جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهدرمیان کتاب های تفسیری که به منظورشفاف سازی معنا و تبیین و توضیح مفاهیم بلند قرآن کریم، نگاشته شدند و مفسران در آنها با بهره بردن از روش های گوناگون از جمله روایی یا اثری، علمی و ... به تفسیر آیات الهی پرداخته اند؛ تفسیر نور الثقلین حویزی به سبب این که از احادیث پیامبر اکرم (ص) و ائمه(علیهم السلام) بهره برده و با توجه به این که آن بزرگواران به سبب پیوندشان با قرآن کریم معتبرترین تفسیر را از این کتاب الهی ارائه دادند، شایسته و در خور توجه و عنایت می باشد.رساله پیش رو با در نظر داشتن نکات مذکور، به بررسی این تفسیر پرداخته است

علوم قرآن با پردازش به مباحثی خارج از قرآن در فهم و درک واقعیت آن نقش ایفاء کرده، ولی معارف قرآنی با بررسی داخلی و مطالعه آیات شریفه و کمک از این علوم در مسیر فهم عمیق قرآن قدم بر می دارد. آن چه در این پایان نامه به آن پرداخته شده است شامل : کیفیت نزول، ( نزول دفعی و تدریجی و آراء بزرگان متقدّم و متأخّر در مورد آن ) ونیز فایده ها و علل نزول تدریجی قرآن و اولین آیات و سوره نازل شده و همچنین آخرین آنها می باشد. اسباب النزول یا شأن النزول قرآن به عنوان یکی دیگرازعلوم قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است.در تعریف آن عده ای فرق قائل شده اند و شأن نزول را أعم از اسباب النزول می دانند.اين گروه معتقدند هر گاه به مناسبت جريانى درباره ‏شخص و يا حادثه‏اى، خواه در گذشته يا حال يا آينده و يا در باره فرض احكام، آيه يا آياتى نازل شود همه اين موارد را شأن نزول آن آيات مى‏گويند. ولی حادثه يا پيش آمدى كه متعاقب آن، آيه يا آياتى نازل شده باشد و به عبارت ديگر آن ‏پيشامد باعث و موجب نزول گرديده باشد را سبب نزول گویند. و نيز درباره آیات مکی و مدنی و ملاک تشخیص و فواید آن ها و برخی از اختلافات فریقین در این زمینه بحث هايي آورده شده است. در مورد اعجاز قرآن پس از بیان پیشینه و تعریف آن اشاره به این نکته مهمّ دارد که معجزه، جنبه دفاعی دارد نه تبلیغی. به این معنا که پیامبران الهی، درآغاز رسالتشان پس از مواجه با تردید های ناشی از جهل و عداوت های مخاطبان، معجزه را ارائه می کردند نه قبل از مخالفتهای آنان. در ادامه بحث، ابعاد و وجوه اعجاز قرآن بررسی می شود، که جنجالی ترین مبحث آن، مسئله صَرفه می باشد که قائلین به آن اعجاز را، در خود قرآن نمی دانند بلکه معتقدند که خداوند انگیزه و اراده را از آنان سلب می کند.وطبق تعریف دیگری، اساساً، خداوند اختیار و امکانات مقابله با قرآن را از همان ابتدا به انسان نداده است. البته این نظریه را اکثریت بزرگان عامّه و خاصّه مردود دانسته اند. محکمات، آیات ناسخ و دارای معنی واضح و دور از شبهه می باشد. متشابهات دارای معانی چند وجهی است که اکثریت عامّه تأویل آن را مختصّ خداوند می دانند که البته شیعه، معصومین علیهم السلام را نیز آگاه بر تأویل می داند. علم ناسخ و منسوخ دارد در تعریف آن، از بین بردن، تغییر دادن و نسخه برداری را ذکر کرده اند. متناسب با هر یک از تعاریف ذکر شده تعداد آیات منسوخه متفاوت گشته است.مثلاً برخی از پیشینیان آیات منسوخه قرآن را تا پانصد آیه شمرده اند و برخی از متأخرین پنج، هشت و یک مورد دانسته اند.آیات منسوخه را به سه نوع مشهور تقسیم کرده اند که عبارتند از: نسخ آیه و محتوا با هم، نسخ آیه بدون محتوا، نسخ محتوا بدون آیه و نوع چهارم نیز نسخ مشروط است. آخرین فصل، عدم تحریف قرآن می باشد که در آن به آراء قائلین به تحریف از هر دو گروه و دلائل متقن در ردّ این پندار باطل مطالبی ذکر شده است.مستندات مدعیان تحریف را، روایات دروغین و برداشتهای ناصحیح از برخی روایات تشکیل می دهد. و دلائل منکرین تحریف كه نظر علماى بزرگ شيعه می باشدبه زير مي باشد:گواهى تاريخ، ضرورت تواتر قرآن، مسأله اعجاز قرآن، ضمانت الهى، عرضه روايات بر قرآن، نصوص اهل بيت علیهم السلام .موضوع وحی را مباحثی همچون: ضرورت نزول، تعریف، اقسام، کیفیت نزول، و برخی از ویژگی های آن در خصوص همسازی با فطرت انسانی و صلاحیت قانونگذاری و ... در بر می گیرد.

