جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در برخی از آثار افلاطون، همچون دفاعیه، کریتون و فایدون، موضوع مرگ ملموس‌تر از زندگی است؛ ولی آنجا که زندگی مطرح است، غایت سعادتمند ‌شدن انسان را در بطن خود دارد؛ سعادتی که آدمی از طریق کسب فضائل بدان نائل می‌آید. منظور افلاطون از «فضیلت» که به «سعادتمندی انسان» در زندگانی و پس از مرگ منجر می‌شود، چیست؟ مقاله بخشی از پاسخ این پرسش را در رسالة آلکیبیادس و بخش دیگر آن را در فیلبُس جسته است. به طور کلی نزد افلاطون، دانایی و تأمل دربارة حقیقت، جدا از زندگی نیست و سعادت یا نیکبختی افراد و به تبع آن جامعه، به میزان آگاهی به فضیلت و دانایی آنان نسبت به حقیقت بستگی دارد. از این رو ماهیت انسان در رسالة آلکیبیادس بررسی شده است که مطابق آن اختلاف انسان‌ها در بودن‌ها و هست‌ها نیست بلکه اختلاف‌شان در شدن‌ها و چیستی‌هاست. انسان‌ها در نحوة پرورش و میزان تلاش در تهذیب و خودشناسی متفاوت‌اند ولی همه سعادت را می‌جویند و از این منظر به لحاظ روحی با یکدیگر مرتبط‌اند. رسالة فیلبُس به «خیر»، «زیبایی» و مناسبات این دو با «لذت» اختصاص دارد. نتیجه‌ای که از برداشت افلاطون دربارة «سعادتمندی انسان» می‌توان گرفت، این است که زندگی، تحقق تطابق عالم مرئی محسوس با کمال مُثُل معقول است که در آن همه چیز بر اساس خیر مطلق تنظیم می‌شود. زندگی بودن نیست، «شدن» و «صیرورت» است.

آیا خودشناسی از جسم و مشخصات بیرونی ما نشئت می‌گیرد یا خصوصیات درونی، منش انسانی، خلق و خوی فردی نیز در آن سهیم‌اند؟ دیگران ما را چگونه می‌شناسند؟ معیارهای مشترک خودشناسی و دیگرشناسی چیست؟ در پی این پرسش‌هاست که درک از خویشتنِ خویش با خودآگاهی و ادراک «غیر من» یا «غیر خود» ارتباط می‌یابد. در این مقاله، علاوه بر سؤالات فوق در صدد پاسخ گویی به آن هستیم که اگر، به طور مثال، اصل «وجود ادراک است» یا وجود به معنای «شیء مدرک» را از بارکلی بپذیریم، آن‌گاه وقتی می‌گوییم «من حق دارم» یا «این مالِ من است» یا «خودم را می‌شناسم»، این «من» و «خود» چیست. خواه وجود ماده را منتفی بدانیم و قائل به ظاهر و نمود یا نمود بی‌بود باشیم، و خواه قائل به ماده و اصالت آن باشیم و جسم را در قالب بدن انسان به عنوان بود و وجود او قبول کنیم، باید قبل از آن ثابت کنیم که محملِ حقی که بر «من» تعلق می‌گیرد، کجاست. «من» توسط چه نحله‌های فکری و متفکرانی مطرح بوده و آیا از طریق فلسفی قابل تعریف است؟

بررسی تاریخ تحول تفکر فلسفی در غرب بیانگر آن است که از زمان افلاطون که خدای صانع (دمیورژ) با نظارة جهان معقول، جهان محسوس را به وجود آورد و گفت که خداوند نمی‌تواند بر برخی از ضرورت‌های طبیعی فائق آید؛ تا شروع قرن هفدهم، و پیدایش دیدگاه جدید انسان‌محور دکارت دربارة هستی، پیوسته یکی از موضوعات مشترک و پرسشی که برای اغلب فلاسفه در خلال مباحثی از قبیل چیستی و نحوة هستی خدا، جهان و انسان، مطرح بوده است، این پرسش‌هاست که: عدل چیست؟ آیا خدا عادل است؟ و آیا انسان به بهترین وجه خلق شده است؟ آیا جهان موجود، بهترین جهان ممکن است؟. تحلیل، توجیه یا هر گونه پاسخی به این مسأله از سوی فیلسوفان مسیحی پیش از لایب‌نیتس، اغلب صبغة کلامی داشته است. حتی در قرن پانزدهم هم این پرسش که چگونه اختیار انسان با علم پیشین و با مشیّت الهی سازگار است، محور مباحث فلسفی- کلامی است. پیشرفت علم و قوانین ضروری در علوم مختلف سبب شد که اختیار انسان خدشه‌دار شود. اسپینوزا و لایب‌نیتس هر یک به شیوة خاص خود در صدد برآمدند تا ثابت کنند که اختیار انسان و جبر علّی- معلولی علوم قابل جمع‌‌اند و خدا آنچه را که بیش از همه هماهنگی دارد، اراده می‌کند. موضوع تصور جهان به عنوان یک هماهنگی کلی پیشین‌بنیاد در آرای لایب‌نیتس (در قالب جوهر فرد یا مُناد) از جمله مطالبی است که در این مقاله مقدم بر بررسی چیستی و چرایی «بهترین جهان ممکن» مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

