جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بسیاری از دین‌داران، هرچند به‌دليل فطرت خدادادی، به دین و دینداری گرایش دارند، اما دلیل عقلی و منطقی متقنی برای دیندار بودن خود ندارند. دینی که فاقد پشتوانة عقلی و منطقی است، حضور تأثیرگذار و مؤثری در زندگی نخواهد داشت و آن‌گونه‌که باید و شاید، بر روابط فردی و اجتماعی انسان حاکم نیست. در این مقاله سعی شده با استفاده از مبانی حکمت متعالیه و با تأکید بر دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی و با روش تحلیلی ـ توصیفی، علل نیاز انسان به دین و دینداری به‌طور عمیق و دقیق تحلیل گردد. در همین راستا، ابتدا تعریف دقیقی از انسان به دست داده شده و با تأمل و تمرکز بر روی انسانیت انسان و گذار از سایر نیازهای روبنایی، نیاز بنیادین انسان به دین اثبات گردیده است؛ منظری که در تحقیقات مشابه کمتر به ‌آن عنایت شده است. نیاز انسان به دین، در هستی او ریشه دارد و تعالی و کمال حقیقی این موجود، جز در سایۀ عمل به دین به ثمر نخواهد نشست.

دین اسلام به واسطه وحی به پیامبر اسلام (ص) ابلاغ شد و سایر انسانها از طریق آیات و روایات معصومان (ع،) به آن دسترسی دارند؛ بنابراین به علل مختلف از جمله: خطاپذیری عقل بشری و تأثیر امور غیربدیهی بر تفکر انسانها، امکان ورود ناخالصی و تحریفهای گوناگون در دین وجود دارد. بر این اساس ضرورت دارد که نقش عقل در حفظ خلوص دین با تأکید بر آیات و روایات مورد بررسی بیشتری قرار گیرد. در این پایان نامه با روش کتابخانهای و تجزیه و تحلیل مطال ِب استخراج شده، سعی شده است با تبیین و تحلیل ماهیت، جایگاه و قلمرو عقل در گستره دین نشان دهیم که عقل نه تنها با دین تعارضی ندارد بلکه در فهم دین خالص، نقش اساسی دارد و گسترە وسیعی از شناخت مبانی، معارف و احکام دینی، نیازمند استفاده از عقل و تعقل در سطوح مختلف آن است. همچنین ثابت کردهایم که روش تفکر برهانی و مطابق با واقع، رابطە مستقیمی با تبیین اسلام خالص دارد؛ تا جایی که در گسترە نگاه فقهی و انتظار حداکثری از دین نیز اثرگذار است؛ زیرا بسیاری از مسائل مرتبط با حوزە دین، بدون تفکر مبتنی بر برهان، به صورت ناقص دریافت میشوند و حتی غیرقابل فهم هستند. با این همه، عقل دارای محدودیتهایی نیز است. محدودیتهای عقل و اعتبارات عقل در مواردی است که شناخت مبدأ و مقصد مطلوب، به طور کامل میسر نباشد و در این موارد تنها راه حل، تعبد به شرع است. مواردی مثل بدعت، تفسیر به رأی، التقاطگرایی و محدود ساختن دین به ارتباط خالق و مخلوق از جمله انحرافات و ناخالصیهای معرفتی به شمار میروند؛ همچنانکه خرافه- پرستی، تعصبات بیجا و عادات غلط باعث ناخالصیهای فرهنگی فراوانی شده است و نقش عقل در تشخیص و دفع و رفع آنها بسیار مهم است.

