جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا اوّلین کسی بود که توانست بر اساس مبانی حکمت متعالیه معاد جسمانی را تبیین عقلانی نماید. طبق مبانی صدرایی، بدنی که بالذات تحت تدبیر نفس قرار دارد، یعنی بدنٌ ما نه این بدن متعین عنصری دنیوی، از شؤون و بلکه مرتبة نازلة نفس است؛ بنابراین، بدن آلتی مستقل و بیگانه از نفس نیست و تجلّی نفس است. بر این اساس، بدن در ارتکاب عمل هم نقش مباشر را دارد و هم مسبّب پیدایش عمل است و به همین دلیل در آخرت مستحق عذاب و پاداش می شود. در باور ملاصدرا، بدن اخروی برآمده از خلّاقیّت قوّة خیال است. امام خمینی یکی از موافقان معاد جسمانی صدرایی است که با پذیرش اصول مبنایی ملاصدرا در این مسأله، تبیین عقلانی وی از معاد جسمانی را تأیید نموده است.

در این مقاله آراء متفکرانی که هرکدام بنوبه خود می‌تواند نماینده وحتی گاه مؤسس مکتب خاصی قلمداد شود، در زمینة جعل و صدور مورد ارزیابی قرار گرفته است. در آغاز به نظر می‌رسد که باید بتوانیم در یک تقسیم کلی حکماء را صرفاً در دو گروه جای دهیم: یک گروه آن‌هایی که در چارچوب کثرت و تباین وجودات، علیت و جعل را به معنای مرسوم آن تلقی کرده ولذا جعل را متعلق به «وجود»» دانسته‌اند، و درنتیجه صدور معالیل را از علت همانا گسترش دایرة وجود ویا موجودات تصور کرده‌اند. گروه دیگر کسانی که نظر به وحدت صرفة سنخ وجود، فزونی یافتن دایرة وجود را ناممکن دانسته، علیت را به معنای ظهور و تجلی تفسیر کرده‌اند. اما، برخلاف این برداشت اولیه، خواهیم دید که در دستة دوم کسانی چون ملاصدرا علیرغم قول به وحدت وجود و فاعل بالتجلی دانستن مبدأ اعلای هستی، همچنان به مجعولیت «وجود»» رأی داده‌اند که این خود می‌تواند محل توجه و نظر قرار گیرد؛ چنان که در زمرة قائلین به مجعولیت ماهیات کسانی چون شیخ اشراق را داریم که، بکلی متفاوت با دیگران، نظامی مبتنی بر نور (و نه وجود) بنا نهاده و درعین حال نور و ظلمت هردو را صادر یا مجعول قلمداد کرده است. بدین ترتیب ما عملاً با حکیمانی با مواضع مختلف در این باب مواجهیم که حتی اگر در تقسیم دوشقی اول هم قرار گیرند، اما با ویژگی‌های خاص خودشان در یک تقسیم فرعی‌تر بنحوی از سایرین جدا خواهند شد. درپایان بدین نتیجه می‌رسیم که نگاه عمیق و همه‌جانبه‌ای در معنای «صدور» و «جعل»، آن گونه که متناسب با موازین عقلی-حِکمی است، از سوی برخی حکیمان صورت نگرفته است و بنظر بدون تأمل کافی در معنای علیت به احکام مربوط به آن پرداخته‌اند. ذکر مبانی مؤثر ایشان در مبحث مذکور را مورد توجه قرار داده‌ایم تا نشان دهیم که برخی از ایشان حتی رأی خود را در این باب بر مبانی صریح وجودشناسی خویش مبتنی نساخته‌اند و دو گونه موضع‌گیری داشته‌اند.

