جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در سال‌های اخیر نگرش موضوعی به تفسیر قرآن سرعت بیشتری پیدا کرده و مفسران با هدف دستیابی به معارف نوین، رویکرد کل‌نگری به قرآن و سوره‌ها را اتخاذ کرده‌اند. نظریه وحدت موضوعی نیز با پیش‌فرض موضوع واحد برای هر سوره، به دنبال ارائه تفسیری جامع از آیات قرآن است. در این میان، مصطفی مسلم با نگارش «التفسیر الموضوعی لسور القرآن الکریم»، اولین تفسیر کامل سوره‌های قرآن بر پایه وحدت موضوعی را ارائه داد. میزان موفقیت یا عدم موفقیت وی در عملی ساختن این شیوه تفسیری و ارزیابی کارآمدی نظریه وی، منوط به مطالعه و بررسی اثر تفسیری ایشان خواهد بود. ازاین‌رو ایده اصلی نوشتار حاضر، نقد و بررسی روش تفسیری مصطفی مسلم در سوره بقره با تأکید بر نظریه وحدت موضوعی است؛ چه آنکه رهگیری و اثبات وحدت موضوعی در طولانی‌ترین سوره قرآن می‌تواند مؤیدی بر نظریه مذکور باشد و از حجم مخالفت‌ها با آن بکاهد؛ هرچند یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد تفسیر موضوعی مصطفی مسلم از کاستی‌هایی مانند تکلف در تعیین محور و مقاطع سوره، عدم حضور نظریه وحدت موضوعی در فرایند تفسیر، ابهام و اضطراب در روش و ... رنج می‌برد و در مجموع وی نتوانسته نظریه وحدت موضوعی مورد نظر خویش را در تفسیر عملی سازد.

این مقاله در بارۀ راز رسول خدا6 و افشای آن توسط یکی از همسران ایشان در آیه سوم سوره تحریم است که معرکۀ آراء مفسران شده است. افشای این راز در همین سوره، سبب شده است که خداوند به نحو بی­نظیری از رسولش دفاع کند. روایات شأن نزول مورد استناد مفسران اهل سنت و مفسران شیعه متأثر از منابع اهل سنت، نه تنها از پیچیدگی این راز نکاسته، بلکه موجب انتساب نسبت­های ناروایی به مقام رسالت گردیده است. نگارنده با معیار قرار دادن سیاق حاکم بر آیات آغازین سوره تحریم و بررسی روایات وارده در شأن نزول، به شأن نزولی دست یافته که تا قرن پنجم مورد توجه عالمان شیعه بوده و پس از آن مورد غفلت واقع شده است. در این شأن نزول، منظور از راز رسول خدا 6خلافت بلافصل امیرالمؤمنین7 از جانب خداوند، و اقدامات دیگران در کنار زدن ایشان از خلافت معرفی شده است. در این روایات، علاوه بر حفظ شأن و عصمت رسول خدا6، ارتباط بین راز مذکور با عبارت ﴿صالح المومنین﴾ و همچنین علت واکنش شدید پروردگار در مقابل افشای آن بیان شده است.

یکی از مناقشات مبنایی بین مسلمانان و مستشرقان، ماهیت وحی رسالی، به ویژه در رابطه با پیامبر اسلام است. مستشرقان بخلاف مسلمانان، بنا به انگیزه های خاص و پیش فرض های مادی گرایانه ای که در رابطه با ماهیت وحی رسالی دارند، قائل به غیر الهی بودن آن شده اند. نگارنده با روش توصیفی تحلیلی، نخست نظرات مستشرقان را با توجه به عوامل مؤثر در آنها، در دو دسته ی الهی و غیرالهی تقسیم کرده استو سپس به عوامل دخیل در نظر آنها پرداخته است.عامل "انسانی" و "محیطی-زمانی" دو مؤلفه اصلی دخیل در آراء مستشرقان از یک سو و بررسی محیط و زمان نزول وحی از سوی دیگر، غیر الهی بودن وحی قابل ردّ خواهد بود. ویژگی های شخصیتی پیامبر و خصوصیات متن قرآن کریم نیز نافی غیر الهی بودن وحی قلمداد می گردد.