اعتقاد به مصلح موعود در همه ادیان الهی مطرح بوده و عقیده مشترک همه آنها به شمار می‌آید؛ و هر دین و مکتبی به تناسب فرهنگ دینی و ملی خود از موعود آخرین به نامی یاد کرده است .کتب دینی یهود ظهور رهبری بزرگ به نام «ماشیح» یا «مسیح » در آخرالزّمان را نوید داده‌اند. به اعتقاد همه یهودیان نجات‌دهنده جهان، انسانی است همانند دیگران، اما برخوردار از جلوه و جبروت خدایی است و جهان را با نور خودش، که جلوه‌ای از نور خداست، روشن خواهد کرد. برخی این ماشیح، یعنی نجات‌دهنده آخرین را همان داوود و یا از خانواده‌ی داوود و یا داوود دیگری می‌شمارند. اما اندیشه مهدویت و ظهور مصلح جهانی در آیین اسلام، جایگاه و جلوه بیشتری دارد با توجه به دلایل معتبر از آیات و روایات متواتر و قطعی، همه مذاهب اسلامی بر ظهور « مصلح موعود » از نسل فاطمه زهرا (سلام‌الله علیها) اتفاق نظر دارند. در این میان، مهدی موعود در مذهب شیعه ، هم به دلیل جایگاه اعتقادی آن و هم به دلیل دارا بودن شناسنامه روشن و پرداختن به جزئیات زندگی و چگونگی ظهورش از اهمیت، قطعیت و شفافیت بیشتری برخوردار است. با این تعریف این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد کتابخانه‌ای و اسنادی شکل گرفته است در صدد بررسی تطبیقی مصلح‌گرایی و آثار آن در رشد و تعالی جامعه بشری از منظر دین اسلام و یهود می‌باشد. با بررسی آیات و روایات و کتاب‌های مربوط به دین اسلام و یهود این نتیجه حاصل می‌شود که در زمان ظهور مصلح جهانی خدا موهبت خویش را شامل حال مسلمانان خواهد کرد و کمال و تمامیّت، تمام جامعه‌های معتقد را فرا خواهد گرفت و همگان از پیشرفت و تکامل بهره‌مند می‌گردند. همچنین اعتقاد به ظهور مصلح جهانی دارای آثاری در رشد و تعالی بشر می‌باشد از جمله این آثار در دین اسلام آراستگی به عدالت و تقوا، بهره‌مندی از دین شناسی بنیادین، حفظ دین و نگهبانی ایمان می‌باشد و در دین یهود یهود تأمین عدالت اجتماعی و امنیّت عمومی، تأمین رفاه همگانی و آباد ساختن جهان... .

یکی از موضوعات چالش بر انگیز اعصار مختلف، بررسی تفاوت ها و تشابهات زن و مرد بوده است. زن و مرد از نظر انسانی و ارزشگذاری باهم مشترکند و همچنین در هدف غایی آفرینش و نیازهای غریزی و جنسی یکسان هستندولی در عین حال از نظر تکوینی در فیزیولوژی و جسم ، ادراکات عقلی و در عواطف و احساسات باهم متفاوتند«تفاوت‌های هستی شناختی تکوینی زن و مرد و رابطه آن با غایت خلقت انسان» یکی از مباحث مطرح شده در این باب است که پژوهش پیش رو در صدد است تا ضمن بررسی جایگاه و ضرورت‌های بحث از تفاوت‌های هستی شناختی مرد و زن، به این سؤال پاسخ دهد که آیا تفاوت‌های هستی شناختی قابل توجهی بین مرد و زن وجود دارد و اگر وجود دارد آیا این تفاوت‌ها در راستای غایت خلقت انسان است یا خیر؟ به اعتقاد علامه طباطبایی ،بین زن و مرد از جهت انسانیت و بعد روحی تفاوتی نیست اما از جهت بعد جسمانی و ویژگی های آن بین آندو تفاوت هایی وجود دارد.در اندیشه استاد مطهری نیز، از نظر اسلام زن و مرد هر دو انسان‌اند و از حقوق انسانی متساوی بهره‌مندند. ولی از جهات زیادی مشابه یکدیگر نیستند، جهان برای آنها یک جور نیست، خلقت و طبیعت ،آنها را یکنواخت نخواسته است همچنین طبق نظر استاد جوادی آملی تفاوت‌هایی که بین زن و مرد وجود دارد طبیعی و لازمه آفرینش انسان است.این تحقیق با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته وبرای نیل به مقصوددر تدوین آن علاوه بر مباحث فلسفی- کلامی از آیات و روایات و نیز کتب تفسیری نیز استفاده شده است.

