جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«وحدت وجود» بعنوان اساس و بنیان عرفان نظری، در طول تاریخ تفکر اسلامی همواره محل بحثهای فراوانی میان اندیشمندان بوده است. ملااسماعیل خواجویی، از متفکران و متکلمان عصر صفویه و دوران بعد از ملاصدراست که به نقادی این نظریه پرداخته و آن را از جهات گوناگون بچالش کشیده است. خواجویی براساس تباین وجودی واجب الوجود با موجودات ممکن، وجود مطلق نبودن واجب الوجود، اقامه نشدن استدلال عقلانی در اثبات وحدت وجود و نارسایی استدلالهای برخی از عارفان و متصوفان در اثبات وحدت وجود، این نظریه را نامقبول و نادرست میداند. اما در پژوهش حاضر بیان شده که انتقادات خواجویی ناشی از مغالطه و خلط میان معانی مختلف اصطلاحات علوم فلسفه و کلام با عرفان نظری است؛ هر چند که در برخی موارد مانند اقامه نشدن استدلال عقلانی از سوی عارفان در اثبات وحدت وجود — انتقاد او صحیح بنظر میرسد.

مسئلۀ شر و چگونگی رویارویی با آن از بنیادی‌ترین اندیشه‌هایی بوده که در طول تاریخ، همواره خاطر بشر را به خود مشغول داشته است. در بین ادیان آسمانی، دعا یکی از ابزارهای کارگشا در رویارویی با شرور معرفی شده است. کژتابی متدینان در فهم این آموزه و گمان نادرستشان در گره‌گشایی همۀ دعاها از همۀ گرفتاری‌ها، ضرورت این پژوهش را بیش از پیش روشن می‌سازد. لذا پرسش اصلی این نوشتار آن است که بر پایۀ اندیشه‌های ابن‌عربی، گونه‌های دعا کدام‌اند و چگونه می‌توان با آن‌ها بر صدمات روحی و جسمی ناشی از شرور و بیماری‌ها فائق آمد یا از آن در حین گرفتاری‌ها به‌مثابۀ نردبانی برای تعالی روحی بهره جست؟ این پژوهش در روی آوردی توصیفی‌تحلیلی به آرای ابن‌عربی، به این نتایج دست یافت: 1. ابن‌عربی انواع سؤال و دعا را به سه قسم لفظی و حالی و استعدادی تقسیم می‌کند؛ 2. ابن‌عربی سؤال لفظی را به استعجالی و احتمالی و امتثالی تفصیل می‌دهد؛ 3. از منظر عرفانی، انسان کامل یا از هر گونه سؤالی دست می‌شوید یا فقط از روی امتثال سؤال می‌کند؛ 4. فقط با سؤال احتمالی و امتثالی می‌توان آسیب‌های ناشی از بدی‌ها و بیماری‌ها را به حداقل رساند. از کارکردهای دیگر گونه‌بندی دعا، کاهش نومیدی‌ها و فزونی امیدها و به دنبالش کاستن رنجِ آلام و ناملایمی‌هاست.

استناد به احادیث معصومین (ع) و تبیین وجوه گوناگون معنایی روایات یکی از مهمترین دغدغه های ملاصدرا در تبیین مسائل حکمت متعالیه است. یکی از این احادیث که ملاصدرا در موارد فراوانی از آن بهره برده حدیث معروف به «لا ابالی» می‌باشد که مطابق آن خداوند بیان می‌دارد که برخی از انسان‌ها را برای بهشت و برخی دیگر را به جهت دوزخ خلق نموده و باکی نیز در انجام این امر ندارد. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و بررسی چندین اثر از آثار ملاصدرا به ویژه شرح اصول کافی بدین نتیجه رسیده که ملاصدرا این حدیث را قدسی و مورد اتفاق شیعه و اهل سنت دانسته است. بررسی منابع روایی شیعه و اهل سنت نشان می‌دهد حدیثی که دقیقاً از نظر الفاظ، منطبق با منقولات مورد نظر ملاصدرا باشد، یافت نمی‌شود. با وجود این، احادیثی یافت می‌شود که از نظر معنائی تا حدودی معنای مورد نظر ملاصدرا از آن‌ها استنباط می‌شود.

