جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی سرشت و حقیقت انسان و ابعاد وجودی او، از موضوعاتی است که همواره مورد توجه عالمان دین، فیلسوفان و روانشناسان و اندیشمندان مدیریت بوده است. عالمان دین، اخلاق، عرفان و فلسفه و روانشناسی و مدیریت به فراخور تخصص خود به بررسی جایگاه انسان همت گماشته‌اند. آنچه که بدون هیچ شکی می‌توان درباره انسان گفت، این است که انسان، موجودی دو بعدی است که یک بعد، همان جنبه مادی آن و دیگری بعد معنوی او است. انگیزه از مهمترین وجوه زندگی انسان است. چون ادامه زندگی، بقاء، فعالیت و حتی تغییر در افراد نیازمند انگیزه است و زندگی بدون انگیزه در انسان موجب بی حرکتی، سردی و بی‌روحی خواهد بود. از آنجائیکه بحث انگیزش جزو مباحث جدید در علوم است نمی توان در منابع و متون دینی مستقیما تبیینی برای آن یافت ولی می توان مباحثی در باره عوامل موثر بر رفتار را مشاهده کرد. در گذشته رسم بر این بوده است که مباحث مربوط به مبانی رفتار را در چارچوب اخلاق مطرح کنند. بطور کلی مبانی نظری انگیزش از دیدگاه اسلام درسه محور طبقه بندی شده است :خداشناسی، جهان بینی و انسان شناسی (شجاعی،1397 :100). در آموزه های دینی مجموعه ای از حقایق و مفاهیم روحی و روانی و فعل و انفعالات درونی در قرآن کریم و روایات معصومان علیهم السلام ، ادعیه و بیان صاحب نظران مسلمان آمده است و در این میان، نیازهای گوناگون ابعاد روحی و جسمی انسان، چگونگی ارضا، و نقش آنها، بر اساس مبانی اندیشه دینی تبیین شده است. نبود یک مدل انگیزشی جامع که علاوه بر شناسائی الگوهای رفتاری غربی توانائی بیان رفتار در جوامع اسلامی را داشته باشد محقق را برآن داشت تا با انجام این تحقیق و در راستای تکمیل تحقیقات مشابه به یک مدل جامع انگیزشی دست یابد. به عنوان مثال در حدیث ذیل به بخشی از عوامل شکل دهنده انگیزه اشاره شده است : در حدیثی که شیعه و سنّی روایت کرده‌اند، این چنین آمده است: از امام صادق (علیه‌السّلام) سؤال شد: ملائکه برترند یا بنی آدم؟ حضرت فرمود: حضرت علی (علیه‌السّلام) فرمود: «اِنَّ اللّهَ عزَّوجلَّ رَکّبَ فِی الملائکهِ عقلاً بلا شهوهٍ، ورَکّبَ فِی البهائِم شهوهً بلا عقلٍ، ورَکّبَ فی بنی آدمَ کلیهما. فَمَن غَلبَ عقلَه شهوتُه فهو خیرٌ مِن الملائکهِ، ومَن غَلبَ شهوتَه عقلَه فهو شرٌّ مِن البهائِم؛ (صدوق، 1385: 4) خداوند عزّوجل، ملائکه را با ترکیبی از عقل محض بدون شهوت و حیوانات را با ترکیبی از شهوت بدون عقل آفرید، ولی در انسان، عقل و شهوت (سرشت فرشته و سرشت حیوان) را با یکدیگر ترکیب کرد. پس هر کس عقلش بر شهوت وی غلبه کند، از فرشتگان برتر است و هر کس شهوتش بر عقلش غلبه نماید، از چارپایان پست تر می‌باشد این حدیث اشاره دارد رفتار آدمی تحت تأثیر نیروهای مثبت و منفی است و به هر میزان که ارزش- های انسانی در او تقویت شده باشد و ویژگی های انسانِ رشد یافته و کامل اسلامی بر او حاکم باشد و در جهت قرب الهی گام بردارد، به همان میزان نیز انگیزه ها و جاذبه های معنوی در او کارساز خواهد بود و به عکس، به هر اندازه که نیروها و ارزش های منفی بر وجود او حاکم باشد، رفتار او توسط انگیزه های پست شکل می گیرد. در سایر عرصه های علمی طبق تعریف داریم: انگیزه، عامل رفتار انسان است و به