باشد، به همان اندازه سخنش در ملکوت شنیده خواهد شد و دعا و طلب مبتنی بر اراده و خواستۀ اصیل او محقق خواهد شد.

تبیین نقش علم کلام در حل مسائل کاربردی و نشان‌دادن پیامدهای نظریه‌های کلامی، از ضرورت‌های مباحث الهیاتی در جامعه امروزی است و از‌این‌رو هدف این مقاله، تبیین پیامدهای کاربردیِ نظریه تجسّم اعمال به عنوان یکی از نظریه‌های فلسفی - کلامی است. در این نوشتار به بررسی این مسئله پرداخته‌ایم که نظریه تجسّم اعمال چه تأثیری در حل مسائل الهیاتی به‌ویژه مسئله معاد دارد؟ یافته‌های این پژوهش که با روش تحلیلی و استنادی انجام شده است، نشان می‌دهد که تبیین معاد جسمانی، عدالت الهی و تناسب جرم و جریمه، خلود در بهشت و دوزخ، هویت صحیفه اعمال، آموزه مسخ، و اقتدار مهربانانۀ خداوند در مسئله عذاب اخروی از جمله مباحثی هستند که نظریۀ تجسّم اعمال در موجّه‌سازی و ارائه تبیین معقول‌ از آنها نقش بسزایی داشته است.

این پژوهش در پی ‌تبیین و تحلیل حکمت جهاد ابتدایی است. پرسش اساسی این است که فلسفه یا حکمت جهاد ابتدایی در اندیشه اسلامی چیست؟ اندیشمندان در پاسخ به این مسئله سه نظریه را بیان کرده‌‌‌‌اند. برخی فلسفۀ جهاد ابتدایی را بر اساس حق طبیعی انسان تبیین کرده‌‌اند؛ برخی آن را بر اساس حق الهی و برخی دیگر آن را لازمۀ تعالی دین اسلام بر دیگر ادیان دانسته‌‌اند. این سه نگرش، در تبیین فلسفۀ جهاد ابتدایی «باور و اعتقاد» را محور قرار داده و هدف از جهاد ابتدایی را محو شرک و گسترش باور توحیدی و الهی دانسته‌‌اند. بررسی‌های این پژوهش که با روش تحلیلی و استنادی انجام پذیرفته است، نشان می‌دهد در کنار تبیین‌‌های سه‌‌گانه یادشده، می‌‌توان از تبیین چهارمی نیز سخن گفت. این تبیین چهارم که مختار نویسنده است، برخلاف سه رویکرد پیشین که ایدۀ شرک‌‌ستیزی و مقابله با باورهای غیرالهی را به عنوان حکمت جهاد ابتدایی مطرح می‌‌کنند، بر محور «رفتار و عمل» تمرکز داشته و فلسفۀ جهاد ابتدایی را مبارزه با بی‌‌اخلاقی‌‌ها و بدعهدی‌‌ها می‌‌داند.

در تحلیل متون وحیانی، یکی از انگاره‌های چشمگیر در چیستی مفهوم امامت، مقام افتراض طاعت است. با تحلیل روایات ناظر به مفهوم امامت، مانند روایات ذیلِ آیه ملک عظیم و روایات تفویض می‌توان انگاره این همانی بین امامت و مقام افتراض طاعت را اثبات کرد. به مقتضای این روایات، حتی در مواردی که وحی مستقیمی نیامده، بیان امام افتراض طاعت دارد؛ چراکه امام برخوردار از پشتوانه تأدیب الهی است. از جمله پیامدهای پذیرش این نظریه، تفاوت میان اطاعت از امام و مطاع بودن انبیاء و رسل است. اوامر نبی و رسول مقید به وحی مستقیم الهی است، اما دستورات امام از این جهت اطلاق دارد. التزام به وجودِ تنها یک امام در هر زمان، از دیگر لوازم این نظریه است. این مقاله با روشی تحلیلی، چارچوب و اجزاء اصلی نظریه همسانی مفهوم امامت با مقام افتراض طاعت را بر مبنای متون وحیانی مورد بررسی قرار داده است.

