جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از وظایف مهم‌ متکلم تبیین آموزه‌های دینی است. منظور از «تبیین» در علم کلام آن است که متکلم گزاره اعتقادی را به گونه‌ای برای مخاطبان توضیح دهد که آنان تصویر روشن و واضحی از آموزه اعتقادی در ذهن خود بیابند. سید دلدارعلی نقوی، یکی از شخصیت‌های بزرگِ مکتب کلامی لکهنو در قرن سیزدهم هجری، در مهم‌ترین اثر کلامی‌اش با عنوان عماد الاسلام، از روش‌های متعددی در تبیین امامت بهره برده است. در این تحقیق با مروری بر نسخه خطی این کتاب روش‌هایی را که او در این مقام استفاده کرده استخراج کرده و برشمرده‌ایم. وی در تعریف امامت و تعریف نص جلی و خفی از روش تعریف مفردات، در مسئله وجوب امامت، عصمت، راه‌های تعیین امام و وجود یا فقدان نص از روش ذکر تاریخچه، در بحث حجیت اجماع و وجوب امامت از روش ذکر مبانی، در تشریح وجوب‌نداشتن نصب امام از جانب خداوند، معصوم‌نبودن امام و وجود دو امام در یک زمان از روش ذکر لوازم و پیامدها، در تبیین وجوب نصب امام بر خداوند و اینکه امام باید عالم به کل دین و افضل از مردم باشد از روش ذکر مثال و تشبیه،‌ در تبیین امامت از روش ذکر فواید و کارکردها و در موضوعات مختلف از جمله وجوب نصب امام و امامت حضرت علی j از روش استفاده از روایات بهره برده است.

از جمله مسائلی که متکلمان مسلمان بدان پرداخته‌اند، چیستی هویت انسان و چگونگی تداوم این هویت در عالم دنیا و عوالم بعدی است، به طوری که با موضوعات مختلفی از «عدل الاهی» در ارتباط است. بر اساس اصل عدالت الاهی، وجودِ انسان در حرکت خویش از عالم دنیا به آخرت دارای وحدت و پیوستگی وجودی است تا ثواب و عقاب در آخرت به همان فردی تعلق بگیرد که در دنیا استحقاق آن را یافته است. بر این مبنا، تحقیق حاضر در صدد پاسخ‌گویی به این پرسش است که: «وحدت و پیوستگی وجود انسان در دنیا و آخرت در نظر فیاض لاهیجی و امام ‌خمینی چه معیاری دارد؟». پاسخ طبق دیدگاه برگزیدهٔ کلامی این دو عالِم در باب وحدت هویت و پیوستاری وجود آدمی در دنیا و آخرت بررسی شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که فیاض لاهیجی در بیان معیار این وحدت به عالم برزخ یا مثالی قائل نمی‌شود؛ بلکه بر اساس حقیقت وجودی انسان (نفس مجرد) و تعلق‌گرفتن بدنی غیر از بدن دنیایی (ولی مشابه آن) به نفس، ادله خویش را مطرح می‌کند؛ اما در تبیین موسوی خمینی وجود عالم مثال (برزخ) و بدن برزخی یا مثالین (بدنی رقیقه و لطیفه) اهمیت بسزا دارد. این پژوهش به روش تطبیقی و شیوهٔ گردآوری کتاب‌خانه‌ای انجام شده است.

صوفیان با تفکیک میان سلسله انبیا و سلسله اولیا، ویژگی دسته اول را مخاطبه با واسطۀ خداوند با ایشان و ویژگی دسته دوم را که خود را نیز جزو ایشان معرفی کرده‌اند، مخاطبه بی‌واسطۀ خداوند با ایشان دانسته‌اند؛ بر این اساس این پرسش مطرح می‌شود که مبنای نظری صوفیان بر اینکه اولیای غیرپیامبر در جایگاهی برتر از مقام انبیا قرار می‌گیرند و به طور مستقیم با خداوند سخن می‌گویند، چیست؟ و نیز این مخاطبۀ مستقیم با چه مضامینی صورت می‌گیرد؟ در نوشتار حاضر با هدف پاسخ به این دو پرسش، افزون بر ایضاح ولایت صوفیانه، دو تجربۀ معراج‌‌گون صوفیان که در آن ادعای مخاطبه مستقیم با خداوند شده است، به روش توصیفی- تحلیلی بررسی می‌گردد: یکی معراج بایزید و دیگری اسراء ابن‌عربی. تحلیل این دو تجربه نشان می‌دهد که اولاً صوفیان برای خود امکان تجربه‌ای مشابه تجربۀ معراج پیامبر خاتم (صلّی الله علیه واله) قائل‌اند؛ به گونه‌ای که در طی آن چنان خود را به لحاظ وجودی به خداوند نزدیک می‌دیدند که هیچ واسطه‌ای، اعم از انس و ملک، میان ایشان و خداوند باقی نمی‌ماند و ثانیاً محور اصلی و نهایی گفتگوی ایشان با خداوند این‌همانی دو طرف گفتگو بوده است.