سازگاری و انطباق انسان در زندگی کمک می‌کند و با هدایت کردن توجه، بر رفتار تاثیر می‌گذارد(فرانکن،1384: 30). آمادگی یا گرایش درونی بالقوه برای پاسخ دادن به موقعیت یا محرک خاص بیرونی، از بین موقعیت‌ها و محرک‌های مختلف موجود را می‌توان انگیزه نامید(شاملو، 1383: 103). انگیزه ها عبارتند از: «چراها»ی رفتار. انگیزه ها باعث شکل گیری و ادامه فعالیت شده، جهت کلی رفتار فرد را نیز مشخص می کنند. از انگیزه ها، گاه به نیازها، خواست ها، کشش ها، سائقه ها یا محرّک های درونی فرد نیز تعبیر می شود(هرسی و کننت،1993: 25). درمطالعات غیر اسلامی بر اساس مبنای علمی به مطالعه رفتار انسانها می پردازند از آنجائیکه که موضوع مورد مطالعه آنها بعد مادی انسان است نتیجه مطالعات شان جامعیت و قابلیت بکارگیری در جامعه اسلامی را ندارد لذا دراین پایان نامه در نظر است علاوه بر عرصه های علمی و مدیریتی با بررسی و تحلیل آیات و روایات، عوامل انگیزشی مورد تحقیق قرار گیرد و با ارائه ساختار عوامل تشکیل دهنده انگیزشی، امکان بررسی عوامل انگیزشی در جامعه اسلامی فراهم آید. لذا مسئله پژوهش این است که عوامل انگیزشی مدیریتی از منظر آیات و روایات، عرصه ها و ساختارها چیست؟

قرآن کریم برای روز قیامت نام‎های مختلفی برمی‎شمارد، از جملۀ آن نام‌ها، «یَوْمَ تُبْلىَ‎ السَّرَائرُ» است؛ یعنی «روزی که اسرار نهان انسان آشکار می‎شود». سؤالی که این مقاله بدان پاسخ داده است اینکه آیا اسرار نهان انسان‎ها برای همۀ خلایق آشکار می‎شود یا صرفاً برای خودِ انسان واضح می‎گردد؟ بامطالعه و بررسی تفاسیر و کتب مربوط، دو نظر جلب توجّه نموده است یکی اینکه اسرار نهان هر انسانی برای تمام انسان‌ها علنی می‎شود تا اگر از خوبان است یا از بدان، همه بفهمند و از این طریق بر پاداش یا عذاب او افزوده گردد؛ دیگر اینکه صرفاً برای خودِ انسان آشکار می‎گردد تا از یک طرف قدرت پنهان کردن اعمال را از او سلب نماید و از طرف دیگر آنچه را فراموش کرده است به‌حساب آوَرَد. البتّه جدای از این‌که کدام معنا درست باشد می‎تواند در دنیا، هشداری برای انسان باشد که توان پنهان‌سازی اعمال را ندارد! نظر مختار با تکیه بر سیاق، روایات تفسیری و آراء مفسران و با تأکید بر رحمت و ستّاریت الهی این است که اسرار انسان، فقط برای خودِ انسان و تمام کسانی که از او و یا به او، خوبی یا بدی داشته‎اند آشکار می‎گردد.

این مقاله که بر روش توصیفی‌تحلیلی استوار است، به بررسی تفاسیر آیۀ «وَ إِن یکاَدُ» در فریقین پرداخته و خاستگاه تفکر ارتباط این آیه در دفع چشم‌زخم را بررسی کرده است. لذا به این نتیجه دست یافته که به همراه داشتن آن در بین مردم به‌عنوان آیه‌ای از قرآن با نگاه تبرک یا برای تذکر این مسئله، قابل تأیید است ولی هیچ قرینه‌ای یافت نشد که نشان دهد این آیه به دفع چشم‌زخم کمک می‌کند؛ زیرا ادعای دفع چشم‌زخم با آیۀ مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمی‌گردد که به‌سبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی به‌‌رغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنّت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر اینکه قبل از قرن ششم هجری قمری، اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی‌شود.