در این مقاله، قاعده‌ معروف الواحد در نظام‌های وحدت وجودی ارزیابی می‌شود و با توجه به قاعده‌ دیگری که عموما برای چنین نظام‌هایی بنیادی است، یعنی «قاعده‌ بسیط الحقیقه کل الاشیاء»، نتیجه خواهیم گرفت که نظر به بساطت محض «مصدر» که به معنای جامعیت و کل الوجود بودن است، دیگر به تبیین و تحکیم قاعده‌ الواحد برطبق روال مرسوم نیازی نیست. در طراحی استدلال‌های مرسوم، برای اثبات قاعده‌ الواحد یک تقابل رفع ‌نشدنی میان وحدت و کثرت فرض شده است. به نظر می‌رسد تلقی تقابل و اجتماع ‌ناپذیر بودن وحدت و کثرت، ریشه در نادیده گرفتن قاعده‌ بسیط‌ الحقیقه دارد. به این قاعده در نظام‌هایی که نوعا وحدت وجودی نیستند توجه نشده است و لذا می‌توان ادعا کرد که بها دادن به قاعده‌ ‌الواحد، با همان سبک و سیاق مرسوم، غفلت از وحدت صرفه‌ وجود حق بوده است. وحدت صرفه، چون تقابل میان وحدت و کثرت را می‌زداید، اعتبار قاعده‌‌ الواحد را، بدان‌گونه که مبتنی بر چنین تقابلی است، مخدوش می‌سازد، زیرا این‌جا دیگر «وحدت»، چه در «مصدر» و چه در «صادر» هیچ‌کدام مقابل «کثرت» نیست، بلکه در اولی به‌نحو کثرت است در وحدت و در دومی به‌نحو وحدت است در کثرت. از همین‌روست که در اندیشه‌ ابن‌عربی و نیز ملاصدرا، نفس رحمانی یا حق مخلوق به (که همان وجود ساری در ماسواست) تنها صادر و صادر اول و آخر است. در همین چارچوب، معنای «صدور» به ناچار نیازمند تحولی اساسی بوده، مبدل به معنای «ظهور» خواهد شد. هم‌چنین در این زمینه، تأمل و ارزیابی «مجعول حقیقی» و «سنخیت» میان علت و معلول از نو باید صورت گیرد.

نگاه غایت‌مدارانه به هستی، از ویژگی‌های حکیم الهی است. این ویژگی در فلسفه اسلامی چنان پررنگ شده که ابن‌سینا علم به غایت را افضل علوم می‌شمرد.ملاصدرا با طرح حرکت جوهری و تعمیم آن به کل هستی نگاهی نو به غایت حرکت را ارائه داد، که ما در این پژوهش به تفصیل به تفاوت نگاه ملاصدرا و ابن‌سینا به مسأله حرکت پرداخته‌ایم. ملاصدرا معانی عام «خروج از مساوات» و «نفس تبدّل و غیریت» را برای حرکت پذیرفت، لذا حرکت جوهری او علاوه بر معنای مشایی حرکت که برپایه آموزه قوه و فعل ارسطویی است و بر حیثیت فقدان موجود مادی تکیه دارد، بر مثال حرکت در عالم مثل افلاطونی و سیر و سلوک عرفانی در قوس نزول و صعود هم دلالت دارد. این معنای دوم حاکی از حیثیت وجدان، حیات، عشق فراگیر در کل هستی و حرکت حبی موجودات به سوی حق است. او معتقد است همه مخلوقات حرکت جوهری حبّی به سوی غایت خود دارند. این حرکت جوهری واحد است و غایتی واحد دارد.غایت نهایی این حرکت واحد، بازگشت به سوی خدا در قیامت است. ملاصدرا ذیل آیات مربوط به تحقق قیامت دو تفسیر ارائه می‌دهد: تفسیر اوّل تحقق قیامت صغری برای انسان صغیر تا مقام فناء است و تفسیر دوم تحقق قیامت کبری برای عالم یا انسان کبیر تا بازگشت کلّ ماسوی به سوی خداست. این دو تفسیر چنین جمع می‌شود که قیامت باطن دنیاست. افرادی می‌توانند با مرگ ارادی یا طبیعی و سیر در مسیر نشئات، آن را مشاهده کنند، که این قیامت صغراست؛ علاوه بر این زمانی می‌رسد که این باطن برای همه مشهود و مکشوف می‌شود و قیامت کبری برای کل عالم تحقق می‌یابد. شرح این دو تفسیر، یکی از مصادیق آمیختگی برهان، عرفان و قرآن در حکمت ملاصدراست که در آن مباحث عمیق فلسفه و عرفان به خدمت تفسیر قرآن درمی‌آید.