یکی از مسائلی که انسان‌‌ها از بدو خلقت با آن روبه‌رو بوده‌اند مسئله اعمال خارق‌العاده است. بنابراین فلاسفه در طول تاریخ به تحلیل کیفیت صدور این اعمال پرداخته‌اند. این اعمال از چند حیث در فلسفه مورد بحث و بررسی قرارگرفته اند؛ یکی از حیث قاعده علیّت؛ فلاسفه در طول تاریخ اثبات کرده‌اند که امر خارق‌العاده نقض قوانین طبیعی عالم را نمی‌کند، بلکه این افعال خارق عادت هستند نه خارق قواعد طبیعی عالم؛ و چون فاعل این افعال پایش را از قواعد طبیعی عام و مشهور فراتر گذاشته، این توهّم می‌رود که نظام علّی معلولی برهم خورده است. پس فلاسفه به اثبات بقای قاعده علیّت در سیر این افعال پرداخته، و چون اثبات می‌کنند که علّت این افعال نمی‌تواند مادّی باشد پای بُعد دیگر انسان به میان می‌آید بنابراین ‌حیث دیگری که فلاسفه در این موضوع به آن پرداخته‌اند مبحث نفس است آنها با بررسی ماهیت و قوای نفس و اثبات تجرد آن، جامعیت، فاعلیّت و مظهریّت آن را نتیجه گرفته‌اند. یعنی نفس انسان قابلیت این را دارد که مثال اتمّ پروردگار خود شود و مظهر جمیع قوای پروردگارش گردد. پس همان طور که خداوند متعال «اذَا أَرَادَ شَیئًا أَنْ یقُولَ لَهُ کُنْ فَیکُونُ» ، انسان نیز می‌تواند به این قدرت برسد که هر چیزی را تصوّر کند در عالم خارج ایجاد شود باذن الله. چراکه طبیعت برای نفسی که اشتداد پیدا کرده، مانند بدن می‌گردد. بنابراین تصوّرات او همانطور که مبدأء تأثیر در بدنش هستند قابلیّت آن را دارند که مبدأء تأثیر درعالم خارج گردند. درواقع نفس انسان می‌تواند به وسیله تصوّرات قوی و جازم خود و بدون فعل و انفعالات جسمانی اموری را در خارج ایجاد نماید. مثلاً حرارتی را در جسم ایجاد کند یا بیماری را شفا دهد. در این جستار سعی می‌کنیم با استفاده از روش تحلیلی توصیفی دیدگاه فلاسفه درباره اعمال خارق‌العاده را تبیین نماییم.

در روند شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی و سیر تکاملی آن، عوامل و جریانهای متعدد و شخصیتهای برجسته ای تأثیرگذار بوده اند که عرفان نظری ابن عربی، یکی از این عوامل عدیده است. وی، پایه گذار و مؤسّس عرفان نظری است. شهرت او به دلیل تأسیس یک نظام عرفانی در قالب و ساختار فلسفی است.محیی الدین ابن عربی در سال 560 هجری در شهر مُرسیه اندلس متولد شد. در طول حیاتش، آثار بسیاری را تألیف کرد که از آن جمله، فتوحات مکیه و فصوص الحکم در میان اندیشمندان و عارفان، از اهمیت خاصی برخوردار است. با وجود مخالفت ها و مناقشات فراوانی که در عالم اسلام علیه وی صورت گرفته است، امّا شمار موافقان او نیز قابل توجه است و میتوان گفت، وی دارای جایگاه و مقام رفیعی در جهان اسلام است. عرفان نظری او، چه در زمان حیاتش و چه پس از آن بر بسیاری از حوزه های فکری و علمی تأثیرگذار بود. شاگردان مکتب او و شارحان آثارش و نیز متصوّفه از نخستین طبقه متأثرین آراء و اندیشه های او می باشند. تأثیر او تنها بر این طبقه محدود نشد و به ساحت های فلسفی و کلامی نیز سرایت کرد. این تأثیرپذیری را میتوان در دیدگاه های اندشمندانی چون صدرالدین قونوی، قیصری، عبدالرّزاق کاشانی، ابن ترکه، سید حیدر آملی و ملاصدرا مشاهده کرد. مکتب ابن عربی از طریق صدرالدین قونوی به شرق جهان اسلام به ویژه ایران نیز رسید و در طریقتهای تصوّف و حکمت و ادب صوفیه ایران مؤثر واقع شد. بسیاری از سلاسل صوفیه مانند کبرویه، نوربخشیه، نعمت اللّهیه، نقشبندیه، چشتیه و سهروردیه از آراء نظری و نیز عرفان عملی و سلوک معرفتی او تأثیر پذیرفته اند. نقش ابن عربی در ادبیات عرفانی نیز قابل ستایش است. تأثیری که عرفان او بر شعرای عارف و صوفیه گذارده است غیر قابل انکار است. ابن عربی در زمینه های انسان شناسی، اخلاق، وحدت ادیان و هنر نیز به نحوی تأثیرگذار بوده است. آراء و دیدگاه های او در این مسائل، هنوز هم مورد توجه و عنایت بسیاری از محققان و عرفان پژوهان معاصر واقع می شود.

