جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم‌ترین مباحث نفس‌شناسی، پیدایش نفس و استکمال آن است. ملاصدرا با استفاده از اصول فلسفی خاص خود مانند اصالت وجود، تشکیک آن و حرکت جوهری و حرکت ذات ماده، سیر استکمالی نفس از ماده به تجرد، مراتب نفس و اتحاد نفس و بدن و قوا را حل کرد. وی پیدایش نفس را جسمانی و بقای آن را روحانی دانسته، بر اساس اصل حرکت جوهری برخلاف پیشینیان خود که فقط حرکت در اعراض را می‏پذیرفتند، حرکت در جوهر اشیا را اثبات می‌کند. پژوهش حاضر، به روش توصیفی- تحلیلی از منظر ملاصدرا به این نتیجه رسیده که ماده جسمانی بر اثر حرکت جوهری خویش مراتب کمالی وجود را طی می‌کند؛ یعنی هرچه را که در او بالقوه است، به بالفعل تبدیل می‌کند تا به مرز ماده و تجرد برسد. سپس در ادامه حرکت، از عالم ماده می‌گذرد و در مراتب طولی وجود تکامل می‌یابد. این استکمال، نفس را به تدریج به تجرد نزدیک می‌کند و در مرحله‌ کمال خود برای بقا، نیازمند جسم نیست. سعه وجودی نفس با سعه علم آن همراه است و در سیر استکمال ذاتی، با عقل مجرد متحد می‌شود.

ایمان به معنای اعتقاد و تسلیم قلبی یقینی، به همراه گرایش و پای‌بندی و علاقه به متعلقاتش است که بر ارکان یا ستون‌هایی مانند یقین، عدل، صبر و جهاد استوار می‌باشد. ایمان راسخ که از نظر فلسفی به درجه یقین بالمعنی الأخص رسیده و در نفس رسوخ کرده، یکی از مؤثرترین عوامل روند استکمال نفس هم در قوه نظری در ادراک معارف و حقایق هستی و هم در استکمال قوه عملی در انجام وظایف، محسوب می‌شود. نفس بدون ایمان نه تنها هرگز نمی‌تواند به تکامل حقیقی برسد؛ بلکه ممکن است تا سرحد نفس حیوانیت هم تنزل یابد؛ زیرا ایمان با تصدیق و تسلیم و پای‌بندی خود به متعلقاتش از یک طرف در اطمینان و انتخاب صحیح و پایبندی و محبت و اراده نفس و با ارکانش و نیز ویژگی‌هایش از سوی دیگر، در استواری و تعادل و منحرف نشدن و نلغزیدن نفس در سیر استکمال نفس، نقش اساسی دارد؛ یعنی تمام آن‌چه نفس در مسیر تکامل بدان‌ها‌ نیاز دارد. بررسی آیات و روایات در این زمینه و نیز بررسی شخصیت انسان‌هایی که هم در تکامل نفس و هم در ایمان سرآمد بوده‌اند، تأییدی محکم بر نقش مؤثر ایمان و ارکان آن بر تکامل نفس است.