واژگان و مفردات قرآن از جنبه‌های گوناگونی مورد مطالعه قرار می‌گیرند. مطالعه این واژگان امکان فهم بهتر مراد آیه را به مفسّر و خواننده قرآن می‌دهد، چرا که یک واژه همیشه بر یک معنا در تمام گفتار و نوشتار باقی نمی‌ماند، بلکه با توجه به کاربرد یک واژه در جملات مختلف ،دارای معانی متفاوتی می‌باشد. عدم اطلاع بر این امر، گاهی ممکن است منجر به فهم اشتباه یک متن شود. از جمله این واژگان قرآنی، واژه فتنه است که از فراوانی،تنوع شکلی، اعرابی و نیز مفهوم خاصی برخوردار است.فتنه، در میان مفاهیم قرآنى از اهمّیتى ویژه برخوردار است. در آیات قرآنى از جمله فلسفه نهایى جهاد، رفع فتنه دانسته شده است. برخى از مفسّران، فتنه را شرک دانسته‏اند و کسانى، حکم کافر بودن فتنه‏گر را داده‏اند. مفسّرانى، جوّ خفقان و برخى فضایى آلوده و شبهه‏ناک را بر فتنه بار کرده‏اند. این گونه‏گونى دیدگاه‏ها بین مفسّران، ناشى از فضاى فرهنگى و سیاسى و اجتماعى‏اى است که آنان را به این اندیشه سوق داده است، و شاید هم فهم ویژه آنان از واژه‏هاى در بستر فرهنگى خاصّ، به این امر، منتهى شده است.

