جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امروزه اهمیت ایجاد شبکه‌های ارتباطی برای حفظ، تقویت و انسجام اجتماعات اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی برکسی پوشیده نیست. برخی امامان شیعه نیز با توجه به شرایط موجود در زمان خود به ایجاد چنین شبکه‌های ارتباطی اهتمام ورزیدند. امام هادی علیه‌السلام از جمله بزرگوارانی بود که به تقویت و ساماندهی شبکه ارتباطی وکلا اقدام نمود. شبکه وکالت سازمانی هماهنگ متشکل از امامان معصوم و پیروان نزدیک و وفادار آنان بود که برای پیشبرد اهداف دینی و مذهبی تاسیس گردید.در این پژوهش تلاش شده تا با واکاوی ساختار سازمان وکالت و کارکردهای آن در عصر امام هادی علیه‌السلام، فعالیت‌های سری و زیرزمینی سازمان وکالت و نحوه‌ی ارتباط شیعیان با ایشان تبیین گردد. نیز ضمن بررسی سیره‌ی سیاسی حضرت امام علی‌النقی علیه‌السلام، نقش ایشان در رهبری شبکه وکلا و تقویت آن مورد تحلیل قرار گرفته است؛امری که به پویایی جامعه‌ی شیعه در سراسر قلمرو اسلامی در عصر خفقان عباسی منتهی گردید.

پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) صحابه نزد سایر مسلمانان دارای جایگاهی ارزشمند و منزلتی والا گردند؛ لذا انتظار می‌رفت پس از رحلت آن بزرگوار این صحابه که اکنون به عنوان خواص و الگو در جامعه مطرح بودند ادامه دهنده سیره نبوی باشند؛ اما آنان با نافرمانی از سنت‌های پیامبر(ص) و از طرفی غلبه سنتهای جاهلی که تا قبل از ظهور اسلام بدان دچار بودند مسئولیت خود را در این زمینه فراموش نمودند. در این راستا پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی روند این تغییرعملکرد صحابه از سنت پیامبر(ص) را در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و قضایی در زمان سه خلیفه نخست مورد بررسی قرار داده است و پس از نشان دادن انحرافات جامعه اسلامی در این دوران به چگونگی عملکرد و واکنش صحابه در دوران حکومت امیرالمومنین(ع) و مقابله آنان در برابر اقدامات اصلاح گرایانه آن بزرگوار پرداخته شده است. صحابه در این دوران در قالب جریانهایی همچون «انصار»، «مهاجر»، «بنی‌هاشم»، «بنی امیه» و «قاعدین» نقشهای مثبت و منفی در مواضع سیاسی، نظامی و فرهنگی ایفا نمودند. در پایان می‌توان گفت پیامد این نقشها در این دوران نشان داد همان گونه که صحابه همسو با امام در تثبیت حکومت آن بزرگوار نقش سازنده‌ای را داشتند، در مقابل یکی از مهمترین عوامل ضعف و شکست حکومت آن حضرت صحابه‌ای بودند که با سوء استفاده از پایگاه معنوی و اجتماعی خود نزد مسلمانان فضای شک و تردید در انتخاب حق را در جامعه ایجاد کردند و با عملکرد اشتباه خود در صحنه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بدعت‌های فراوانی به وجود آوردند که تا قرنها دامن گیر جامعه اسلامی گردید.

قرن هفتم هجری در شهر حلّه، نقطۀ عطف تاریخ تفكر شیعی است. شیعیان قبل از این دوره با پشت سر گذاشتن ركود علمی و خفقان سیاسی به مرحلّه‌ای رسیدند كه توانستند مؤلفه‌ها و عوامل بسترساز فرهنگ و تمدن را در این شهر ایجاد كنند و قرن هفتم هجری را عصر پویایی فرهنگ و تمدن شیعی قرار دهند.از این‌رو در این پژوهش برآنیم تا با روش تاریخی ـ توصیفی، به بیان مؤلفه‌ها و عناصر سازندۀ فرهنگ و تمدن در حلّه (قرن هتفم هجری) به عنوان سؤآل اصلی پژوهش بپردازیم. از آنجا كه قرن هفتم هجری، عصر پویایی فرهنگ و تمدن شیعی است،‌ در این میان، نقش اساسی مؤسس شیعی حلّه و امرای پس از او، و همچنین نقش علماء و دانشمندان شیعی و محوریت آنان، از مهمترین عوامل پویایی فرهنگ و تمدن در حلّه می‌باشند.لذا این امر مهم در ابتدا مرهون تلاش و كوشش مؤسس آن «سیف‌الدوله صدقة بن منصور» و دیگر امرای حلّه، جهت ایجاد شهری امن و آرام بدور از غوغای سیاسی زمان (درگیری‌های داخلی حكومت سلجوقیان) بود كه توانستند اقتصاد و تجارتی پررونق را برای مردمی متعصب نسبت به دین فراهم آورند. از همه مهمتر توجه به علم و عالم و دعوت و تشویق فقهاء و دانشمندان به مهاجرت و ایجاد محیطی مناسب و جایگاهی ویژه برای آنان گردیدند و در مرحلۀ بعد مرهون تلاش‌های بی‌دریغ فقهاء و دانشمندانی بود كه با قدم نهادن در عرصه علم و دانش از طرفی ركود علمی حاكم بر دانش را بویژه در زمینۀ فقه خاتمه بخشیدند و از سوی دیگر با موفقیت‌های بی‌نظیر خود در مباحثات و مناظرات علمی در زمینۀ كلام، موجبات گرایش سلاطین مغول را فراهم آورده و زمینه‌ساز گسترش مذهب تشیع گردیدند و با دوراندیشی بجا و مناسب آنان در دوران سخت حملات مغول، موجبات شكوفایی هر چه بیشتر شیعیان را در قرن هفتم هجری بوجود آوردند و شهر حلّه را بعنوان مركزی علمی ـ فرهنگی برای شیعیان جهان نمودند بطوریكه از سایر نقاط، طالبان علم و اندیشه به این شهر آمده و به تحصیل علم و دانش پرداختند.

رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)درجامعه ای به رسالت مبعوث شدکه باورها وارزشهای مخالف عقل و فطرت وبرگرفته ازجهل برآن حاکم بود. قریش با استفاده ازاین باورها وارزشها مرجعیت جامعه رااز آن خودکرده بود. قریش با معیار قراردادن دو ارزش حسب و نسب وثروت نظام اجتماعی دور از عدالتی را اداره می کرد. رسول خد(صلی الله علیه وآله وسلم)اماموریت یافتند تا باورها وارزش های جاهلی را اصلاح کند ونوع اسلامی آن را جایگزین نماید.این امر باایستادگی قریش که درحال ازدست دادن قدرت ومرجعیت خود بود مواجه شد. سرانجام اقدامات رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)با بهره گیری ازدو ابزارقرآن وسیرت نیکو موثر افتاد وقریش تسلیم شدواسلام را درظاهرپذیرفت. این تسلیم قریش نوید بخش فروپاشی نظام باورها وارزشهای جاهلی بود.لیکن پس ازرحلت رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)برخی باورها وارزشهای جاهلی رنگ اسلامی گرفته واحیا شدند. به دنبال آن گروه قریش که ازاین پس جناح قدرت طلب آن بنی امیه بود،فعالیت خودرابرای رسیدن به مرجعیت آغاز کردوطولی نکشید که قدرت را ازآن خود نمود.سوال اصلی این پژوهش این است که چرا برخی باورها وارزشهای جاهلی پس ازمدتی درجامعه مطرح شده وزمینه احیای مرجعیت قریش رافراهم آوردند؟در پاسخ به این سوال چارچوب مفهومی جامعه شناسانه مورد نظر قرار گرفت .بر این اساس داده های تاریخی سه دوره تاریخی(پیش از اسلام،عصر رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)سه دهه پس ازرحلت ایشان مورد واکاوی قرارگرفت.نتیجه به دست آمده این بود که قرار گرفتن حکومت دردست افرادی ناشایست مغرض،وجود رسوبات باورها وارزشهای جاهلی درجامعه،عناصر تحول نپذیرفته فرصت طلب همراه با اشتغال مسلمانان به فتوح زمینه بازگشت برخی ازباورها وارزشهای جاهلی فراهم کرد و به قرار گرفتن قدرت دردست گروه مرجع پیش از اسلام انجامید.

پژوهش حاضر موضوع «سیر تحول نقش صحابه در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تا آغاز حکومت حضرت علی علیه السلام» را مورد بررسی قرار داده است. برای تشریح این موضوع از روش توصیفی- تاریخی استفاده شده و به ارزیابی این مسئله پرداخته که نقش صحابه و افراد صاحب نفوذ و تأثیرگذار در تغییرات و تحولات جامعه، چگونه بوده و آنان چه جایگاه و تأثیری بر روند تحولات جامعه صدر اسلام داشته اند. برای رسیدن به پاسخ مناسب در رابطه با این مسائل، با توجه به این نکته که این پژوهش به صحابه، به عنوان کارگزاران جامعه می‌نگرد، و نیز با توجه به پیشینه و معیارها و ویژگی‌های آنان در دوران جاهلیت، تلاش می‌شود تا عملکرد صحابه در سه حوزه فرهنگی و اجتماعی، سیاسی و نظامی، و حوزه اقتصادی مورد بررسی قرار گیرد. با مد نظر قرار دادن این فرضیه که نقش و عملکرد برخی صحابه در تغییرات و تحولات جامعه بعد از پیامبر(ص)، در جهت مخالف ارزش‌های اسلامی نسبت به عصر پیامبر(ص) بوده است، سعی شده تا نقش و جایگاه صحابه در مقطع زمانی مذکور، بررسی شود و بدین ترتیب سیر تحولات ناشی از عملکرد، و نیز سهم آنان در تغییرات و تحولات جامعه روشن گردد. لذا در سه حوزه مذکور، شاخصه‌های تغییر و تحول جامعه صدر اسلام در جهات مثبت و منفی مورد توجه قرار گرفت. با توجه به متون تاریخی و روایی این نتیجه به دست آمد که صحابه پیامبر(ص) بر اساس ارزش‌ها و شاخصه‌های اسلامی نظیر؛ سبقت در اسلام، سبقت در ایمان، هجرت، جهاد در راه خدا و... توانستند عوامل تعیین کننده در تحولات جامعه محسوب شوند و با تکیه بر رهبری الهی و ایمان و عقیده بر مبنای تعالیم قرآن کریم و سیره پیامبر(ص) جامعه ای اسلامی و حکومت دینی را پایه گذاری نمایند و در گسترش آن نقش بسزایی ایفا نمودند. ولی بروز برخی رفتارهای جاهلانه و غیر اسلامی از همان زمان پیامبر(ص)، در نهایت بازگشت صحابه به ویژگی‌ها و معیار‌های دوران جاهلیت و تعصبات ناشی از آن را آشکار نمود. چنان که رجوع به گذشته، پس از پیامبر اسلام (ص) به اوج خود رسید و عملکرد آنان موجب تحولات عمیقی در زمینه‌های مختلف جامعه گردید.