جانشینی پیامبر(ص) یکی از مهم‌ترین مبانی اعتقادی مسلمانان به شمار می­رود. در میان شیعیان به این دلیل که جانشین پیامبر(ص) همانند خود او مبین و حافظ دین بوده و وارث علم پیامبر(ص) است، تعیین خصوصیات این جانشین نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. هم‌چنین علم ائمه((ع)) به جهت ارتباط آن با توحید و نقش آن در دیگر خصوصیات امامت از جمله مسائل مهم کلام اسلامی به شمار می­آید. بر این اساس این موضوع همواره مورد توجه شیعیان بوده و در قرون اخیر از جهات گوناگونی مورد توجه قرار گرفته است. با این وجود در تعیین محدوده علم ائمه((ع)) میان دین‌پژوهان اختلاف نظر وجود دارد؛ با توجه به این‌که دیدگاه ایشان در این خصوص، در طول زمان دچار تحول شده است. در این‌ مقاله دیدگاه دو تن از علمای شیعی با تتبع در تألیفات متعدد آنان از جمله "المیزان" و "رساله علم امام" از علامه طباطبایی و "الإرشاد" و "اوائل مقاله" و... از شیخ مفید مورد بررسی قرار گرفته است. شیخ مفید از متکلمان و دانشمندان متقدم قائل به محدودیت علم امام و علامه طباطبایی از مفسران و عالمان متأخر، با نگرش روایی قائل به علم نامحدود برای ائمه((ع)) می‌باشند. (گرچه مرحوم علامه ابتدائاً در تفسیر المیزان علم نامحدود را مختص خداوند می‌داند) نگارنده با بررسی ادله و لوازم هر دو دیدگاه به این نتیجه می‌رسد که تفاوت‌ها در مبانی و ادله عقلی و روایی هر دو دانشمند موجب نتایج و برداشت‌های متفاوتی در این مسئله شده است.

حیات پیشادنیای انسان که بعضی آیات قرآن به آن اشاره و تعداد زیادی از روایات با تعبیر عالم ارواح و ذر بر آن تأکید کرده‌اند، به علت ارتباط وثیق با مسائل بنیادینی همچون سرشت و سرنوشت، معرفت فطری، جبر و اختیار، عدل الهی در نظام اندیشه دینی جایگاهی ویژه دارد. تأکید متون دینی و ابهامات و پیچیدگی‌های این مقطع از حیات انسان از سویی و تعارض ظاهر برخی نصوص این باب با یکدیگر و نیز تعارض با مبانی عقلی از سوی دیگر، موجب توجه و اهتمام متفکران در حوزه‌های مختلف به تبیین این موضوع شده است. برخلاف برخی اندیشمندان که با استناد به آیۀ 172 اعراف، موطن میثاق را عالم ذر دانسته‌اند، به نظر آیت‌الله جوادی آملی (دام‌ظله) از اندیشمندان مکتب نو صدرایی، موطن تعهد سپاری همان نشئۀ حس و دنیا است. ایشان در آثار خود با دو رویکرد، موطن میثاق را بر وحی و رسالت و نیز فطرت توحیدی تطبیق می­دهد. به اعتقاد وی انسان دارای چهار مرتبه وجود مادی، مثالی، عقلی و الهی است و حضور پیشادنیای انسان همان وجود عقلی اوست. در این مقاله اندیشۀ ایشان با روش توصیفی-تحلیلی و با بررسی آثار و تألیفاتشان در این موضوع تبیین و تحلیل می‌شود.

نسبت میان وجوب علّی و مسئولیت اخلاقی از درازدامنه‌ترین مباحث دهه‌های اخیر در میان فیلسوفان اخلاق غرب بوده است. مقاله پیش‌رو می‌کوشد تا در گام نخست نقشه جامعی از الگوهای مختلف این متفکران را در پاسخ به مسئله اخیر ارائه و سپس تقریرهای ناسازگارگروانه از آن را تبیین و بررسی نماید. آنچنان که خواهیم دید دیدگاه مختار تعین گرایان سخت و راه‌حل مورد نظر اختیارگرایان به سبب اشکالات و کاستی-هایی چون تنزل عامل‌های اخلاقی، تخریب مفهوم مسئولیت اخلاقی و یا میان تهی نمودن مفهوم کنترل در عامل اخلاقی چندان کارامد نبوده است . بعد از بررسی می توان اذعان کرد، هنوز هم رهیافت فیلسوفان مسلمان از قوت بیشتری برخوردار است. اندیشمندان مسلمان اگرچه چندان اقبالی به بحث مستقل و مستوفایی از مسئولیت اخلاقی نداشته‌اند، اما در کنار طرح مباحث پراکنده‌ای در خصوص منشاء و قلمرو مسئولیت انسان، به موضوع اختیار عامل اخلاقی در کشاکش با دو محظور علم و ارادة پیشین الهی و نیز ضرورت سابق علّی توجه جدّی داشته و اصولاً کوشیده‌اند تا تقریری سازگارگرایانه و منسجم در این باب ارائه کنند.