توحید و اعتقاد به یگانگی باری‌تعالی محوری‌ترین آموزه در تعالیم همه انبیاء و رسولان الهی است. در دین مبین اسلام نیز تأکید ویژه‌ای بر آن شده است. در اندیشه اسلامی آموزه توحید در مراتب توحید ذاتی، صفاتی، افعالی و عبادی قابل بحث و بررسی است. توحید ذاتی پروردگار در دو ساحت واحدیّت و أحدیّت تبیین می‌شود. با توجّه به اهمیّت این مسئله، این پژوهش آموزه واحدیّت و أحدیّت الهی را در مکاتب فکری امامیّه بررسی می‌کند. مکاتب مورد بررسی؛ مکتب نص‌گرایی، عقل‌گرایی کلامی، خردگرایی فلسفی و حکمت متعالیه می‌باشند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی آراء و اندیشه شماری از شخصیت‌های برجسته این مکاتب را به عنوان نمایندگان این مکاتب فکری، مورد بررسی قرار داده است. برآیند پژوهش حاکی از آن است که مفهوم و اصطلاح واحدیّت از ابتدا در اندیشه امامیّه و مکاتب فکری آن مطرح بوده و به معنای نفی هرگونه شریک، شبیه، نظیر و ثانی از ذات حق تعالی می‌باشد. مفهوم و اصطلاح أحدیّت نیز تحت عنوان نفی ترکیب و کثرت در ذات الهی در هر چهار مکتب مورد پژوهش، مطرح شده است. سیر تبیین این آموزه در بستر تاریخ اندیشه امامیّه نشان می‌دهد، رویکردهای متفاوت فکری به معنای استفاده از ابزارهای مختلف در تبیین معارف الهیّاتی، در عمق شناخت نسبت به آن معارف بسیار تأثیرگذار است. وحدانیّت الهی در تبیین متّکی بر نقل و عقل استدلالی به نفی هرگونه شریک و ثانی و ترکیب در ذات معنا شد؛ و در تبیین متکی بر عقل فلسفی، کشف و شهود و نقل وحیانی به نفی هرگونه وجودی غیر از وجود حق‌تعالی معنا می‌شود.

امروزه شیعه امامیه تنها راه نصب امام را نصّ جلی و خفی یا انجام‌دادن معجزه که نوعی نص فعلی است می‌داند و درباره ضرورت تعیین و نصب امام از طرف خدا و معرفی او با نص نبی یا امام پیشین، دلایل و براهین عقلی و نقلی متعددی مطرح می‌کند. برای اثبات و شناخت صفاتی مانند علم و عصمت که برای امام ضروری است، هیچ راهی جز تعیین الاهی و معرفی پیامبر وجود ندارد. بر این اساس، هر فردی که پیامبر (ص) بر امامت او تصریح و تنصیص کرده باشد امام است. اصحاب اجماع امامین صادقین (ع) از ثقه‌ترین شیعیان عصر حضورند که می‌توان به استناد باورهایشان در آن دوران، ریشه‌های تاریخی باور کنونی بر امامت را در دوره حیات ائمه (ع) پی‌جویی کرد. بر اساس وقایع تاریخی، ابراز عقاید و مناظرات ایشان با سایرین، می‌توان به این واقعیت دست یافت که به رغم نظر برخی از متفکران شیعی معاصر، در زمینه باور بر امامت ائمه اهل‌ بیت (ع)، در بدنه عمومی جامعه شیعی تطوری خاص که حکایتگر تکامل در این باور باشد به دست نمی‌آید و غالب شیعیان عصر حضور نیز همچون شیعیان امروز به منصوص از سوی خدا و رسول‌بودن امامان باور داشته‌اند.