ازآنجا که بررسی شیوه‌های ارتباطی پیامبراسلام «صلی الله علیه و آله» می‌تواند نوع تعامل را در تمام سطوح ارتباطی تنظیم نماید و ازطرفی موجب برقررای ارتباط مؤثر و نشر و گسترش دین مبین اسلام شود. از این رو این پژوهش تلاش دارد با بررسی حیات تبلیغی پیامبر اسلام «صلی الله علیه و آله» در دوران مکی با رویکردی ارتباطی به شیوه‌های ارتباطی پیامبر «صلی الله علیه و آله» بپردازد. برای دستیابی به این مهم از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است و از طریق مراجعه به منابع دست اول تاریخی و منابع روایی شیوه‌های ارتباطی پیامبر «صلی الله علیه و آله» و اصول حاکم بر آن را استخراج و به بررسی و نقد رویکردهای ارتباطی اندیشمندان ارتباطی پرداخته وحاصل این تلاش درباره اصول حاکم بر سطوح ارتباطی پیامبر اعظم «صلی الله علیه و آله» در دوران مکی عبارتند از: خوش خلقی، تساهل، جذابیت، تغافل ،همانندی و... در ارتباطات میان فردی و در ارتباطات گروهی:اصل اعتماد، تدریج، همدلی،خوشروئى... و اصول حاکم برارتباطات میان‌فرهنگی: مدارا، پایبندی به اصول و ارزش‌ها، احترام متقابل و اصل موعود گرایی. وشیوه‌های ارتباطی پیامبر اعظم «صلی الله علیه و آله» نیز عبارتند از: انگیزه‌بخش و جلب توجه مخاطب، بهره‌گیری از مشترکات بین فرستنده و گیرنده، اعتباربخشی ارتباط، بهره‌گیری از ابزارهای ارتباطی مورد توجه مخاطب، رسانه‌سازی، ارائه الگوی عملی، اعزام مبلغ، انعطاف‌پذیری در استفاده از شیوه‌های پیام‌رسانی. و در پایان پس از نقد و بررسی رویکردهای ارتباطی و مقایسه آن با شیوه‌های ارتباطی پیامبر اکرم «صلی الله علیه و آله» روشن شدکه هیچ یک از رویکردهای ارتباطی نمی‌توانند شیوه‌های ارتباطی پیامبر «صلی الله علیه و آله» را بیان نمایند. بنابراین یک مدل پنجمی مطرح شد و آن را مدل دعوت نامیدیم که زیربنای آن نظریه توحید است ونظام ارتباطی بر پایه آن ساخته می‌شود، و آنچه نقش جهت‌دهی خطوط ارتباطی را در ارتباطات اسلامی دارد، ارتباط با خداست، در واقع ارتباط با خدا رکن همه ارتباطات است.

در تاریخ سده های میانه، سرزمین های خلافت عباسی با جنبشی دینی، اجتماعی، فلسفی و سیاسی روبه رو شدند که از نظر قدرت سیاسی رقیب دستگاه خلافت بغداد گردید. اسماعیلیان؛ یعنی معتقدان به امامت اسماعیل بن جعفر علیه السلام، پس از مبارزه ای طولانی در نقاط مختلف جهان اسلام، با تشکیل حکومت فاطمیان در شمال آفریقا به سلطه سیاسی دست یافتند و در سال 297 هجری به طور رسمی خلافت خود را آغاز کردند. این مقاله با تکیه بر درکی از مفهوم عینیت تاریخی و با نقد درونی و بیرونی گزارش های مورخان ساکن سرزمین های شرقی خلافت عباسی را که تحت سیطره سیاسی و عقیدتی عباسیان بودند نشان داده است گرایش های سیاسی و عقیدتی، مکان رشد و نمو و هویت فردی و خانوادگی مورخان بر گزارش های آنان از حکومت فاطمیان تاثیر گذاشته و باعث بدبینی عمومی نسبت به فاطمیان شده است.