اهل سنّت غالباً جایگاهی بسیار والا همچون جایگاه عصمت برای صحابه ی پیامبرصل الله علیه و آله قائل‌اند. در نگاه ایشان صحابی پیامبر، به دلیل درک ظاهری پیامبر اکرم صل الله علیه و آله از هرگونه خطا و اشتباهی، مصون بوده‌اند و برای این ادّعای خود، آیاتی از قرآن کریم ذکر می‌کنند؛ از جمله این‎ که طبق آیه‎ ی 100سوره‎ی توبه، تمام صحابه را ازجمله‎ ی سابقون می ‌دانند که هم خدا از آنها راضی است و هم آنان از خدا راضی هستند، لذا همگی عادل ‎اند و در مورد آنها جرح و تبدیل راه ندارد. در قرآن کریم، واژه‎ی «صحابی» با این معنای کنونی بیان نشده و اگر مدح و ثنایی به مسلمین نسبت داده شده، مطلق نیست بلکه مشروط به برخی شرایط، ازجمله ایمان و عمل صالح افراد است، نه به‎ صرف صحابی بودن آن‎ها. با توجّه به بررسی آیه‎ ی 100 سوره‎ی توبه، عدالت همه‎ ی صحابه اثبات نمی‌شود.

از ابعاد زبان‌شناختیِ متن قرآنی که مُهر تأییدی بر جنبه اعجاز و وحیانی بودن این کلام الهی نهاده، نظام معناسازی و روابط بینامتنی در سطوح گوناگونِ «مفاهیم، آیه‌ها و سوره‌ها» است. اتخاذ این شیوه نظم‌پذیری که می‌توان از آن، تحت عنوان «نظم شبکه‌ای متن قرآنی» یاد نمود، کارکردهای فراوانی را در فراورده‌های تفسیری به ارمغان می‌آورد. از جانبی دیگر، لزوم تمسک به نگرش جامع‌نگرانه و تشکیل نظام‌واره‌های قرآن‌بنیان، مستلزم مبنایابی درون‌دینی است. این مقاله با اتخاذ رویکردی پسینی، از رهگذر استنطاق در کاربست‌های قرآنی، علاوه بر بازکاوی دو تعبیر همسوی قرآنی، یعنی ایضاح شعاع دلالت «مثانی» (زمر/ 23) بر روابط درون‌متنی قرآن، و هماهنگی آیات آن در ساحت کلان متن (نساء/ 82)، از رهگذر تمسک به پاره‌ای از احادیث معصومانŒ ، به تبیین ادله درون‌دینی «نظام‌واره معنایی قرآن کریم» پرداخته است. لذا این پیوندهای شبکه‌ای نه‌تنها در ابعاد «مفهومی» و «موضوعی»، بلکه در گستره روابط شبکه‌ایِ «بیناآیه‌ای» و «بیناسوره‌ای» در متن قرآنی قابل ارائه است.

یکی از دشواری‌هایی که دانشمندان اسلامی در فهم آیات قرآن کریم با آن مواجه هستند، تعیین مرجع ضمایری است که در آیات مختلف به‌کار رفته است. آیه 124 سوره نحل ازجمله آیاتی است که مربوط به «اصحاب سبت» بوده و ضمیر «هاء» در عبارت «اختلفوا فیه» به مورد اختلاف آنها اشاره می‌کند. با این وجود اختلاف‌نظر درباره مرجع این ضمیر منجر به اختلاف در تفاسیر گردیده است. مقاله حاضر با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و تحلیل نظرات مشهور و غیرمشهور در این زمینه پرداخته است. نگارندگان ضمن رد دیدگاه مشهور، بر این عقیده‌اند که اگرچه همچون دیدگاه غیر مشهور مرجع این ضمیر «ملۀ ابراهیم» در آیه ماقبل است، ولی بر‌خلاف استدلال قائل این دیدگاه، آیه مورد بحث تکمیل‌کننده دیگر آیات مربوط به داستان اصحاب سبت بوده و از آن فهمیده می‌شود که علت تشریع حکم تشدیدی تحریم صید در روز شنبه، اختلاف آنان در دین توحیدی و ابراهیمی موسی (ع) بوده است.

