جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلۀ ارتباط نفس مجرد با بدن مادی همواره مسئله‏ای غامض و مورد اختلاف فلاسفۀ اسلامی و غربی بوده است. ملاصدرا با تکیه بر مبانی فلسفی خود ارتباط نفس و بدن را متفاوت از فلاسفۀ پیشین و به شیوۀ بدیعی بیان کرده است. اندیشمندان پساملاصدرا تبیین‏های متعددی از دیدگاه وی در باب ارتباط نفس و بدن ارائه داده‏اند. هدف در نوشتار حاضر این است که تبیین دیدگاه ملاصدرا از منظر جدیدی پردازش و توضیح داده شود تا در روشن‏تر شدن و فهم بهتر آن مؤثر واقع شود. بدین منظور تلاش شده است به این پرسش پاسخ داده شود که آیا از طریق تبیین چگونگی تأثیر نفس بر بدن می‏توان فهم بهتر و روشن‏تری از تبیین ملاصدرا نسبت به تعامل و ارتباط نفس و بدن یافت؟ نتایج تحقیق گواه بر این است که از نظر صدرا بدن همان نفس است و نفس، بدون هیچ مشکلی، می‏تواند بدن را تدبیر کند و بدن از آن متأثر شود، زیرا انسان از نشئات مختلف حسی، خیالی و عقلی برخوردار است و برای هر نشئه بدن متناسب با آن وجود دارد که از مراتب تشکیکی نفس هستند و نفس با هر یک از آن‏ها جوهر واحد محسوب می‏شوند. از این‏رو، صدرا در مسئله نفس و بدن یگانه‏انگار تلقی می‏شود. باور ملاصدرا به واسطه شدن بدن مثالی، روح بخاری و قوای نفس، به‏عنوان حدود میانی، باعث نزدیک شدن نفس و بدن و سنخیت بین آن‏ها می‏شود و برای نفس امکان ارتباط با بدن طبیعی مهیا می‏گردد. این نوشتار، به جهت وضوح بیشتر تبیین‏ دیدگاه ملاصدرا در باب ارتباط نفس با بدن و همچنین در مواجهه ما در عصر حاضر با انکارکنندگان نفس و ارتباط آن با بدن، می‌تواند راهگشا و مفید واقع شود.

deduction، induction، abduction، و مشتقات آن‌ها از کلیدواژه‌های مهم و پربسامد متون منطقی و فلسفیِ دوران معاصرند که مترجمان ایرانی، به‌ترتیب، معادل‌هایی چون «قیاس / استنتاج»، «استقرا»، و «فرضیه‌ربایی» را برای آن‌ها پیش نهاده‌اند. در این نوشتار نشان خواهیم داد که این معادل‌ها با نگاهی منفرد به صِرفِ واژه انتخاب شده‌اند، نه با توجّه به نقش واژه در بافتار متن؛ و از همین روی، این معادل‌ها ـ به‌ویژه اوّلی ـ دشواری‌هایی را در مقام ترجمه و در بافتار متن پدید می‌آورند. در این نوشتار، پس‌از گزارش این دشواری‌ها پیشنهادهایی برای گشایش آن‌ها به دست داده می‌شوند، که در آن‌ها (1) بر ریشه‌شناسی تکیه می‌شود، (2) واژه‌ها در بافتار متن نگریسته می‌شوند، و (3) از ظرفیت‌های فراموش‌شدۀ زبان فارسی بهره گرفته می‌شود. بر این اساس، سه اصطلاح یادشده ـ به‌ترتیب ـ به «فروبُرد»، «اندربُرد»، و «فرابُرد» برگرداندنی خواهند بود.

یکی از پدیده ‏های موردمطالعه در فراروان‏شناسی، دورجنبانی است که آن را از دو منظر تجربی و فلسفی می‏ توان بررسی کرد. درحوزۀ تجربی به اثبات وجود این پدیده و درقلمرو فلسفی به امکان عقلی و تبیین وجود آن پرداخته می‏ شود. برای فهم تبیین فلسفی ابن‏ سینا از پدیدۀ دورجنبانی باید جایگاه اصل علیت، چگونگی تعامل نفس با ماده و نیز معانی طبیعت ازنظر وی را بازشناسیم. ابن‏ سینا بدون انکار اصل علیت و با توسع معنای آن که علاوه‏بر علیت فیزیکی، علیت غیرفیزیکی را نیز دربر می ‏گیرد، پدیدۀ دورجنبانی را مسئله ­ای طبیعی دانسته که مطابق با نظم کلی جهان و حاصل گسترش دامنۀ فعالیت نفس از محدودۀ بدن به جهان پیرامون آن است.