نظریّه ی "حیث التفاتی" یکی از مهمترین مسائل در حوزه ی موضوع علم و کیفیت علم می باشد گرچه این واژه به صورت صریح در آثار فیلسوفانی چون ارسطو و ابن سینا نیامده است امّا بی گمان یکی از اساسی ترین موضوعات مطرح شده در تفکّرات آن هاست.اگرچه ابن سینا به طور مستقیم به واژه ی حیث التفاتی در آثارش اشاره نکرده است امّا در مباحث جدی و مهمّی از جمله در مبحث ادراک وهمی، آگاهی و همچنین علم عنایی خداوند به موجودات به این موضوع توجّه دارد و اهمیّت خاصّی می دهد. بدون شک، برنتانو، فیلسوف قرن نوزدهم، اوّلین شخصی نیست که نظریه ی حیث التفاتی را مطرح می کند امّا در این پژوهش تلاش شده که بیان شود او اوّلین کسی است که این مفهوم را در پدیدارشناسی غربی به عنوان یک اصل معرفت شناسی، مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد و او واسطه ای برای انتقال این مفهوم به تفکّرات فیلسوفان غربی از جمله هوسرل می شود. برنتانو به کمک آموخته هایش از فیلسوفان مدرسی و قرون وسطی از جمله توماس با این مفهوم آشنا شده است. توماس آکویناس نیز این مفهوم را عیناً از مطالعاتش در آثار شیخ الرئیس اکتساب کرده است. نویسنده نهایتاً به این نتیجه می رسد که در واقع برنتانو توانسته با احیای این مطلب و انتقال آن توسط هوسرل به مباحث پدیدارشناسی گام مهمّی را در حل برخی معضلات معرفت شناسی غربی بردارد.واژگان کلیدی: ابن سینا، برنتانو، حیث التفاتی، ادراک، معنا، معقول اول، معقول ثانی، حیث التفاتی اوّلیه و حیث التفاتی ثانوّیه

چکیدهمباحث معرفت‌شناسانه سهروردی چنان نظام‌مند است که انسجام درونی ساختار فلسفی او را نشان می‌دهد. وی با اثبات ممکن بودن معرفت به وسیله پاسخ دادن به شواهدی نقض، ضمن رد شکاکیّت، معرفت را به معنای حضور و ظهور معلوم نزد عالِم یا نور مجرد می‌داند. او برای ایجاد سازگاری درونی نظام معرفت‌شناسی خود بر معرفهالنفس تأکید می‌کند و ابزار دستیابی به معرفت را قوای ادراکی آن معرفی می‌کند که شامل حواس ظاهری و باطنی و قوه عاقله می‌باشد. بر همین اساس او مراتب معرفت را ادراک حسی، خیالی و عقلی می‌داند که در نحوه تحقق معرفت در هریک از این مراتب، بر مبانی اشراقی خاص خود، یعنی حضور، شهود و اشراق تأکید می-کند. بدین معنا که ظهور ذات برای نفس همان هویت نوری اوست و ظهور غیر برای آن هم به نحو اضافه اشراقی او بر هر معلومی که به واسطه نور ذاتی یا عرضی ظاهر شده، می‌باشد، البته در مرتبه ادراک عقلی به برکت اشراق مُثل است که نفس به اندازه تجردش به درک حضوری و شهودی نور محض نائل می‌شود. لذا هویت معرفت اشراقی، حضور معلوم در پرتو اشراق نفس و سپس مشاهده آن توسط نفس می‌باشد. این نحوه توجیه، از یک طرف ارتباط عمیق نظام معرفت‌شناسی و هستی‌شناسی سهروردی را نشان می‌دهد و از طرف دیگر می‌توان معیار معرفت را حضور و شهود مستقیم به واسطه اشراق دانست. اما از این جهت که نفس تنها درصدد ثبوت معرفت برای خود نیست، بلکه به دنبال بازگویی و سنجش آن هم برمی‌آید، لذا معارف خود را در مقام اثبات قرار می‌دهد. در این صورت است که به معرفت حصولی منتقل می-شود، به طوری که به وسیله مفاهیم و قضایا به بازگویی و اثبات ادراکات حضوری در قالب تعریف یا استدلال، برای دیگری یا حتی برای خود می‌پردازد. برهمین اساس مباحثی چون صدق و کذب، نحوه توجیه خطاها و ملاک آنها و بحث تقابل یا عدم تقابل به میان می‌آید. با مبنا قرار گرفتن معرفت حضوری، معرفت حصولی مبتنی بر آن خواهد بود و از طرفی معرفت حضوری در صورت پیوند با معرفت حصولی می-تواند در مباحث معرفت‌شناسی مطرح شود.واژگان کلیدی: سهروردی، معرفت‌شناسی، معرفت حضوری، نور، شهود و اشراق، اضافه اشراقی