ترجمه‌هایی که نسبت به قرآن‌حکیم انجام گرفته، خالی از خطا و اختلاف نیستند؛ و از آنجایی که این کتاب عزیز الهی با این‌گونه اشتباه‌ها و اختلاف‌ها مناسبتی ندارد، اهمیت لزوم ترجمه صحیح بیشتر مشخص می‌گردد. بی‌تردید روایات معتبر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) معیار مفید و ارزشمندی در این رابطه به شمار می‌روند، چرا که معلّم کتاب بهتر از دیگران می‌تواند بیانگر محتوای آن باشد. به بیان دیگر، به دلیل ارتباط عمیق و ناگسستنی عترت طیّبه با کتاب الهی -آن‌طورکه در حدیث ثقلین به عنوان عدم جدایی این دو ثقل ارزشمند منعکس شده-، آن چیزی هم که به قرآن‌کریم مرتبط می‌شود -از قبیل تفسیر یا ترجمه- روا نیست که با سخنان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) مخالفت کند، چنانکه بین خود آن دو مخالفتی نیست. اما با وجود اهمیت موقعیت اهل‌بیت عصمت (علیهم‌السلام) و احادیث معتبرشان نسبت به قرآن‌مجید، اثر مستقلی در میان پژوهش‌های پیرامون بررسی ترجمه‌های قرآن‌کریم بر این اساس صورت نگرفته است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سؤال است که نقش روایات معصومان (علیهم‌السلام) در ترجمه صحیح قرآن چگونه است؟ در این رساله، که به روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، ضمن بررسی هجده ترجمه مشهور معاصر از قرآن‌کریم، تلاش شده تا نقش مذکور نمایانده شود، و این خود می‌تواند گامی ‌جهت کمک به مترجمان قرآن‌کریم برای ارائه ترجمه‌ای دقیق‌تر باشد. برای دستیابی به این هدف، ابتدا آیاتی از پنج جزء اول قرآن‌مجید که اختلاف قابل توجهی در ترجمه آنها میان مترجمان وجود داشت، گزینش شده و سپس بر مبنای روایات معتمد معصومان (علیهم‌السلام) مورد بررسی و ارزیابی قرار گرفت. از آن جهت که اصل مبحث حاضر، بیان نقش روایات اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در ترجمه صحیح قرآن است، احراز اعتبار روایات ایشان ضروری می‌نماید؛ ازاین‌رو، بحثی پیرامون حجیت روایات تفسیری نیز ارائه شده است. عمده نتایج حاصل شده از پژوهش حاضر از این قرار است که: استناد به کلام اهل‌بیت (علیهم‌السلام) در ترجمه قرآن‌کریم نه تنها منعی ندارد، بلکه مهمترین ملاک در این زمینه هستند و حتی باید گفت، جایز نیست ترجمه‌ای مخالف و معارض با بیان مبیّنان حقیقی کلام الهی باشد. همچنین در برخی ترجمه‌های قرآن‌مجید، اختلاف‌ها و اشتباه‌های قابل توجهی مشاهده گردید که با میزان روایات معتبر اهل‌بیت (علیهم‌السلام) سنجیده شد، و موارد سازگار با کلام معصومان (علیهم‌السلام) به عنوان مراد واقعی آیات کریمه معرفی گردید.

نخبه‌شناسی یکی از موضوعات راهبردی جهت رشد و توسعه هر جامعه‌ای است. قرآن کریم بنا به قاعده جهان‌شمولی، ویژگی هدایتی و تبیین موضوعات کلیدی، دارای سازوکاری جهت بیان مؤلفه‌های نخبگی می‌باشد. دستیابی به تعریفی جامع و کامل از نخبه بر مبنای توانمندی‌ها و اثربخشی آن در جامعه و شاخصه‌های نخبگی بر اساس آموزه‌های وحیانی مورد نظر می‌باشد. این پژوهش از روش توصیفی ـ تحلیلی و با مطالعه متون دینی و جامعه‌شناسی انجام‌شده است. نخبگی در قرآن کریم بر خلاف فرهنگ غربی که بر پایه تفکر «اومانیستی» استوار شده، بر مبنای انتخاب بهتر «به‌گزینی» از هر حیث، در سایه «مدیریت توحیدی» و «اثربخشی» در جامعه پی‌ریزی شده است. بر اساس مؤلفه‌های فوق، سه سطح نازل، میانی و عالی برای نخبگان در قرآن کریم قابل تصور می‌باشد و طبق این شاخصه‌ها می‌توان بازتعریف «نخبه» را از منظر قرآن تبیین نمود.