موضوع مورد بحث، نقش حکومت در تربیت مردم از نظر امام علی× است. مسأله تربیت از اهداف متعالی خلقت و موجب رشد وکمال انسان‌ها می‌باشد و همواره مورد توجه انبیای الهی و ائمه اطهار^ بوده است و حکومت‌ها نیز که وجود آن ها جهت نظم و مدیریت جامعه امری ضروری است در این امر خطیر سهیم هستند. در حکومت اسلامی، کارگزاران باید با استفاده از ابزار حکومت در راه خدمت، هدایت، تربیت و رشد و تعالی مردم قدم بر دارند. تربیت نیز هم‌چون بسیاری از امور با عواملی از قبیل اراده فرد، محیط خانواده و اجتماع ارتباط تنگاتنگ دارد. برای توفیق در مسیر تربیت باید از راه و روش صحیح آن وارد شد و بسترها و زمینه‌هایی فراهم نمود تا موجب شکوفا شدن استعدادهای مردم و تقویت باورهای دینی آنان گردد. در این میان الگوی حکومتی امام علی × و رهنمودهای ایشان در جایگاه تربیت مردم رهگشاست که می‌توان در سه عرصه فرد، اجتماع و خانواده از ارشادات آن حضرت در راه رشد و تربیت مردم وهدایت آنان به سوی سعادت دنیوی و اخروی بهره برد. از آن‌جایی که از مهمترین وظایف حکومت دینی این است که با در اختیار گرفتن امکانات و نعمات الهی به هدایت و تربیت بپردازد، لذا هرگونه تخطی از این اصل و وظیفه دینی به مرور آسیب‌ها و آفاتی را نمایان می‌سازد که دامنه آن در ابعاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسیگریبان گیر مردم شده و سپس در طول زمان حکومت‌ها را نیز شامل میشود.مدیریت دینی در هر جامعه‌ای برای تربیت نیاز به شاخص‌ها و ضوابطی دارد تا حاکم با اطمینان و خاطری آسوده و با کم‌ترین آسیب و نقصی جامعه را مدیریت کرده، اهداف تربیتی را پیاده نماید. این شاخص‌ها در سنت علمی و عملی پیشوایان دینی و از جمله امام علی × ذکر شده و با استفاده از آن‌هاست که می‌توان به تربیت دینی مردم پرداخت. از دیدگاه امیر المومنین × از جمله حقوقی که حکومت ها بر عهده دارند تعلیم و تربیت مردم است و این که حکومت‌ها باید با استفاده از حسّ فطری تربیت پذیری مردم واستفاده از روش درست و استوار تربیت به انجام این وظیفه مهم بپردازند و اینکه در صورت سرپیچی از این مهم پیامدهای ناگواری از جهات مختلف هم‌چون رواج جهل و نادانی، فساد و تباهی و هلاکت، قدرت طلبی و آشفتگی در امور، از بین رفتن وحدت و خیر و برکات، تزلزل سطح عزت و کرامت متوجه مردم و موجب تضعیف و ناپایداری و یا اضمحلال حکومت خواهد شد.

موضوع این پایان نامه در مورد معنا شناسی « خیر » و « شرّ » از دیدگاه مفسرین قرآن کریم می باشد. با توجه به اینکه واژه « خیر » و « شرّ » هر کدام در قرآن بسیار تکرار شده است بنابراین معانی مختلفی از آن متصوٌر است ، « خیر » به معنی خوب ، نیکی ، زیبائی و هر آنچه که از نظر عقل پسندیده به نظر می رسد و « شرّ » به معنی بدی و پستی و هر آنچه که جامع تمام رذایل باشد می گویند مفسّرین قرآن کریم معانی مختلفی همچون : ثروت ، اختیار ، زن ، قرآن ، مصلحت ، اسب ، نیکوکاری ، اسلام ، ایمان ، پذیرش حقّ ، غنیمت ،نیرومندی ، عافیت ، سود و طعام از واژه « خیر » استنباط نموده اند. و همچنین از نظر مفسرین قرآن کریم کلماتی وجود دارد که مترادف با « خیر » و « شرّ » می باشندکلماتی همچون : برکت، برّ ، حسن ،معروف ، جمال ، سلام ، رشد و سعادتمترادف « خیر » می باشد . واژه هایی همچون : سوء ، نحس، ضرر ، فتنه ، مصیبه ،شقاوت ، مترادف با« شرّ » در نظر گرفته شده است.و مفسّرین قرآن کریم بیان داشته اند در راه رسیدن به کمال و سعادت جز شناخت« خیر » و عمل به مصادیق آن و آگاهی از « شرّ » و دوری از مصادیق «شرّ» میسّر نخواهد بود و عدم شناخت از « خیر » و « شرّ » عدول از منزلت انسانیت ،راهی به سوی نکبت و بدبختی چیز دیگری حاصل نخواهد شد.