مسئلة حدوث یا قدم زمانی عالم از مباحث مهم و محل نزاع بین حکما و متکلّمان بوده است. متکلمان اسلامی‌‌غالباً با توجه به ظاهر متون دینی معتقد به حدوث زمانی کل جهان اعم از عالم فرشتگان و عالم طبیعت شده‌اند و در مقابل آنان حکمای اسلامی‌‌مجردات و مادة اولیه عالم طبیعت را فوق زمانی دانسته و بر حدوث ذاتی تأکید داشته‌اند. ملاصدرا نیز درعین اعتقاد به حدوث ذاتی عالم بر اساس مبانی خاص خود به‌ویژه حرکت جوهری، سعی کرده نظریة خاصی را دربارة حدوث زمانی عالم مطرح کند که نه مخالف ظاهر‌آیات و روایات باشد و نه اشکالات وارد بر نظر متکلمان را داشته باشد. با توجه به موضوع مقاله، در‌این نوشتار سعی شده آیات مورد استشهاد صدرا در باب حدوث زمانی از مجموعه آثارش بررسی شود و احادیثی که می‌‌تواند در باب حدوث عالم مورد توجه قرار گیرد - هر چند متکلمان بدان نپرداخته‌اند-، در تطبیق بر نظر متکلمان یا نظر صدرا مورد تحلیل قرار گیرد. در‌این تحقیق با تحلیل‌آیات و روایات به‌این نتیجه رسیده‌ایم که هر چند ظاهر‌ایات قرآن کریم و روایات، بر مسبوق بودن عالم به عدم دلالت دارد ولی صراحتی بر حدوث زمانی کل عالم یا‌ ایجاد عالم پس از عدم آن در زمان ندارد. وجود زمان مستقل از عالم و مقدم بر عالم، علاوه بر مشکلات عقلی با ظاهر‌آیات و روایات نیز سازگار نیست؛ از‌این رو به نظر می‌‌رسد دیدگاه صدرالمتألهین از سایر دیدگاه‌ها با‌آیات و روایات مطابقت بیشتری دارد.

از منظر همه متدینان معاد یکی از اصول دین است و بعد از توحید از اهمیت به سزایی برخوردار می‌باشد. اگر چه همه متدینان و اندیشمندان درباره وقوع معاد اشتراک نظر دارند اما درباره جزئیات و کیفیت آن بین آنها اختلاف نظرهای متعددی وجود دارد. ریشه‌یابی این اختلاف نظرها ما را به اختلاف نظرها در مبانی انسان شناختی معاد رهنمون می‌نماید. مسائلی از قبیل نفس و تجرد آن، بقاء و خلود نفس، حدوث یا قدم نفس، تجرد قوه خیال، فلسفه آفرینش انسان، سعادت انسان، جبر و اختیار مبانی انسان شناختی معاد را تشکیل می‌دهند. در این پایان نامه دیدگاه‌های محمد غزالی و استاد جوادی آملی (به عنوان دو اندیشمند مهم مسلمان که یکی از آنها نمونه بارز تفکر اشعری و دیگری از متفکران برجسته شیعه است) درباره مبانی انسان شناختی معاد مورد بررسی و تطبیق قرار گرفته است. هر چند این دو متفکر درباره مبانی مهمی مانند تجرد نفس، فلسفه آفرینش انسان و سعادت انسان اشتراک نظر دارند اما دیدگاه آنها درباره برخی از مبانی دیگر مانند تجرد خیال، کیفیت حدوث نفس و اختیار انسان متفاوت است و لذا این تفاوت منشأ تفاوت دیدگاه آنها در خصوص نحوه تبیین معاد، بویژه معاد جسمانی شده است.