در این مقاله مقایسه‌ای میان نگرش کلی ارسطو-البته مطابق با یکی از تفاسیر معتبر از اندیشه او-و نگرش کلی ابن سینا به دانش برین یا فلسفه اولی و موضوع‌ محوری آن صورت می‌گیرد.که براساس برخی آموزه‌های مسلم و معروف‌ ارسطویی به ویژه نظریه او درباره هم‌نام‌های منسوب به امری واحد، موضوع‌ حقیقی و محوری این علم از نظر او،موجودات مفارق ازلی و در نهایت محرک اول‌ است.بر این اساس بحث از سایر موجودات در فلسفه اولی بحثی ثانوی و به لحاظ آن انتسابی خواهد بود که آنها در نامیده شدن به نام«موجود»وامدار آن هستند. روشن است که این نگرش برخلاف سنت رایج فیلسوفان مسلمان در مواجهه با فلسفه‌ اولی و موضوع آن است؛زیرا ایشان،و نیز مدرسیان متأثر از ابن سینا موضوع این‌ دانش را با دایره‌ای وسیع‌تر در نظر می‌گیرند و اثبات واجب الوجود را در زمره‌ مسائل این دانش به حساب می‌آورند.ازاین‌رو تفکیک این دانش به دو بخش الهیات‌ بالمعنی الاعم(امور عامه)و الهیات بالمعنی الاخص(ربوبیات)صورت‌بندی می‌شود. تفکیکی که در ارسطو یافت نمی‌شود.بلکه فلسفه اولی برای او در کل یک خداشناسی‌ تمام‌عیار است.

خیال از دو جنبه هستی شناسانه و معرفت شناسانه، حائز اهمیت است. مکتب فکری اهل مشاء، فاقد بررسی هستی شناسانه آن به معنای اعتقاد به عالم خیال به عنوان یکی از عوالم هستی است. پس از طرح نظریه عالم خیال توسط سهروردی بر اساس عقاید حکمای ایران باستان و نظریات فرزانگان یونان، در فلسفه اسلامی با مخالفت عده ای از فلاسفه و نقد آن و موافقت و پذیرش آن توسط عده ای دیگر از فلاسفه، مواجه شد و از حکمت اشراق وارد هستی شناسی حکمت متعالیه گردید.شیخ اشراق و صدرالمتألهین در بررسی هر دو جنبه هستی شناسانه و معرفت شنناسانه خیال، مشترک هستند. ایشان هر دو، عوالم هستی را متناظر مراتب ادراک دانسته و ادراک خیالی را در ارتباط با عالم خیال توجیه میکنند.