لایب ‌نیتس فیلسوفی عقل‌گراست که فلسفه ‌ا‌ش نظام‌مند ، منسجم ولی متفاوت با سایر عقل‌گرایان است . اکثر عقل‌گرایان ، مخالف دیدگاه ارسطو هستند. در این مقاله اختلاف منظر آنها با ارسطو و دیدگا‌ه مدرسی بر سر موضوع « جوهر » مد نظر قرار گرفته و به این سئوال ‌ها پاسخ داده شده است که چرا لایب‌نیتس، بر خلاف سایر عقل‌گرایان، مخالفتی با ارسطو ندارد ؟ چگونه مُنادولوژی لایب‌نیتس علیه دکارت و تعریف او از جوهر دو گانه نفس و ماده مطرح شده است؟ تفاوت مُناد و جوهر ارسطویی در تفکر لایب ‌نیتس چیست؟ لایب‌ نیتس مُناد ها را « اتم‌های حقیقی طبیعت ‌» می‌داند. مُنادها عناصر اصلی و بنیادی عالم‌، موجودات مجرد و بسیط‌‌ ، شبیه خداوند یعنی خالق خویش ‌اند . هر مُناد جوهری کوشاست. در این صورت آیا خدا هم مُناد است ؟ در مقاله چگونگی نسبت میان مُناد و جوهر و خدا تبیین شده است .

بروجردی ضمن اشاره به آثار منفی جهل مقدس از جمله به حاشیه رانده‌ شدن عالمان و رواج تک‌صدایی در جامعه، به ذکر راهکارهایی برای مقابله با این آسیب پرداخت.

ابوعبدالرحمن سلمی نیشابوری (325/330-412) از مشایخ بزرگ صوفیه و از محدثان نام آورِ سده چهارم و اوایل سده پنجم است که دارای حدود صد اثر بوده است. تا چند دهه پیش، گمان می رفت که جز یکی دو اثر معروف (طبقات الصوفیة و حقایق التفسیر) اثر دیگری از وی به دست ما نرسیده است، ولی پژوهش های اخیر نشان داده است که کم و بیش نیمی از نوشته های سلمی از گزند حوادث جان سالم به در برده است. جای تاسف است که تا بیست سال پیش، هیچ یک از آثار چاپ شده سلمی در سرزمین خودش، ایران به چاپ نرسیده بود.

از میان آثار مرحوم فلاطوری، اسلام‌شناس و متخصص فلسفه و کلام، کتاب دگرگونی بنیادی فلسفۀ یونان در برخورد با شیوۀ اندیشۀ اسلامی، یکی از جدی‌ترین و تأثیرگذارترین آن‌هاست که در سال 1352به زبان آلمانی، به قصد احراز کرسی استادی رشتۀ فلسفه به دانشگاه کلن ارائه شده‌است. روش مؤلف در این کتاب تطبیقی ـ مقایسه‌ای است. او در صدد است تا ثابت کند که بر خلاف عقیدۀ رایج، بنیاد فلسفۀ اسلامی صرفاً ارسطویی نیست بلکه حاصل برخورد دو جهان‌بینیِ کاملاً متفاوت، یعنی جهان‌بینی حاکم بر فلسفه و علوم یونانی (از پیش‌سقراطیان تا فیلوپونس) از یک‌سو و جهان‌بینی اعتقادی برخاسته از قرآن و علوم قرآنی (در قالب فلسفۀ اسلامی) از سوی دیگر است. مرحوم فلاطوری می‌گوید فلسفۀ یونانی در بدو ورود به جهان اسلام و به ویژه تفکر ایرانی ‌ـ اسلامی تغییر شکل یافته و به تدریج (و نه به طور دفعی) متحول شده‌است. یعنی بر خلاف آن‌چه که گفته می‌شود فلسفۀ فارابی، ابن‌سینا، و دیگر فیلسوفان مسلمان ریشه در فلسفۀ ارسطویی دارد، مؤلف کتاب تلاش می‌کند تا خطوط اساسی ساختار اندیشۀ یونانی بررسی و تفاوت آن را با شاکلۀ اندیشه قرآنی برشمارد و در پایان نتیجه می‌گیرد: شیوۀ اندیشۀ اسلامی، فلسفۀ یونانی فراگرفته را به گونه‌ای تغییر شکل داده که بعدها نام «فلسفۀ اسلامی» به خود گرفته‌است.