از مسائل نوین قرآن‌شناختی که از سوی پاره‌ای از دگراندیشان مذهبی مطرح شده، انگاره تاریخ‌مندی آموزه‌های درون قرآنی است. باوجود ارتباط تنگاتنگ میان گفتمان جاودانگی قرآن و اثرپذیری آن از شرایط نزول، اما سازوکار التزام به ابعاد فراتاریخی‌ قرآن کریم، می‌تواند فصل نوینی را از مطالعات قرآنی فراروی قرآن‌پژوهان بگشاید. این مقاله، با به‌کارگیری رویکردی تبیینی-انتقادی، شبهات تاریخ‌مندی قرآن را اصولاً به دو ساحت «مفهوم‌شناختی» و «آیه‌شناختی» قابل ارجاع می‌داند. ازاین‌رو «مفاهیم قرآنی» نه‌تنها از ویژگی‌های ممتازی چون «قصدی‌بودن معنای واژگان نزد ماتن»، «نزاهت معنایی و جامعیت دلالی» و «هویت مستقل معنایی» در راستای ابعاد فراعصری برخوردارند، بلکه «آیه‌های قرآنی» نیز از رهگذر دو الگوی راهبردی قابل ارائه‌اند: الف) تعمیم‌گذاری مخاطبان قرآن در راستای ابعاد فراتاریخی آن، ب) خطاب‌های طولی دلالت‌های آیات قرآنی. التزام به مؤلفه‌های مزبور، نه‌تنها ابعاد و کارکرد نظارتی قرآن را در زمانه نزول بیش‌ازپیش می‌نماید، بلکه با سازوکاری که اساساً در بن‌مایه کاربست‌های آن به‌کار رفته، بر تمامی نیازهای کلان مخاطبان در سده‌های پسین نیز توسعه یافته است.

یکی از ساختارهای نحوی که نقشی مهم در فهم صحیح مقصود آیات دارد، اضافه‌ مصدر است. از جمله نقش‌هایی که مصدر به آن‌ها اضافه می‌شود، فاعل و مفعول‌به است و گاهی در تشخیص این‌که مصدر به فاعل اضافه شده یا به مفعول‌به اختلاف‌نظر وجود دارد. در این مقاله، اضافه‌ مصدر «ذکر» به «الله» در آیه‌ 28 سوره رعد بررسی شده و اثبات شده که در کنار نظر رایج، مضاف‌الیه در «ذکر الله» می‌تواند فاعل نیز باشد. برای دستیابی به نتیجه، ابتدا بررسی لغوی واژه‌ «ذکر» انجام شده، سپس نظرات مفسران، دسته‌بندی و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و پس از آن به بررسی 20 ترجمه از ترجمه‌های مهم قرآن‌کریم ذیل آیه‌ 28 سوره‌ رعد پرداخته شده است. اکثر قریب به اتفاق مفسران و مترجمان، قائل به مفعول‌به بودن «الله» در عبارت «ذکر الله» بوده‌اند. در ادامه‌ مقاله، ادله‌ای در اثبات فاعل بودن «الله» ارائه شده و سپس «معنای این‌که خداوند بنده را ذکر کند» تبیین شده است. از جمله دستاورد این جستار این است که در عبارت «ذکر الله» می‌توان مضاف‌الیه را فاعل نیز دانست و به مفاهیم شایان توجهی دست یافت. البته فاعل دانستن مضاف‌الیه به معنای نفی مفعول‌به بودن آن نیست؛ بلکه می‌توان آن را هم‌زمان، هم در معنای فاعل و هم در معنای مفعول‌به فهمید.

