جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حفظ قرآن به‌معنای به خاطر سپردن آیات و سوره‌های آن، از زمان نزول قرآن تابه‌حال، همواره مورد عنایت مسلمانان قرار داشته و از ارزش و جایگاه والایی برخوردار بوده است. فراموشی الفاظ قرآن پس از حفظ آن نیز امری ناپسند قلمداد می‌شود. این باور گاه تا به آنجا پیش می‌رود که بر مبنای برخی روایات نظیر روایت نبوی «مَن تَعَلَّمَ القُرآنَ ثُمَّ نَسِیهُ لَقِیَ اللهَ أَجذَمُ» فراموش‌کنندۀ قرآن، مستحق عقوبت در روز قیامت دانسته می‌شود. نویسندگان این مقاله، با روش «توصیف و تحلیل» برای دستیابی به مفهومی صحیح از حدیث یادشده، ابتدا با استفاده از قواعد و معیارهای حدیث‌شناختی، به بررسی سلسلۀ سند حدیث می‌پردازند و اشکالات آن را مطرح می‌کنند، سپس با نگاهی به نظریات شارحان و محدثان، به تحلیل متن حدیث پرداخته و از مفهوم صحیح آن که نوعی تشبیه و یا کنایه است، پرده برمی‌دارند.

مهم‌ترین موضوعی که نصرحامد ابوزید(1943-2010 م) در مباحث تأویلی خویش بر آن تأکید دارد تاریخ‌مندی قرآن کریم است. به این معنا که خداوند، قرآن را در برهه‌ی زمانی خاصی و مبتنی بر نظام فرهنگی و زبانی مردم آن زمان نازل کرده است. از این رو متن قرآن محصولی فرهنگی است و آموزه­های آن مطابق با فرهنگ و نیازهای زمان نزول است و در ارتباط با بافت همان زمان معنا پیدا می­کند و کارکرد چندانی در دیگر زمان­ها ندارد. ابوزید برای اثبات این مدعا، به نظریه‌های مختلفی از متقدمان و متأخران تمسک جسته است. در این مقاله با روش «توصیف و تحلیل»، به بررسی هریک از این نظریه‌ها و چگونگی استفاده­ی ابوزید از آن‌ها در اثبات تاریخ‌مندی قرآن پرداخته می­شود، و معلوم می­گردد که استفاده‌ی ابوزید کاملاً‌ به‌ صورت گزینشی بوده و او بدون پای­بندی به تمام نتایج آن نظریه­ها، صرفاً هرآنچه را مؤید نظر خویش یافته، برگزیده است.

رویکرد حس‌گرایانه سلفیه در تفسیر مفاهیم ماورائی همچون علم غیب را می‌توان به‌مثابه اساس هستی‌شناسی این جریان فکری تلقی نمود. در نوشتار حاضر بررسی تطبیقی اندیشه کلامی سلفی‌ها و آلوسی به‌عنوان یکی از منتسبان به این مکتب، با محوریت مبحث علم غیب با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد کاوش قرار گرفته است. مطالعات نشان می‌دهد آلوسی فی الجمله تفکرات سلفی را در حوزه تفسیر علم غیب می‌پذیرد، ولی تأثیرپذیری انکارناپذیر وی از مشرب صوفیانه، وجوه افتراقی را بین دیدگاه وی و جریان سلفی‌گری رقم زده است. آلوسی از یک‌سو همسو با سلفی‌ها، ضمن تأکید بر مباحثی چون ضرورت عدم تزاحم تفسیر علم غیب با الوهیت و ربوبیت تام ذات الهی، بر غیر استقلالی بودن آگاهی به غیب توسط اولیای الهی تأکید نموده و گستره علوم غیبی را محدود می‌داند. همچنین تقید و جمود بر ظواهر برخی آیات مشتمل بر مسائل غیبی و لزوم وجود وسایط در افاضه علوم غیبی به اولیای الهی نیز می‌تواند دلیل قرابت وی با مبانی سلفی‌ها باشد. از سوی دیگر عدم اعتقاد به عناوینی مانند فراست، توسم، الهام و تحدیث و اثبات کرامت برای اولیا بر اساس آیات 26 و 27 سوره جن، از نقاط تمایز وی با دیگر سلفیه است.