کتاب نهج الفصاحه تألیف استاد مرحوم ابوالقاسم پاینده است. این کتاب شامل 3227 حدیث و 16 خطبه از پیامبر(ص) و یک مقدمه‌ی مفصّل در 167صفحه که در ابتدای کتاب نوشته شده است. مولف در این کتاب، از منابع معتبر و اصیل و غیر آن از کتب شیعه و سنی، احادیث را گردآوری و ترجمه کرده است، ولی اسناد این روایات نقل ننموده است. نقدوبررسی این روایات به دو لحاظ، حائز اهمیّت است: 1- انتساب این روایات به ساحت مقدّس نبی اکرم(ص).2- محتوای آموزشی و تربیتی این روایات. بعد از بررسی و ارزیابی احادیث منتخب و با توجّه به مطالبی که در اینپایان نامه بیان شد، می‌توان به امور ذیل اشاره نمود: بسیاری از این احادیث را نمی‌توان در منابع دست اوّل و معتبر حدیثی به گونه‌ای یافت که عنایت ویژه‌ی قدما، از علمای حدیث شناس شیعه به آن احراز شود. موضوع و مضمون روایات بیشتر درباره‌ی فضیلت و اخلاقیّات است و احادیث فقهی، کمتر در میان آن‌ها دیده می‌شود. بیش‌تر روایات نهج الفصاحه، دارای متنی کوتاه هستند. این احادیث بیشتر در منابع عامّه یافت می‌شود. در بین این روایات، احادیث مرفوع، مرسل و ضعیف، مشاهده می‌شود. حدوداً شش روایت بدون سند، نقل شده بودند. یازده روایت، فقط در نهج الفصاحه یافت شده و در کتب روایی دیگری مشاهده نشد. بیشتر روایات از کتاب «الجامع الصغیر» جلال الدین سیوطی و کنز العمال متّقی هندی، استخراج شدند. بعضی از روایات فقط در «الجامع الصغیر» سیوطی و برخی دیگر فقط در «کنز العمال» متقی هندی یافت شدند. برخی روایات با کمی تفاوت لفظی در منابع دیگر نقل شده‌اند. در این پایان نامه، سی و هشت واژه‌ی غریب، از میان واژگان احادیث، شرح داده شد.

تفسیر نورالثقلین که توسط عبد علیبن جمعه حویزی فقیه و محدث امامی مذهب در قرن یازدهم هجری نگاشته شده است، از تفاسیر ارزشمند روایی شیعه به شمار می‌آید و حاوی بیش از سیزده هزار روایت است. هدف مفسردر این تفسیر، همچون سایر تفاسیر روایی ، فقط گردآوری روایات مربوط به آیات است نه تایید یا ردّ آنچه نقل کرده، چراکه مولف به این نکته تصریح می‌کند که هدف از گردآوری، فراهم آوردن فرصت تحقیق بیشتر در روایات تفسیر است از این رو حتی برخی از روایاتی را که با اجماع شیعه مخالف بوده‌است نیز ذکر کرده‌ و به نقد و بررسى آنها نپرداخته است. پایان نامه پیش رو، در صدد بوده است، علاوه بر مشخص کردن سوره و شماره ی آیات تفسیر شده و ترجمه آیات و روایات در جزء یازدهم قرآن کریم، به بررسی احادیث تفسیری این تفسیر به گونه ی منبع شناسی، رجال شناسی و نقل ترجمه ی دقیق آنها بپردازد. در بخش بررسی روایت وسند حدیث، روش کار به این صورت بوده است که ابتدا هر حدیثی به لحاظ سند و متن با منبع اصلی تطبیق و سپس با منابع حدیثی و تفسیری دیگر مورد بررسی دقیق قرار می‌گیرد تا در صورت وجود تفاوت در نسخه ها و نقل ها ذکر شود که در عین حال تبارشناسی هم صورت گرفته باشد؛ و اگر حدیثی فاقد سند باشد، سندی برای آن جستجو ودر صورت امکان مستند سازی شود. در بخش رجال شناسی، راویان حدیث بر اساس کتب رجالی مشهور مورد جستجو قرار گرفته و شرح حالی از آنها، اعم از توثیق و تضعیف، مدح و ذم یا مجهول بودن ذکرگردیده است.