فیلسوفان ناسازگارگرا با اتکا بر دو شرط «لزوم بدیل‌های گشوده برای عامل اخلاقی» و «انتخاب‌گری اصیل شخص از میان این بدیل‌های محتمل» و نیز منشاء حقیقی‌بودن او نسبت به کنش‌هایش، ضرورت و تعیّن علّی را با اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی متعارض برشمرده‌اند. ون اینوگن ازجمله این فیلسوفان است که با استدلالی مستقیم و بی‌آنکه از مفاهیمی همچون «توانایی عمل به‌گونه‌ای دیگر» یا «اجتناب‌پذیری» یاری بگیرد، می‌کوشد تا هرگونه تعیّن علّی را مستلزم انتقال عدم مسئولیت به عامل اخلاقی معرفی کند، زیرا از منظر وی چنین ضرورت اجتناب‌ناپذیری مرادف با فقدان اراده آزاد و مسئولیت اخلاقی عامل در برابر رخداد و در گام واپسین نتایج و پیامدهای آن است. اما در این مقاله نشان می‌دهیم که مقدمه نخست این استدلال و تصویری که او از نسبت ضرورت علّی با آزادی اراده در کنش‌های انسانی ارائه می‌دهد، نامقبول و مخدوش است.

بحث حرکت، تاریخی به درازای تاریخ بشر دارد؛ به‌گونه‌ای‌ که پیشینه آن به پیش‌تر از طرح مباحث مهمی همچون «وجود» و «عقل» در فلسفه می‌رسد و از این‌رو، جایگاه رفیعی در تاریخ فلسفه دارد. از جمله نخستین فیلسوفانی که به این مهم پرداخته‌اند آناکسیمندر است که به حرکت ازلی در جهان قائل بود. همچنین نظریه حرکت جوهری در فلسفه هراکلیتوس قابل رصد و پیگیری است. فیلسوفان مسلمان نیز به این مهم نگاهی ویژه داشته‌اند و مباحث گوناگونی را با محوریت مبحث حرکت طرح کرده‌اند. «حرکت» از مباحث مهم وجودشناسی، معرفت‌شناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی در فلسفه است. ما در این نوشتار به مباحث انسان‌شناسی حرکت، آن هم از زاویه‌ای خاص خواهیم پرداخت و نقش «حرکت جوهری» را در مسئله «رابطه نفس و بدن» و استکمال جوهری انسان بررسی خواهیم کرد. در ادامه با توجه به اینکه نظریه «حدوث جسمانی نفس» از لوازم حرکت جوهری است، نظریه تکامل نفس را بررسی کرده و صیرورت آن را از بدن مادی تا تجرد محض پی می‌گیریم و در پایان، با نظری به روایت‌های خلقت نفس به ارزیابی توجیه ملاصدرا می‌پردازیم.

زمینه‌ساز بودن فضیلت‌ها و رذیلت‌های اخلاقی برای ملکات نفسانی و نیز تأثیر متقابل ملکات نفسانی و معرفت از دیرباز در متون اخلاقی اسلامی مورد توجه بوده است. نصیر الدین طوسی در نظام اخلاقی‌ای که با رویکرد فلسفی ارائه می‌دهد، این تأثیر متقابل را از دو جهت بررسی کرده است. همچنین وی اقسام فضیلت و رذیلت و تأثیر آن دو بر فرایند شکل‌گیری معرفت و نیز نقش معرفت در کسب فضیلت‌ها و رذیلت‌ها اخلاقی را به‌تفصیل به تصویر کشیده است. تقسیم فضیلت‌ها و رذیلت‌ها به اخلاقی و عقلانی، نوعی گرته‌برداری صوری از مباحث معرفت‌شناسی اخلاقی معاصر است که در این نوشتار تلاش می‌شود پیشینۀ محتوایی آن در آثار نصیر الدین طوسی معرفی گردد.