مسئله وجود پیشین انسان، یعنی حضور انسان در عوالمی پیش از این عالم، از جمله مسائل کلامی کلیدی در تاریخ عقاید امامیه است که هر گونه موضع مثبت یا منفی در قبال آن، عملاً سمت‌وسوی بخش اعظم دیگر مباحث کلامی را تعیین می‌کند. عالمان امامی در مدارس کلامی متوالی مواضع متفاوت و متضادی را درباره این مسئله برگزیده‌اند و موافق موضع خود و علیه موضع مقابل استدلال کرده‌اند. یکی از مدارس مهم کلامی، مدرسه ری در قرن ششم است. این مقاله با بررسی آثار برجای‌مانده از عالمان این مدرسه نشان می‌دهد که اکثر یا کثیری از عالمان مدرسه ری به پیروی از مدرسه بغداد، منکر وجود پیشین انسان در عالم ذر بوده‌اند. این مقاله همچنین نشان می‌دهد روایات خلقت نوری اهل‌بیت: در مدرسه ری افزایش کیفی داشته است و در آثار برخی از عالمان این مدرسه روایاتی درباره این مسئله درج شده‌اند که مضامین عالی آنها در روایات دو مدرسه پیشین، قم و بغداد، سابقه ندارد. از آنجا که آثار عالمان ری متضمن هیچ‌گونه تصریحی به انکار خلقت نوری اهل‌بیت: نیست و تصریحات ایشان صرفاً معطوف به انکار عالم ذر است، این مقاله نتیجه می‌گیرد که همه عالمان ری یا دست‌کم کسانی‌ که اهتمام ویژه‌ای به گردآوری روایات فضایل اهل‌بیت: داشته‌اند، مضمون این احادیث را پذیرفته بودند یا دست‌کم برخلاف بغدادیان از تصریح به تأویل آنها اجتناب می‌کردند.

در برداشت هگل از فلسفه, تاریخ امری محوری است. به نظر او, تاریخ را به سه شیوه می­توان نگاشت: 1- تاریخ دست اوّل,2- تاریخ اندیشه گرانه, 3- تاریخ فلسفی یا فلسفة تاریخ که روش برگزیدة هگل است. بر جهان عقل حاکم است, درنتیجه تاریخ جهانی جریانی عقلانی و ضروری است نه تصادفی. موضوع تاریخ فلسفی, روح است. روح جوهری است خودآگاه و آزاد و در سیر تاریخی خود به آزادی خود وقوف پیدا می­کند .هر قوم یا ملّتی روحی دارد که مرحله­ای است از تحقق روح جهان. روح جهان توسط شور و شوق افراد جهان _ تاریخی به پیش رانده می­شود. ایشان دورة جدید و مرحلة عالی­تری از آزادی وخودآگاهی را تحقق می­بخشند. هگل تاریخ جهان را به سه دورة شرقی، کلاسیک و ژرمنی تقسیم می­کند.

پس از رحلت رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، مساله ی خلافت، مهم ترین مساله مطرح در جامعه اسلامی بود. عده ای مدعی ابتناء این جانشینی بر نصب الهی بودند؛ در مقابل جریانات فکری دیگر آهنگ دیگری نواخته و طرح های دیگری درانداختند. پژوهش حاضر با با روش تحلیل و نقد متنی و تاریخ، کوشیده است به این سوال پاسخ دهد که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بر حسب گزاره های تاریخی_ روایی درباره خلافت چه آموزه هایی داشته اند؟ و خلفای سه‌گانه چه معیارهایی؟ نتایج حاصل از این پژوهش نشان دهنده ی این است که میان سیره ی رسول خدا(ص) و رای و عمل خلفای سه گانه درباره مساله ی خلافت تفاوت عمیق وجود دارد. رسول خدا(ص) مساله خلافت را به نص الهی دانسته، درحالی که خلفای سه گانه معیارههایی همچون بیعت، استخلاف و تعیین شورایی را برای مشروعیت بخشی به خلافت خود و یکدیگر در نظر گرفتند که بعدها نیز معیار عمل اهل سنت قرار گرفتند.