در دوره‌ی معاصر، ظهور برخی عوامل سبب شد نام معتزله بار دیگر بر سر زبان‌ها بیفتد و برخی افراد نظیر محمدعبده به سبب عقل‌گرایی در مواجه با آموزه‌های دینی، با عنوان نومعتزله شناخته شوند. تلاش برای شناخت دقیق جریان نومعتزله، بررسی نسبت آن با معتزله و مطالعه‌ی انتقادی آراء تأویلی آن‌ها در پژوهش حاضر مورد توجه قرار گرفته است. این رساله ضمن معرفی مکتب معتزله، بررسی سیر معتزله‌پژوهی در سده‌ی گذشته، و بررسی نسبت نومعتزله با گفتمان اصلاح‌گرایی پدیدآمده از زمان سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده؛ اصل وجود مکتب مشخصی با عنوان نومعتزله را مورد تردید قرار داده و با بررسی و تحلیل الگوهای اثرگذار بر چهره‌های شاخص مکتب ادبی که امتداد نومعتزله در عرصه‌ی تفسیر قرآن به شمار می‌روند نشان داده است نظریات مطرح‌شده از سوی این مکتب، ارتباط روشن و مشخصی با اندیشه‌های معتزله ندارد. رویکرد تأویلی معتزله نشان می‌دهد از تأویل برای اثبات توافق میان عقل و نص، در مواردی که ظاهر نص با مبانی عقلی و اصول خمسه‌ی آن‌ها ناسازگار باشد بهره می‌گیرند. آراء تأویلی نومعتزله با محوریت اندیشه‌های نصرحامد ابوزید نشان می‌دهد اندیشه‌های تأویلی او بدون توجه به مبانی عقلی و اصول خمسه‌ی معتزله، تلفیقی کاملاً گزینشی از برخی نظریات کهن اسلامی و نظریات هرمنوتیکی و زبان‌شناسی غربی، برای اثبات تاریخ‌مندی قرآن و زمینه‌سازی برای تطبیق مفاهیم آن با مدرنیته است.

از مهم‌ترين اصول تفسيري مشترک ميان مکتب معتزله و جريان مشهور به «نومعتزله»، مسئلة «تأويل» است که قرابت آن ‌دو جريان به يکديگر را به ذهن متبادر مي‌کند، اما توجه به کارکرد آن نزد هريک از دو گروه، اين قرابت را منتفي مي‌سازد. نويسندگان اين مقاله با روش «توصيف و تحليل»، به بررسي تطبيقي ديدگاه تأويلي معتزله و نيز شخصيت مشهور نومعتزله، يعني نصرحامد ابوزيد پرداخته و به اين نتيجه رسيده‌اند که معتزله با مبنايي کاملاً کلامي و اعتقادي، هرجا ظاهر آيات را با مباني عقلي و اصول خمسة خويش، به‌ويژه در مسئلة تنزيه ذات الهي، ناسازگار مي‌يافتند، دست به تأويل ظواهر آيات مي‌زدند. اما نصرحامد ابوزيد با تکيه بر مباني‌‌ متفاوت با معتزله و به دور از دغدغه‌هاي معتزله در تنزيه ذات الهي، از تأويل صرفاً براي اثبات تاريخ‌مندي قرآن و زمينه‌سازي براي تطبيق مفاهيم آن با مدرنيته بهره مي‌برد.

قرآن کریم در جامعه ای نازل شد که گرچه فرهنگ هایی مطابق با ارزش های انسانی در آن یافتمی شد، امّا بسیاری از آداب و رسوم و فرهنگ های حاکم بر آن جامعه، منحط و بی ارزش و یا تحریف شده از اصل خود بودند. لذا از آن جا که قرآن کریم در اندیشه تصحیح زندگی انسان و رساندن او به کمال بود، به طور طبیعی به فرهنگ های حاکم بر جامعه نیز نظر داشت و به چهار طریق فرهنگ ستیزی، اصلاح فرهنگی، فرهنگ پذیری و جایگزینی فرهنگی به مواجهه با آن ها پرداخت.امّا همین توجه قرآن به فرهنگ های زمانه نزول، باعث شد تا گروهی از خاورشناسان و نیز برخی پژوهشگران مسلمان، قرآن را متأثّر از فرهنگ عصر جاهلیت و تورات و انجیل بدانند تا از این طریق الهی بودن قرآن را مخدوش کنند و قرآن کریم را ساخته دست پیامبر(ص) معرفی نمایند. مهم ترین دلیل آن ها بر این مدّعا وجود تشابهات و همخوانی هایی میان قرآن و کتاب مقدّس است؛ غافل از این که اگر هم تشابهی میان قرآن و کتاب مقدّس باشد، به دلیل وجود منشأیی واحد برای هر دوی آن هاست. به علاوه این که قرآن کریم در بسیاری از مسائل عقیدتی و تاریخی با کتاب مقدّس تفاوت دارد و این تفاوت، خود دلیلی است بر عدم تأثیرپذیری قرآن از کتاب مقدّس.دلیل این پندار خاورشناسان نیز اتّکا بر پیش فرض هایی اثبات نشده است. پیش فرض های آن ها عبارتند از: با سواد بودن پیامبر اسلام(ص)، وجود ترجمه عربی کتاب مقدّس در زمان بعثت، آموختن مضامین کتاب مقدّس از طریق سماع و آموختن مضامین کتاب مقدّس از طریق معلّم که در این تحقیق، به نقد تفصیلی این چهار پیش فرض پرداخته و به نادرستی آن ها پی بردیم.