قاعدۀ الواحد یکی از قواعدی است که از دیرباز موردتوجه فلاسفه بوده به نحوی که می‌توان اشاراتی از مفادّ این قاعده را در آثار فلوطین یافت، ولی به نظر می‌رسد ابن‌سینا نخستین فردی است که در صدد اثبات منطقی قاعدۀ الواحد برآمده است. اگرچه به نظر می‌رسد، نظریات او در آثار مختلفش برای توجیه صدور کثرت از وحدت، دچار اختلافاتی است، در مجموع وی را می‌توان جزء مدافعین این قاعده با مفادّی که مورد‌نظر فلاسفه است، برشمرد. هدف نگارندگان جستار پیش‌رو آن است که با مراجعه به آثار ابن‌سینا، ضمن استخراج موارد اختلاف در بیان او دربارۀ صدور کثیر از واحد، به نقد ادله‌ای که در تأیید قاعده الواحد اقامه نموده، بپردازیم. هرچند تا به حال نقدهایی بر آراء ابن‌سینا (دربارۀ این موضوع) نگاشته شده و عده‌ای نیز درصدد پاسخ برآمده‌اند، ما در این مقاله با تحلیل و بررسی خودِ کلام ابن‌سینا به مواردی دست یافته‌ایم که بیشتر آنها جزء موارد مطرح شده از جانب ناقدان نبوده و ازاین‌رو تحلیلی جدید به حساب می‌آید. از جمله می‌توان گفت اولاً اثبات قاعدۀ الواحد به لحاظ منطقی موجبِ دور است و ثانیاً دیگر مبانی پذیرفته شده از جانب ابن‌سینا، نشان می‌دهد صدور کثیر از واحد بسیط امکان‌پذیر است و موجب ترکّب در ذات، نخواهد شد.

تعریف پدیده‌های فراطبیعی بر هر تبیینی از آن‌ها مقدم است و، بنابراین، تحلیل دقیق تعاریف ارائه‌شده از این پدیده‌ها در تبیین آنها نقشی بنیادین دارد. در فراروانشناسی تعریف «پدیدۀ فراطبیعی» با معیار تبیین‌ناپذیری علمی، اشکالات و ابهامات فراوانی دارد. در فلسفه و عرفان اسلامی نیز تعریف «پدیدۀ فراطبیعی» نه به صورت تعریف مفهومی، بلکه بیشتر از راه ذکر مصادیق و اقسام آن صورت گرفته است. آنچه در این مقاله پی می‌جوییم تحلیل، نقد، و تکمیل این تعاریف است و پس از ارائه و نقد هشت تعریف از پدیده ی فراطبیعی به ارائه ی تعریف خود از این پدیده می پردازیم که به نظر ما دقیق تر و بهتر از هشت تعریف پیشین است.

دو رویکرد عمده در حل یک دسته از تقریرهای پارادوکس دروغگو، یعنی دسته­ای که در آن از اسم اشاره استفاده می­شود، عبارت­اند از: انکار جملات خودارجاع و انکار قضیه‌بودن جملۀ دروغگو که حامل اولیه و حقیقی صدق است. اشکال عمدۀ رویکرد اول این است که توضیحی داده نشده است که چرا جملات خودارجاعی نداریم و معمولاً سعی دارند با وضع قراردادهایی جملات خودارجاع را خارج کنند. رویکرد دوم نیز با این اشکال اساسی مواجه است که توضیحی برای قضیه‌نبودن جملۀ دروغگو نداده­اند. در این جستار پس از طرح تقسیم­بندی دوگانه­ای نو در رابطه با تقریرهای پارادوکس دروغگو به عرضه راه حل یا گویا راه انحلال، یک دسته از تقریرها، یعنی دسته­ای که در آن از اسم اشاره، تصریحاً یا تقدیراً استفاده می­شود پرداخته می­شود؛ راه حلی که دو رویکرد مذکور به نوعی در آن منطوی­اند. راه حل این است: از آنجا که اولاً، گزاره حامل اولیه و بالذات صدق است و ثانیاً، اشاره به معدومی که نه موجود بوده و نه در ارتباط با موجودی است، محال می­باشد؛ بنابراین گزاره­ای متناظر با جملۀ «این جمله کاذب است» شکل نمی­گیرد؛ زیرا پیش از تحقق کامل این جمله و پیش از حمل محمول بر موضوع، هنوز جمله­ای محقق نشده است تا بتوان بدان اشاره کرد و آنگاه بر آن حکمی کرد؛ بنابراین، گزاره­ای متناظر با این جمله نخواهیم داشت تا اولاً و بالذات متصف به صدق/کذب شود و جمله نیز به تبع آن صادق/کاذب باشد؛ زیرا بخشی از این جمله، یعنی موضوع، معنا ندارد؛ یعنی پیش از حکم «این جمله» نداریم.