تفسیر نورالثقلین، از جمله تفاسیر ارزشمند روایى شیعه است که در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم، توسط عبد على بن جمعه حویزى، فقیه و محدّث امامى، نگاشته شده است. مفسّر در مقدمه ى این تفسیر به این نکته اشاره کرده است که هدف از گرد آورى احادیث، فراهم آوردن فرصت تحقیق بیشتر در روایات تفسیر است. هدف کلى از تألیف این نوشتار ارزیابى احادیث نیمه ى اول جزء یازدهم قرآن کریم است چرا که در تفسیر نورالثقلین روایات، بررسى و ارزیابى نشده بلکه فقط گرد آورى شده اند؛ به همین منظور در این نوشتار علاوه بر مشخص کردن روایات مرتبط با هر آیه به صورت جداگانه و ترجمه ى آنها، به بررسى و ارزیابى احادیث تفسیرى مرتبط با هر آیه پرداخته شده است تا درجه ى احادیث از لحاظ ضعف و قدرت مشخص گردد. در بررسى احادیث تفسیرى ابتدا هر حدیثى از لحاظ متن و سند با منبع اصلى تطبیق و سپس با منابع حدیثى و تفسیرى دیگر مقایسه و مورد بررسى دقیق قرار گرفته است تا در صورت وجود تفاوت در نسخه ها، تفاوت ها ذکر شوند که در عین حال تبارشناسی هم صورت گرفته باشد، سپس سندهای مختلفی را که برای هر حدیث یافت شده‌اند، تک تک مورد بررسی قرار گرفته شده و بر اساس کتاب‌های رجالی مشهور مانند: الخصال شیخ صدوق، الرّجال نجاشی، الکافی شیخ کلینی، الفهرست و الرّجال شیخ طوسی،... رجال شناسی شده و شرح حالی از آنها اعم از توثیق، تضعیف، مدح، ذم، مجهول یا مورد اختلاف بودن، ذکر گردیده است.در انتهای بررسی سندهای هر حدیث، بررسی نهایی سند ارائه شده و اگر نکته‌ای در زمینه‌ی متن یا سند یافت شده باشد، در ضمن بررسی هر حدیث بیان شده است.

کتاب تفسیر صافی تألیف ملامحسن فیض کاشانی است که بیشتر با جنبه روایی و نقلی نوشته شده است. این کتاب شامل دوازده مقدمه می‌باشد که اینمقدمه‌ها را به عنوان مقدمات تفسیری خود ذکر می‌کند مولف در این کتاب، از منابع معتبر و اصیل و غیر آن از کتب شیعه و غیرشیعه، احادیث را گردآوری کرده و در تفسیر خود سعی کرده است تفسیری پیراسته از اندیشه‌های گوناگون عرضه کند، ولی اسناد این روایات را نقل ننموده است.

تفسیرنورالثقلین،یکی ازتفاسیر روایی است که در اواخر قرن یازدهم واوایل قرن دوازدهم هجری نگاشته شده ویکی از مهمترین تفاسیری است که روایات اهل البیت(علیهم السلام) را که پیش ازآن پراکنده بود،جمع آوری کرده است. حویزی مولف این تفسیر،توضیحی در باره‌ی آیه یا روایت ومطالب مربوط به آن ارائه نمی دهد،هرچند که روایات باهم ناساز گار باشند.خودمولف به این مطلب، درمقدمه تفسیر به آن اشاره دارد ونقل روایاتی که مخالف باعقاید علمای شیعه است را به معنای عمل واعتقاد بدان نمی داند واین کار او تنها به این منظور بوده که بر خواننده معلوم شود چه کسی آن را نقل کرده است تا خود خواننده به توجیه آن بپردازد.پایان نامه پیش رو،در صدد بوده است،علاوه برمشخص کردن سوره وشماره آیات تفسیر شده وترجمه آیات وروایات وشرح واژگان غریب، به بررسی سند ،احادیث تفسیری ورجال شناسی مربوط به آن ها بپردازد. دربخش بررسی روایت،ابتدا هر حدیثی به لحاظ سند ومتن با مصدر اصلی تطابق ومورد بررسی دقیق قرارمی گیرد وسپس بامنابع متقدم ومتأخر،مقایسه شده است تا تفاوت نسخ ونقلها یا اشتباهات محتمل در سند ومتن ذکر شود وچنانچه نکته یانکاتی به نظررسیده،بیان شده است.دربخش رجال شناسی حدیث ،راویان حدیث بر اساس کتب رجالی مشهور مانند، رجال النجاشی،الفهرست ورجال الطوسی،اختیار معرفه الرجال کشی،رجال ابن داودحلی ،معجم رجال الحدیث آیت الله خوئی و... مورد جستجو قرار گرفته وشرح حالی از آنها،اعم از توثیق وتضعیف، مدح وذم یا مجهول بودن ذکر گردیده است.