آموزه خلقت نوری که پیدایش اهل ‌بیت علیهم السلام را به آغازگاه خلقت برمی‌گرداند، چه بسا بیش از دیگر آموزه‌ها سزاوار ژرفکاوی تاریخی باشد. چرا که با پی‌بردن به ریشه‌ها و رویش‌های تاریخی این آموزه می‌توان استواری درونی و توان آن را برای پشتیبانی از دیگر آموزه‌ها سنجید.زیرا پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و امامان علیهم السلام در اندیشه شیعیان، یگانه راهنمایانی‌اند که می‌توانند انسان را در مسیر پر‌فراز و نشیب آغاز تا انجام و مبدأ تا معاد، از فرو‌افتادن در راه‌های متفرق منتهی به گم‌گشتگی بازدارند و به سلامت به منزلگه مقصود برسانند. بنابراین روایات خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلام بیان می‌‌‌کنند که اهل‌ بیت علیهم السلام نخستین مخلوقات خداوند‌ند که همچون نور از نور خداوند آفریده شدند. واکاوی سرگذشت انگاره خلقت نوری در حدیث و کلام امامیه فقط پاسخ به پرسش‌های تاریخ فکری نیست، تا تحقیقی منحصراً معطوف به گذشته باشد، بلکه با تجهیز اندیشه‌ورزی به مبانی کلامی و روش‌های اجتهادی موافقان و مخالفان این انگاره، مشعلی از تجارب فکری را در اختیار جامعه مخاطبان خود می‌نهد. بحث خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت علیهم السلام در زمره مهمترین مباحث پیامبر شناسانه و امام شناسانه است که نتایج آن از سویی مرز بین غلو، تقصیر و اعتدال را رسم می کند و از سویی دیگر بر سایر مباحث کلامی از توحید گرفته تا معاد پرتو می کند. کتاب حاضر بحث خلقت نوری را در دو گام پی می گیرد. نخست آنکه مجموع روایات خلقت نوری را از منابع روایی شش قرن نخست گردآوری و درباره آنها از جهات مختلف داوری می کند و دوم آنکه تلاش می کند سیر تطور دیدگاه های محدثان و متکلمان را طی این قرون درباره آموزه خلقت نوری گزارش و تحلیل کند. با توجه به این رویکرد، پژوهش حاضر در پنج فصل سامان یافته است که به قرار ذیل می باشد: فصل نخست که طولانی ترین فصل کتاب است، احادیث خلقت نوری را، که خاستگاه تمام مباحث کلامی در باب خلقت نوری‌‌‌اند، به بحث گذاشته است. این فصل تلاش کرده که فهرستی جامع از احادیث خلقت نوری در منابع روایی امامیه در قرون نخستین، یعنی تا قرن پنجم، به دست دهد؛ تا جایی که نگارنده بررسی کرده جای این گردآوری تا کنون خالی بوده است. این گردآوری علاوه بر ارائه همه احادیث خلقت نوری، درصدد روشن کردن وزن حدیثی و کلامی این احادیث است؛ از این رو، در این فصل بین منابع حدیثی معتبر و منابعی که در اعتبار یا انتسابشان به مؤلف چون و چرا شده تفکیک شده و احادیث خلقت نوری هر کدام از این دو دسته به صورت مجزا گزارش شده است. اقدام دیگری که در این فصل صورت گرفته، اعتبار سنجی سندی و مضمونی احادیث خلقت نوری است. گام سوم این فصل در سنجش اعتبار احادیث خلقت نوری عبارت است از توجه به تواتر احادیث خلقت نوری، در اصل مضمون خلقت نوری، بی آنکه جزئیات محتوایشان مد نظر باشد. بدین منظور روات واقع در طبقات اسناد 15 روایت از مجموع روایات خلقت نوری معرفی و شمارش شده‌‌‌اند؛ چرا که به نظر می‌‌‌رسد همین تعداد، که کمتر از نصف احادیث خلقت نوری در منابع معتبراند، برای نشان دادن تواتر کفایت می‌‌‌کند. در بخش اخیر این فصل، تاریخ دو حدیث از احادیث خلقت نوری منقول از امام رضا علیه السلام بررسی و تلاش شده که با تاریخ‌‌‌گذاری سند و منابع این دو حدیث دیرین‌‌‌ترین زمان نقل