خدای متعال در قرآن کریم، صفات عقلانی و نفسانی انسان را تبیین کرده است. یکی از این اوصاف صفت «هلوع» است که در آیۀ 19 سورۀ معارج به آن اشاره شده است. «هلوع» از اوصاف نفسانی است که مسئلۀ حریص بودن آدمی را مطرح می‌نماید. مفسران فریقین در پاسخ به این سؤال که آیۀ مذکور در مقام ذمّ انسان است یا در مقام مدح او یا به امر دیگری اشاره دارد، نظرهای متفاوت وگاه متضادی را ارائه کرده‌اند. اکثر آنها معتقدند که آیه موردنظر در توبیخ انسان وارد شده است؛ در مقالۀ پیش‌رو این دیدگاه‌ها با استناد به دلایل قرآنی، روایی و عقلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و نظر راجح، مدلل گشته است. نتیجه اینکه آیه مورد بحث، به توصیف انسان پرداخته است؛ به این معنا که صفت «هلوع» از ابزار کمالی است که خدای سبحان در انسان تعبیه نموده است، به‌طوری که با تأمّل در لفظ «خُلِقَ» ـ که ناظر بر تکوین انسان است ـ و با تأکید بر سیاق آیات، می‌توان بسیاری از کمالات انسانی از جمله فداکاری، انفاق و ... را در گرو حرص ذاتی انسان، اثبات نمود.

نشوز زنان، یکی از مباحث مطرح در آیه 34 سوره نساء است. این مقاله با تأکید بر این آیه به تبیین آراء تفسیری بانو امین‌اصفهانی و آیت‌الله جوادی‌آملی در معناشناسی و حکم «نشوز» می‌پردازد و هدف آن مقایسه دیدگاه دو مفسر غیرهمجنس در مفهوم و حکم نشوز است. این تحقیق به‌روش توصیفی ـ تحلیلی مبتنی بر ابزار کتابخانه‌ای انجام پذیرفته است و یافته‌ها، حاکی از آن است که دو مفسر فوق، در معنا و حکم نشوز، اختلاف‌نظر دارند. امین‌اصفهانی «نشوز» را به‌معنای سرپیچی از اطاعت شوهر با تکبر دانسته و حکم آیه را ارشادی می‌داند، اما آیت‌الله جوادی‌آملی معتقد است سربرتافتن همسر از تمکین، بدون قید تکبر، «نشوز» است و زن را در صورت عدم تمکین در آمیزش، «ناشزه» می‏نامد. وی با خوف نشوز، سه مرحله وعظ، هجر و ضرب را به‌جهت امر به‌معروف و نهی ازمنکر از وظایف مرد می‌داند و ضمن تصریح به ترتّب امور سه‌گانه در صورت خوف نشوز، ضرب را منوط به آشکارشدن نشوز و نه خوف نشوز می‌داند امّا در نظر مختار، معنای «نشوز» در این آیه، «جمع شدن زن با غیر» است؛ نه عدم تمکین شوهر. در بیان حکم آیه نیز، با تبیین وجوب تخییری به جمع دیدگاه دو مفسر پرداخته شده است.