نوشتار پیش رو در صدد بررسی دیدگاه ملاصدرا در خصوص وجوه تمایز عارف از پیامبر و سنجش دیدگاه دکتر سروش و همفکران وی در مساله یکسان انگاری پیامبر و عارف است. از نظر سروش گوهر اساسی وحی و تجارب عرفانی امری مشترک است با این تفاوت که پیامبر بر خلاف عارف در پی تجربه دینی خویش مسئولیت جدیدی را احساس می نماید که همان مفهوم نبوت وی محسوب می شود. در حوزه تفکر حکمت متعالیه عارفان حقیقی، جایگاه رفیعی دارند؛ اما این به معنای همطرازی آنها با مقام شامخ نبوت نیست. ملاصدرا معتقد است پیامبر در قوس نزول (جایگاه وحی الهی) یگانه بوده و هیچ عارف و اساسا موجودی در این قوس حضور ندارد. اما در قوس صعود که همان جایگاه معرفتی نبی و عارف است؛ این دو در مکاشفه و شهود عالم خیال و عقل با یکدیگر اشتراک دارند؛ با این تفاوت که شهود پیامبر از عوالم عقلی، به جهت ورزیدگی اخلاقی و شرعی نفس و قوای نفسانی ایشان و اتم اشتداد وجودی و کمالی آن در فرایند وحدت نفس با آگاهی و ادراکات، قرین تاثیر و تاثر عوامل و شرایط درونی و بیرونی پیامبر و بروز ابهام و عدم وضوح نیست. در نتیجه وجهی برای بروز دخل و تصرف و دستکاری قوای نفسانی پیامبر در فرایند دریافت چه در قوس صعود و چه در قوس نزول وجود نخواهد داشت.

مفاهیم فلسفی نه تنها در فلسفه، بلکه در سایر دانش­ها نیز دارای اهمیت زیادی بوده و قوام همه علوم وابسته به همین مفاهیم است. این مفاهیم، نه مانند معقولات اولی داده بلاواسطه حس هستند و نه مانند معقولات ثانیه منطقی ذهنی محض هستند؛ از همین رو فهم و تحلیل آنها در مکاتب مختلف با مشکل همراه بوده است. در بین معقولات، مفهوم «وجود» از جهات متعددی متمایز و مهم است. از طرفی در حکمت متعالیه وجود اصیل و ماهیت اعتباری است. بنابراین مفهوم وجود مصداق بالذات و مفاهیم ماهوی مصداق بالعرض دارند؛ از طرف دیگر ویژگی مشهور مفاهیم ماهوی این است که مصداق و مابازاء دارند و ویژگی شاخص معقولات ثانیه فلسفی این است که مابازاء ندارند. پس این سئوال قابل طرح است که مفهوم وجود معقول اول است یا معقول ثانی؟ این مقاله با روش تحلیلی – توصیفی و با هدف تحلیل معقولات ثانیه فلسفی، ملاک و معیار دقیق­تری برای تمییز معقولات اولی و ثانیه ارائه کرده است. بنابر اصالت وجود، حقیقت وجود، خارجی و واقعی اما مفهوم وجود که با فعالیت ذهنی ساخته می­شود معقول ثانی و حاکی از واقعیت خارجی است و سایر مفاهیم فلسفیِ ثبوتی، حاکی از انحاء و شئون واقعیات خارجی هستند.