آنها شناسایی شود. این فصل همچنین مضمون این دو حدیث را با دیگر احادیث احیاناً صحیح درباره خلقت نوری می‌‌‌سنجد تا میزان انطباق یا سازگاری آنها را مشخص کند و نیز نشان می‌‌‌دهد که حتی احادیث ضعیف السند می‌‌‌توانند در ترسیم تاریخ یک باور نقش داشته باشند و به لحاظ محتوایی معتبر تلقی شوند. فصل دوم تلاش می‌‌‌کند از طریق پیوند زدن و ترکیب مجموع احادیث خلقت نوری پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم و اهل‌بیت علیهم السلام، که هر کدام گوشه‌‌‌هایی از ماجرای خلقت نوری را بیان می‌‌‌دارند، داستان خلقت نوری را از ابتدا تا انتها بازسازی کند. این فصل نشان می‌‌‌دهد که احادیث خلقت نوری، به‌‌‌رغم پاره‌‌‌ای اختلافات، در کل با یکدیگر هماهنگ‌‌‌اند و همچون قطعات یک جورچین، تصویر سازواری از این آموزه به دست می‌‌‌دهند. فصل سوم روشن می‌‌‌کند که کدام‌‌‌یک از جریانات حدیثی یا کلامی در هر کدام از دو مدرسه کوفه و قم، احادیث خلقت نوری اهل‌بیت علیهم السلام را نقل کرده و به آن اعتقاد ورزیده‌‌‌اند. در این فصل، راویان مجموع احادیث خلقت نوری در کتب روایی معتبر از حیث اینکه به کدام خط یا جریان فکری تعلق دارند، شناسایی شده‌‌‌اند. این فصل نشان می‌‌‌دهد که نقل روایات خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلام در دو مدرسه کلامی و حدیثی کوفه و قم به متهمان به غلو اختصاص نداشته، بلکه روات غیرمتهم این دو مدرسه نیز دست اندر کار نقل این قبیل احادیث بوده‌‌‌اند. فصل چهارم به دنبال پاسخ به این پرسش است که چرا متکلمان بغداد، به طور مشخص شیخ مفید، سیدمرتضی و شیخ طوسی، موضعی منفی در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین انسان اتخاذ کرده‌‌‌اند، در حالی که می‌‌‌دانیم محدثان و محدث متکلمان کوفه و قم قول به خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلامو وجود پیشین عموم انسان‌‌‌ها را پذیرفته بودند. این فصل تلاش می‌کند عوامل نظری رویگردانی بغدادیان از موضع مثبت محدثان و محدث متکلمان درباره خلقت نوری و وجود پیشین انسان را شناسایی و معرفی کند. از آنجا که انکار خلقت نوری و وجود پیشین انسان مستلزم عبور از سد روایات مثبت آنها است، تعامل تأویل‌گرایانه متکلمان بغداد با این روایات مورد توجه در این فصل قرار گرفته است. در فصل پنجم موضع عالمان مدرسه ری، که بعد از افول مدرسه بغداد رونق یافت، در قبال خلقت نوری و وجود پیشین انسان بررسی شده است. این فصل با کاوش در آثار برجا مانده از عالمان این مدرسه نشان می‌‌‌دهد که احادیث خلقت نوری اهل‌ بیت علیهم السلامدر مدرسه ری افزایش کیفی داشته است و در آثار برخی از عالمان این مدرسه، احادیثی در این باره درج شده که مضامین عالی آنها در احادیث دو مدرسه پیشین، مشهود نیست. این فصل در نهایت تلاش می‌‌‌کند روشن کند که عالمان مدرسه ری، که از طرفی با احادیث نویافته و ژرف‌‌‌تری در باب خلقت نوری آشنا شده بودند و از طرف دیگر موضع منفی متکلمان مدرسه بغداد در قبال خلقت نوری و عوالم پیشین را به ارث برده بودند، چگونه بر تنش بین میراث حدیثی، که مثبِت خلقت نوری و عوالم پیشین است، و میراث کلامی، که خلقت نوری و عوالم پیشین را انکار می‌‌‌کند، غلبه کرده‌‌‌اند. فصل ششم، فصل پایانی کتاب، تلاش می‌‌‌کند با نگاهی از فراز تاریخ باور داشتن یا نداشتن به خلقت نوری در امامیه را، از آغاز تا پایان قرن ششم، گزارش و تحلیل کند.