در مورد صدرالمتألهین شیرازی شاید بتوان گفت در آثار خود به آراء همه حکمای پیش از خود در خصوص کیفیت صدور کثرت از وحدت اشاره نموده است. از این رو تحلیل نظر حقیقی او پیرامون این مطلب امری دشوار به نظر می رسد. با این همه ما در این مقاله سعی نموده ایم با مراجعه به کتب او، همه نظراتی را که او در این خصوص عنوان داشته گردآورده و مورد نقد و بررسی قرار دهیم. از بررسی نظرات مختلفی که صدرالمتألهین راجع به مسأله صدور مطرح می کند، می توان به این جمع بندی رسید که او ضمن بیان این نظرات که از منظرهای مختلف فلسفی، کلامی و عرفانی مطرح شده و در آثار فلاسفه و متکلمین و عرفای پیش از او نیز عیناً یافت می شود، به نوعی سعی نموده است تا از قاعده موسوم به الواحد دفاع نماید و در واقع بین این نظرات و این قاعده جمع نماید. ولی ما در این مقاله به دنبال آن هستیم تا نشان دهیم که جمع بین این نظرات مختلف و قاعده موسوم به الواحد نه تنها کمکی به صدرالمتألهین در تبیین کیفیت صدور کثرات از واحد متعال ننموده است بلکه او را با تعارضات بیشتری مواجه ساخته که در صورتیکه در تبیین و توجیه نظرات خویش به این قاعده استناد نمی نمود، استدلالات او موجه تر و قابل پذیرش تر می بود.

ارسطو در آناکاویک نخست، دفتر 2، فصل 25، گونه‌ای از استدلال، به نام اَپاگوگه، را پیش می‌نهد که ارسطوشناسان دربارۀ چیستی‌اش بسی اختلاف دارند. راس بر آن است که اَپاگوگه قیاس اکتشافیِ نیمه‌برهانی‌ـ‌نیمه‌جدلی، در قالب شکل اوّل، با نتیجه‌ای محتمل است که از ترکیب صغرایی محتمل‌تر با کبرایی یقینی به‌دست می‌آید. پِرس معتقد است که اَپاگوگه همان فرضیه‌ربایی یا ـ به تعبیر جدیدتر ـ استنتاج بهترین تبیین است. فارابی، امّا، بی‌آن‌که آشکارا دربارۀ اَپاگوگه بحث کند، برگردان عربیِ اِپاگوگه، یعنی «الاستقراء»، را جایگزین اَپاگوگه می‌کند، که الهام‌بخش این فرضیه است که اَپاگوگه تصحیف اِپاگوگه است. تحلیل ما نشان می‌دهد که تفسیرهای پِرس و فارابی، خود، فرضیه‌ربایی‌هایی هستند که با پذیرش مسئله‌زا بودنِ وضعیت فصل 25، فرضیه‌هایی برای تبیین آن پیش می‌نهند، مخالف با اصول اقتصاد و سازگاری. راس، اما، مسئله‌زا بودنِ وضعیت فصل 25 را، از بُن، نمی‌پذیرد و کار خود را ساده می‌کند. نظریۀ پِرس، در باب ریشۀ ارسطوییِ فرضیه‌ربایی، با مشکلات و دست‌کم دو رقیبی که دارد، به‌جدّ محلّ تردید خواهد بود؛ و این برای تاریخ منطق، تاریخ علم، و تاریخ فلسفۀ علم، می‌تواند مهم باشد.

سهروردی ادّعا می‌کند که قیاس تک‌مقدمه‌ای نمی‌تواند وجود داشته باشد، و بر این مدّعا دلیلی اقامه می‌کند. مسئلۀ جستار کنونی تبارشناسی تاریخی آن مدّعا، و ارزیابی منطقیِ این دلیل است. فرضیۀ ما این است که از نظر تاریخی، نزاع بر سر امکان یا امتناع استدلال تک‌مقدمه‌ای به رواقیان بازمی‌گردد: خروسیپوس رهبر مخالفان بود؛ و آنتی‌پاتر تراسوسی پیشوای موافقان. این نزاع رواقی به دست اسکندر افرودیسی وارد منطق مشائی گردید و با نظریۀ قیاس ارسطو درآمیخت و، در نتیجه، مسئلۀ رواقیِ «استدلال تک‌مقدمه‌ای» با مسئلۀ ارسطوییِ «قیاس تک‌مقدمه‌ای» خلط شد. ابن‌سینا واسطۀ انتقال این مسئله از اسکندر به سهروردی است. دلیل سهروردی، اگر ناظر به امتناع استدلال تک‌مقدمه‌ای باشد، بی‌شک، نادرست است؛ ولی اگر ناظر به امتناع قیاس تک‌مقدمه‌ای باشد، می‌تواند بهره‌ای از صحت داشته باشد.