امروزه بی‌اخلاقی‌ها و رواج ظلم و فساد از یک طرف و نارضایتی مردمان جهان مبنی بر عدم دستیابی به حقوق طبیعیشان از طرف دیگر، نشانگر وجود مشکلات خاصی در مبانی حقوق بشر و رو به ضعف رفتنِ ارزش‌های اخلاقی است. این مقاله در پی آن است تا روند رو به ضعف ارزش‌های اخلاقی و حقوق‌بشر در مقام عمل را در فرآیند جهانی شدن و خصوصاً تجارت جهانی که امروزه بر تمام فرهنگ‌ها تأثیرات خاص خود را گذاشته است، نشان دهد. بدین منظور در بخش اوّل ضمن بررسی مفهوم حقوق بشر، به جایگاه ارزش‌های اخلاقی در مبانی فکری اعلامیه حقوق بشر پرداخته است. در بخش دوّم ضمن تبیین تجارت جهانی، روند رو به ضعف ارزش‌های اخلاقی را در اقتصاد سرمایه‌داری نشان داده و در نهایت در بخش سوّم ضمن تبیین مبانی حقوق بشر، علل تضعیف ارزش‌های اخلاقی و رعایت نشدن حقوق بشر در مقام عمل را در مشکل‌دار بودن مبانی نظری اعلامیه جهانی حقوق بشر از جمله تکیه بر جهان‌بینی سکولاریستی و اندیشه‌های اومانیستی دانسته است.

ماهیت عامل انگیزش اخلاقی، درونی یا برونی بودن و خودمحور یا غیر خودمحور بودنِ آن، از جمله ابعاد بحث انگیزش اخلاقی در حوزه ی روان شناسی اخلاق هستند. جان فینیس، اندیشمند مسیحی معاصر، با تکیه بر ظرفیت ها و قوای طبیعی انسان و با رهیافتی درون گرایانه، ریشه ی انگیزه ی اخلاقی را در داشته های طبیعیِ فاعل اخلاقی جستجو می کند و آن را غیر خودمحور جلوه می دهد. علامه طباطبایی نیز با رهیافتی غیر خودمحورانه بر ظرفیت های طبیعی انسان تأکید و تحقق انگیزه ی اخلاقی را در بستر ترکیبی از امیال طبیعی و عقلانیت انسان تبیین کرده است. بررسی اندیشه ی این دو در بُعد روان شناسی اخلاق نشان می دهد این دو دیدگاه در رهیافت درون گرایانه و برون گرایانه و تببین فرآیند ایجاد انگیزه ی اخلاقی با یکدیگر متفاوت هستند؛ علاوه بر این، در تبیین عامل اصلیِ انگیزش نیز با یکدیگر متفاوت اند؛ زیرا در نگرش فینیس انگیزه تنها در صورتی اخلاقی خواهد بود که در راستای خیرهای پایه باشد؛ امّا عنصر اصلی را در تبدیل شدن انگیزه به انگیزه ی اخلاقی، رضایت الهی می داند. این مقاله تلاش می کند با روش تحلیلی، اندیشه ی این دو را درباره ی ابعاد انگیزش اخلاقی بازسنجی و مقایسه کند.

نظریه اخلاقی سارتر مشکلات خاصی دارد که نمیتوان به آنها بیتوجه بود. او با داشتن مبنایی الحادی، اندیشه های اخلاقی خود رابر نوعی نگرش اومانیستی ملازم با حذف واجب الوجود مبتنی ساخته است. انسان محوری، نفی رئالیسم اخلاقی، امکان نداشتن دوستی با انسان های دیگر، ناکارآمد بودن قوانین اخلاقی در تنظیم رفتارهای انسا ن ها، ارائه ندادن معیار مناسب برای تنظیم رفتارها، و بیمعنا شدن اخلاق یا ترویج نوعی آنارشیسم اخلاقی، ازجمله پیامدهای اندیشه های اخلاقی سارتر است که به طور قابل توجهی از اعتبار این نظریه میکاهد. این نوشتار بر آن است تا ضمن تحلیل نظریه اخلاقی سارتر، برخی از اشکالات آن را نشان دهد. روش این مقاله در مراجعه به آرا، استنادی و در تبیین محتوا، تحلیلی ـ انتقادی است.