امین‌الخولی (1895- 1966م) با تأکید بر اولویت داشتن پژوهش ادبی در مطالعه قرآن، مکتب ادبی معاصری در تفسیر قرآن پایه‌ریزی کرد که از سوی محققانی نظیر محمد احمد خلف الله، عایشه بنت‌الشاطی و نصر حامد ابوزید مورد استقبال قرار گرفت و امتداد یافت؛ اما بهره‌گیری این جریان از بعضی آراء مفسران معتزلی مانند زمخشری و نیز تأکید بر اندیشه خلق قرآن سبب شد که برخی، آنها را متأثر از اندیشه‌های معتزله بدانند. در این مقاله، پس از معرفی مکتب ادبی در تفسیر، به معرفی الگوهای اثرگذار بر این جریان پرداخته و معلوم می‌گردد که نظریات مطرح شده از سوی این جریان، ارتباط روشن و مشخصی با اندیشه‌های معتزله ندارد. تنها مطلب قابل ذکر، تأکید ابوزید بر نظریه خلق قرآن است که آن نیز کاملاً به‌صورت گزینشی و در راستای اثبات تاریخ‌مندی قرآن مورد استفاده قرار گرفته است؛ بنابراین حتی نتیجه‌ای که ابوزید از این نظریه گرفته به لحاظ مبنایی با معتزله متفاوت است.

مفهوم شناسى منحصر به فرد «سلفيه جهادى» از مفهوم «تكفير» و سعى در توسعه مصاديق آن، ريشه در تفسير خاص از مفاهيم «ايمان»، «كفر» و مسائل مطرح در ذيل آنها دارد. يكى از مهم ترين تلاش هاى سلفيه در تقويت آراء افراطى شان، سعى در انتساب آراء اين جريان به علماى بزرگ اهل سنت همچون ابوالثناء آلوسى است. ليكن با تطبيق منهج آلوسى بر مبانى سلفيه در مسئله «تكفير»، تضاد اصولى وى با اين جريان آشكار مى گردد. آلوسى بر خلاف سلفيه و در موافقت با مكتب كلامى اشاعره، مفهوم «ايمان» را به «نفس تصديق» معنا كرده و زيادت و نقصان ايمان را نيز به تصديق نسبت مى دهد. وى در ادامه مخالفت با جريان سلفى گرى، جزئيت عمل در تحقق اصل ايمان را انكار كرده و فرعيت اعمال در مفهوم «ايمان» را عين باور سلف صالح معرفى نموده است. وى به شدت از توسعه مصاديق «تكفير» در بين علماى اهل سنت انتقاد كرده، و تلاش دارد تفاسير تكفيرى ارائه شده از آيات را توجيه كند. آلوسى در جهت تأييد روش ضدتكفيرى خود، اصل «عذر به جهل» و «تأويل» را با معرفى شروط و موانع آن مى پذيرد. تمييز دادن بين تكفير «معين» و «مطلق» و تقسيم «كفر» به دو نوع كفر «اعتقادى» و «عملى» را مى توان نمادهاى ديگرى از تضاد آلوسى با سلفيه در حوزه تنقيح مفهوم «تكفير» برشمرد. مقاله حاضر با روش تحليلى ـ توصيفى به موضوع مى پردازد.

استقصای همه‌جانبه راهبردهاي سلبي سلفيه در تصحيح مکتب اثبات صفات مي‌تواند يکي از محورهاي نقد منصفانه اين مکتب باشد. تلاش اتباع جريان سلفي‌گري در تأييد مکتب اثبات، ذيل راهبردهاي سلبي ايشان بر سه محور اساسي بنا شده است: ۱. انکار يا توجيه تأويلات پرشمار منقول از ائمه سلف؛ ۲. تشريح ادله امتناع تأويل صفات الهي؛ ۳. مخدوش نمودن اصول مکاتب ديگر در تفسير صفات. سلفيه در جهت توجيه تأويلات سلف، به راهبردهاي متعددی، همچون تقييد صفات ظاهري به قرائن لفظي و معنوي، تشکيک در مراد جدي آيات، ترجيح بلامرجح روايات مثبِت تأويل و اقناع مخاطب به محظوريت برخي تأويلات دست يازيده‌اند. به علاوه با استناد به اصولي نااستوار و خدشه‌پذير، از قبيل عدم جواز تأخير بيان از وقت حاجت، مقبول نبودن تکليف امت به فهم تکلف‌آميز صفات و توافر نصوص روايي مؤيد ظاهرگروي، به تبيين ادله امتناع اجرای مکتب تأويل پرداخته‌اند. در نهايت مي‌توان گفت راهبرد سلبي سلفيه در نقد مکاتب مخالف نيز نارسايي‌ها و اشکالاتي مبنايي دارد؛ ازجمله استعمال مغالطات واضح و مکرر در استدلالات، معرفي مغرضانه و هدفمند مکاتب ديگر در جهت بزرگ‌نمايي مفاسد مترتب بر آنها، مناقشه در پاره‌اي جزئيات غير ضروري تحت عنوان لزوم تهذيب عقيده توحيدي، ظاهرگروي افراطي در تفسير صفات، تعامل شعارگونه، جزم‌انديشانه و گاه متعصبانه با اصول و غايات مکتب اثبات صفات و افتادن در ورطه توجيهات بي‌نتيجه و تکلف‌آميز.