از دیدگاه ویلیام تسدال، مفهوم قرآنیِ «میزان»، برگرفته از کتابی جعلی به نام «عهد ابراهیم» است که حدود چهارصد سال پیش از هجرت، در مصر نوشته شده و احتمالاً پیامبر(ص) شرح آن را از ماریه همسر قبطی­اش شنیده است. وی خاستگاه این مفهوم را پیش­تر از آن، از منبعی بسیار قدیمی به نام «کتاب مردگان» دانسته که ریشه در آیینِ اساطیری مصر باستان دارد. پژوهش پیش­رو که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی سامان یافته، در پی آن است تا پس از تحلیل دقیقِ واژۀ میزان در آیات قرآن، به نقد و ارزیابی دیدگاه تسدال در این­باره بپردازد. بررسی­ها نشان می­دهد: متن شفاهی و نوشتاری دو کتاب مورد ادعای وی هرگز در زمان پیامبر(ص) مطرح نبوده و تفسیر واژۀ میزان در قرآن، به هیچ عنوان با آیین مصر باستان هم‌خوانی ندارد. هم‌چنین از آنجایی که سُوَر مورد استناد تسدال- که این واژه در آن­ها به کار رفته است- مکی هستند، نظریۀ آموزش شفاهی چنین مفهومی از سوی ماریه قبطیه، احتمال نسنجیده و شاذی است که از عدم تسلط کافی وی بر تاریخ اسلام و مکی و مدنی بودن سُوَر قرآن حکایت دارد.

بی شک اکثر خاورشناسانی که درمورد مصادر قرآن پژوهش هایی را انجام داده اند، قرآن کریم را کتابی بشری و پیامبر(ص) را مُلهم از آیین های دیگر دانسته اند. یکی از آنان، ویلیام سِنت کلر تسدال زبان شناس و مورخ انگلیسی است که مدتی را در جلفای اصفهان، به عنوان دبیر جمعیت مسیونری و مبلّغ مذهبیِ کلیسای انگلستان گذرانده است. وی با تسلطی که بر زبان عربی داشته، زمان زیادی را به تحقیق درمورد منابع اسلام و قرآن صرف کرده و در سال 1900 میلادی کتابی را تحت عنوان منابع اسلام در شش فصل به رشتۀ تحریر درآورده است. این کتاب که به نوعی خلاصۀ اثر دیگر وی یعنی منابع اصلی قرآن است، یکی از مفصل ترین و جنجالی ترین آثاری است که به صورت گسترده به بحث درمورد منابع قرآن پرداخته و برای آن مصادر متعددی را برشمرده است. پژوهش پیش رو که به شیوۀ توصیفی- تحلیلی همراه با گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات سامان یافته در پی آن است تا با دقت در آثار ویلیام تسدال، به نقد و بررسی نظرات وی درمورد مصادر قرآن بپردازد. نگارنده در این رساله، در هر فصل به ترتیب به ارزیابیِ دقیق شبهات تسدال درمورد «نظریۀ اقتباس قرآن از: آداب و رسوم عرب جاهلی، آداب مذهبی صابیین، آموزه های دین یهود، منابع فِرَق بدعت گذار مسیحی و آموزه های آیین زرتشتی» پرداخته است. بررسی ها نشان می دهد: که نویسندۀ کتاب منابع اسلام، علاوه بر رویکرد علمی، مانند دیگر مبشران مسیحی، انگیزۀ تبشیری و مذهبی نیز داشته و در نوشته هایش سعی بسیاری نموده تا غیر وحیانی بودن آیات قرآن کریم را اثبات کند. دیدگاه های او درمورد اقتباس قرآن از متون دینیِ ادیان دیگر نیز نظرات جدیدی نبوده تا بتوان آن را از نوآوری های او دانست؛ زیرا وی صرفاً به تکرار مطالبی که خاورشناسانی مانند آبراهام گایگر بدان باور داشته اند، پرداخته و با تکیه بر پیش فرض های مشخص، آراء خود را بیان کرده است. همچنین نظریۀ تأثیرپذیری پیامبر(ص) از آموزگاران یهودی، مسیحی و ایرانی که در تمامی فصول کتاب منابع اسلام، ترجیع بند اصلی گفتار تسدال بوده، احتمال نسنجیده و شاذی است که از عدم تسلط کافی او بر متون روایی و تاریخی مسلمانان، حکایت دارد. از سویی دیگر، منابعی را که وی در فصول مختلف کتاب ادعا می کند اساس آیات قرآن قرار گرفته، گاه در زمان پیامبر(ص) مطرح نبوده و یا تقدم تاریخی آن ها نسبت به زمان ظهور اسلام در هاله ای از ابهام است. در این میان، عدم آگاهی تسدال از تاریخ اسلام و مکی و مدنی بودن سُوَر قرآن کریم نیز نظرات وی را با آسیب هایی جدی مواجه ساخته است.