اتحاد عالم و معلوم از مبانی مهم حکمت متعالیه است که ملاصدرا با الهام از فلاسفۀ نوافلاطونی آن را تبیین و اثبات کرده است. این اتحاد به دو مقام کثرت در وحدت و وحدت در کثرت تقسیم می‌شود و برهان تضایف یکی از مهم‌ترین استدلال‌های اثبات آن در مقام کثرت در وحدت است. این برهان سه نکتۀ اساسی دارد: وجود ادراکی موجود مجرد، معلوم بالذات نبودن موجودات مادی و اضافۀ عالم و معلوم. انتقادات احسائی نیز متوجه این‌هاست. ازنظر احسائی به‌دلیل فعلی بودن معنای ادراک، قدیم و نامخلوق شدن مادیات درصورت معلوم نبودن آن‌ها و لازمۀ مبدأ اشتقاق بودن اضافۀ عالم و معلوم، برهان ملاصدرا با انتقادات اساسی مواجه است؛ باوجوداین، به‌دلیل اتحاد عالم و معلوم در مقام کثرت در وحدت یا مقام ذات بودن این برهان، معلوم بالعرض بودن مادیات و معلوم بالذات بودن صورت‌های علمی آن‌ها و عدم لزوم میان مبدأ اشتقاق و نسبت اضافه، انتقادات احسائی مشکلات اساسی دارند.

حدیث «لاتقوم الساعه» یکی از مهم‌‌ترین احادیثی است که ابن عربی در اثبات ملازمه میان ظهور مهدی موعود(عج) و برپایی قیامت به آن تمسک می‌‌جوید. بر پایه این حدیث، یکی از مقدمات و شروط ضروری وقوع قیامت، ظهور مهدی موعود(عج) و سپس رحلت ایشان از دنیا به آخرت است؛ چراکه انسان کامل مظهر اسم الله و خلیفه الاهی بر روی زمین است و با نبود او، موجبات قیامت برای آن دوره انسانی فراهم می‌‌گردد. پرسش اصلی این نوشتار آن است که در مکتب ابن عربی، مدلول حدیث لاتقوم الساعه چیست و کیفیت دلالت آن بر ظهور مهدی موعود(عج) چگونه است؟ از این پژوهش که با روشی تحلیلی_توصیفی و انتقادی به سامان رسیده است، چنین حاصل می‌‌شود که اولاً، حدیث لاتقوم در منابع روایی شیعی یافت نشده و ابن عربی با تغییراتی نسبت به آنچه در منابع روایی اهل سنت آمده، آن را در آثار خویش مطرح کرده است. ثانیاً، با قطع نظر از اشتباه صورت گرفته در نقل حدیث، اساس مدعای ابن عربی و شارحان آثار او با نظر به احادیث و اعتقادات شیعی در مورد مهدویت صحیح است.

مسأله چگونگی رابطه صفات خداوند با یکدیگر و با ذات الهی از مسائل دیرینه در میان متفکران مسلمان بوده است. در این میان صفت کلام از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و دامنه بحث در مورد آن به قدیم یا حادث بودن قرآن کریم نیز کشیده شده است. ملاصدرا نظریه اشاعره در مورد قدیم بودن قرآن را مستلزم شرک و متعدد شدن موجودات قدیم و نظریه معتزله در مورد حادث بودن آنرا مستلزم ممکن و حادث بودن واجب الوجود دانست. ولی علامه طباطبائی با اعتباری دانستن کلام و سخن، اشکالاتی به نظریات حادث و قدیم بودن قرآن وارد نمود و با استفاده از همین اصل، اعتباری بودن و با نظر به احادیث و روایات شیعی به نقادی نظریه ذاتی بودن صفت کلام خداوند پرداخت. پژوهش حاضر در روی آوردی توصیفی تحلیلی به تبیین نظریه علامه طباطبائی در مورد فعلی بودن صفت کلام پرداخته و بر آن است که احادیث شیعی بر مدعای فعلی بودن صفت کلام دلالت نمی کنند.

شادی و غم از مهم‏ترین و اساسی ‏ترین حالاتی هستند که برای هر فردی در زندگی ­اش عارض می ‏شوند. درمیان متفکران مسلمان، ابن‏ سینا برای تحلیل و بررسی این کیفیت نفسانی، بسیار کوشیده و این دو مقوله را درپرتو رابطۀ نفس ناطقه با بدن و نیز حالات روح بخاری بررسی کرده است. پژوهش حاضر حول سه محور اصلی بدین شرح صورت گرفته است: نخست، تبیین حقیقت شادی و غم، و این مسئله که لذت با شادی و غم با درد، رابطه ­ای مطابق دارد و عروض یکی از حالات، مستلزم عروض حالت دیگر به انسان است؛ دوم، چگونگی عروض شادی و غم در نفس انسان که در این حوزه، بوعلی شادی و غم را از دو جهت، عارض بر انسان دانسته است: یکی تصورات نفسانی و دیگری عوارض بدنی؛ سوم، تأثیر شادی و غم بر سلامت و بیماری انسان، بدین شرح که این دو مقوله به ­دلیل اثرگذاشتن بر روح بخاری، نقشی مهم در سلامت انسان ایفا می‏ کنند. ازنظر ابن‏ سینا مکررشدن شادی به بروز شادی بیشتر در انسان و تکرار غمناک ­بودن به ناراحتی و غم بیشتر در او می‏ انجامد. از دیگر یافته­ های این پژوهش، تقسیم­ کردن شادی و غم بر سه قسم حسی، خیالی و عقلی را می ­توان ذکر کرد.