این تحقیق به مفسر از زاویه‌ی ظرفیت‌های فلسفی و هستی‌شناسانه‌ای که به دانش تفسیری وی انجامیده و میزان توانایی او برای گریز از سازه‌های داخلی و خارجی که تفسیر وی و دستاوردهایش را شکل داده، از رهگذر مقایسه‌ی علامه طباطبایی، صاحب کتاب المیزان با شهید صدر، صاحب کتاب منه المنان نگاه می‌کند، از آن جهت که آن دو به یک مکتب دینی تعلق دارند، هر چند که راه‌های آنها برای رسیدن به هدف متفاوت است و هر کدام فلسفه‌ی مشخصی را پدید آوردند و تحقیقات خود را بر دسته‌ای از مسائل معطوف کردند، که مهمتر و وسیعتر از همه پرسش از فلسفه‌ی خود ایشان بوده است. هدف از این تحقیق پیگیری تجربه‌های زیستی هر مفسر و نقششان در تفسیر و درک مقصود و مشاهدات و منابع آنها در تفسیر و ابزار آن و مراد مفسر از آنها و دلایل فراوانی و چگونگی دگرگون شدن آنها می‌باشد. بنابراین روش این تحقیق، مطالعه و مقایسه‌ی معرفت‌شناسانه است با کمک هر ابزاری که به تحقق این خوانش کمک می‌کند؛ ابزارهای مختلف تاریخی و بنیادی و داد و ستد با ریشه‌ها و شرایط آنها به مثابه‌ی ابزارهایی که در تفسیر نقش دارند و سپس در آنچه با منابع و مآخذی که هر مفسری بر آنها تکیه کرده و در میان آنها دست به مقایسه می‌زند. نتیجه آن که ریشه‌ها و شرایط به شکل‌گیری دانش تفسیری ایشان کمک کرده و دیگر آن که مقصود آنها از تفسیر بر محور عقیده و پیرامون آن می‌گردد، اما آنها از ابتدا با یکدیگر تفاوت داشتند. طباطبایی مبانی خود را تنها بر قرآن کریم که صحت آن را تضمین می‌کند استوار ساخت که منظور از صحت، ارتباط آن با مفهوم خداوند یگانه است و ابزار تفسیری خود را بر این اساس وضع کرد. از این رو نزد او دین با این سیستم ظریف پیوند خورده و منطق تفسیر با این ابزارها و با آن توسعه می‌یابد. روش او با سازگار کردن میان پیروی و نوآوری و بازنگری و ریشه یابی متمایز شده است. ولی شهید صدر، دین را نظامی برای زندگی می‌بیند و از شناخت گسترده‌ای که آن را به مفهوم نامتناهی خدا ربط می‌دهد، آغاز کرده، معانی را نامتناهی می‌داند و بر این اساس ابزارهای خود را بر پایه‌ی سیستمی که دربردارنده‌ی معانی متعدد و ممکن است و با آنها تفسیر و منطق آن تحول پیدا کرده و روش او با نوآوری و بازنگری و دگرگونی متمایز می‌گردد، استحکام بخشید.

تبیین و ریشه یابی رویکرد تفسیری آلوسی به عنوان یکی از مفسران منتسب به سلفیه در مباحث کلامی-اعتقادی در تفسیر روح المعانی امری مهم است. آلوسی به سان دیگر سلفیان و فرق کلامی و عقیدتی برآن است تا اصول موضوعه خود در مباحث مختلف را منبعث از تفسیرصحیح آیات قرآنی جلوه دهد. در همین راستا واکاوی مبانی تفسیری و کلامی وی که منتسب به جریان فکری سلفیه است موضوعیت می یابد. آنچه در یک نگاه گذرا به آراء آلوسی در مسائل مختلفی مانند توحید و نبوت و معاد و عدل رخ می نماید عدم تناسب اندیشه وی با اندیشه قاطبه سلفیه است که ممکن است منجر به حکم نمودن محقق به تهافت و عدم انسجام دیدگاه وی گردد؛ اما با بررسی دیگاه های وی در باره امامت و رجعت متوجه می شویم که وی راه و رویه سلفیان را پیموده وهم سو با اندیشه آنها شده است، لذا شایسته است با رویکردی علمی و نظام مند حقیقت باور آلوسی و مبانی آن را کشف نموده و نسبت آن را با دیدگاه عام سلفیون بسنجیم. آلوسی در غالب مباحث توحید و لوازم آن اختلافات مبنایی عدیده ای را با مدعیان منهج سلفیه رقم زده است و توافق تامی با رویکرد افراطی سلفی ها در این مسأله ندارد. وی در مسأله عصمت انبیاء همسو با دیدگاه های سلفیه بوده اما در باره آیاتی که عصمت پیامبر اکرم (ص) را بیان می کند روشی معتدل نسبت به اسلاف سلفیه پیش گرفته است. آلوسی در مبحث امامت، متعرض عقاید امامیه می شود و با طرح اشکالاتی سعی در مردود ساختن آرای آنان دارد و به همین جهت در این مبحث، همان طریق سلفیه را پیموده است. در نهایت به نظر می رسد رأی به خروج آلوسی از دایره مفسران پایبند به مکتب سلفیه و معرفی وی به عنوان اندیشمندی مستقل و متأثر از متأخرین اشاعره مدعایی غیرمستند و بی پایه تلقی نخواهد شد. لذا اتکاء آلوسی بر پاره ای از آراء سلف در رویکرد تفسیری وی، قدر مشترکی مقبول با مؤلفه های سلفیه مصطلح معاصر نداشته و صرفا راهبردی مستقل در جهت احیاء منهج سلف صالح بدون تصویب مبانی جزم اندیشانه و متعصبانه سلفیه محسوب می شود.