نیل به سعادت و گریز از شقاوت را باید از مهم ترین دلمشغولی های انسانی دانست که فیلسوفان اسلامی و به ویژه صدرالمتالهین تلاشی فراوان در تحلیل و واکاوی آن داشته اند. در این میان، شقاوت عقلانی از مهم ترین اقسام شقاوت است که خود به اقسامی دیگر تقسیم می‎شود. شقاوت عقلی یا همان شقاوت حقیقی نظری؛ که از عدم ادراک مراتب عالیه حاصل می‎آید و شقاوت عقلی عملی؛ که از غلبه ملکات و رذائل نفسانی نشات می‎گیرد. پرسش اصلی این نوشتار آن است که شقاوت عقلانی در حکمت صدرایی کدام است؟ در روی آوردی تحلیلی توصیفی به آثار صدرالمتالهین، چنین حاصل آمده که شقاوت عقلانی نقطه مقابل سعادت حقیقی بوده و همچون سعادت حقیقی، به انسان های نادری اختصاص دارد. اساسا عواملی چند را می‎توان در پیدایش شقاوت حقیقی در انسان ها موثر دانست: غلبه عوارض بدنی بر نفس ناطقه، نقصان ذاتی نفس ناطقه انسانی، اعراض از سعادت حقیقی، جهل به علوم حقیقی و غلبه قوه وهم و ادراکات وهمانی در انسان. این همه در دور شدن نفس ناطقه از حقیقت نورانی خویش و نیز غلبه بر ملکات ظلمانی و ناسازگار با سعادت حقیقی انسان، مشترک‌اند.

مسئلة تناهی ابعاد از قدیمیترین مباحث فلسفة طبيعي است که نتایج آن وارد حوزة فلسفة الهی نیز شده است. سؤال اینست که ابعاد عالم و هر یک از اجسام طبیعی محدود و متناهی است یا نامحدود و نامتناهی؟ ارسطو نخستین فیلسوفی است که در تاریخ فلسفه به بررسی این مسئله پرداخته و نامتناهی بودن ابعاد یک جسم و عالم طبیعی را ممتنع دانسته است. ابن‌سینا نیز بپيروي از ارسطو، ابعاد جسم را متناهی میداند و براهین سه‌گانه تطبیق، مسامته و سلّمی را براي اثبات این نظریه بيان ميكند. فخررازی که مهمترین منتقد ابن‌سینا در تاریخ فلسفه است، در این مسئله نیز انتقاداتي بر نظریة ابن‌سینا وارد میداند. در اين پژوهش اثبات ميشود که اکثر اشکالات فخررازی در اينباره ناشی از خلط ذهن با خارج و مغالطة میان احکام مقولات نه‌گانه با مقولۀ کمّ متصل است.

شفاعت از مباحث تفسیری - کلامی است که آیات قرآنی سبب طرح آن در میان متفکران اسلامی گردیده است. مباحث مربوط به شفاعت را می توان به دو دسته کلی شفاعت کنندگان و شفاعت شوندگان تقسیم نمود. اشاعره و معتزله پیامبر اسلام(ص) را شفاعت کننده می دانند و در مورد سایر شافیان نظریه خاصی ارائه ننموده اند. در مقابل، ملاصدرا موجودات متقدم در قوس نزول(مجردات عقلی) و صعود(انسانهای کامل) را به دلیل واسطه فیض بودن، شفاعت کننده انسانها و هادیان آنها به سوی خداوند هستند. پیامبر اسلام(ص) نیز به دلیل جامعیت اسمائی فاتح باب شفاعت است. معتزله شفاعت را در ازدیاد نعمت های مومنان بهشتی؛ و اشاعره آنرا در کاستن عذاب فاسقان و ظالمان نیز فراگیر می دانند. ملاصدرا ضمن نقادی نظریه معتزله، شفاعت را در کاسته شدن عذاب دوزخیان نیز موثر می داند. البته در صورتی که افعال ناپسند آنها ملکه راسخ نگشته باشد.