جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مهم و اساسی در مبانی تفسیر، نحوه‌ی چیدمان و سازماندهی است. سازماندهی ایده‌آل مبانی تفسیر بر اساس معارف الهی و بشری صورت می‌پذیرد و معارف بشری هم بر اساس دو نوع نحوه دریافت و سه قسم راه وصول شکل می-گیرد: 1-مبنای نقل: و 2- مبنای عقل. مبنای نقل شامل قرآن و سنت و مبنای عقل شامل گرایش استدلالی، ذوقی، علمی-تجربی و تاریخی-اجتماعی است. اصولی- فقهی، کلامی و فلسفی زیر مجموعه گرایش استدلالی و عرفانی و ادبی زیر مجموعه گرایش ذوقی به شمار می‌روند. این پژوهش با روش تحلیلی-انتقادی به ارزیابی دیدگاه‌های عمید زنجانی، عک، رومی، بابایی و رضایی اصفهانی روی آورده است. عمکلرد صاحبنظران فوق، نشان می‌دهد که دسته بندی و طبقه ‌بندی‌های ارائه شده با لغزش‌هایی همراه است و در این زمینه ناکارآمد است. ضعف‌های آنان مربوط به کاستی در تعداد مبانی تفسیر، بی‌توجهی به چینش صحیح، گنجاندن تفسیر به رأی و فهم شناسی در شمار سازماندهی، خلط حوزه معنایی موضوعات مختلف در سازماندهی، استفاده از شعبه های فرعی در جایگاه اصلی، تداخل انواع مبانی تفسیر، وجود ساختار مطلوب، بکارگیری استفاده انحصاری، عدم تمایز میان انواع مبانی تفسیر و انواع تفسیر است.

آیه نوزدهم سوره انشقاق که مفسران در تفسیر آن دیدگاه‌های مختلفی را مطرح کرده و گاهی آن را مجمل خوانده‌اند، از چندمعنایی برخوردار است. منظور از چندمعنایی در آیه، نه به مفهوم ابهام معنایی است که بدون قصد گوینده در کلام رخ می‌دهد، بلکه حاکی از قدرت و حکمت خداوند در گزینش واژه‌ها و ترکیب‌هایی است که همزمان بیانگر چند معنا بوده و همه معانی، مقصود او نیز باشد. تحقیق حاضر که با روش انتقادی تحلیلی نگاشته شده، ابتدا دیدگاه مفسران را تبیین نموده و پس از بررسی اجمالی دیدگاه‌ها به بررسی فرضیه چندمعنایی در آیه می‌پردازد. زمینه‌ها و عوامل مٶثر بر رخداد این مسئله در آیه مورد بحث عبارت‌اند از: چندمعنایی تکواژ و واژگان آیه، تعدد قرائات، ساختار نحوی جمله و بافت زبانی سوره یا سیاق کلام. وجوه معانی که می‌توان برای آیه برشمرد، عبارت‌اند از: 1ـ تبعیت از پیشینیان و رخداد سنن الهی در میان مخاطبان قرآن، 2ـ تبدیل نسل‌ها، 3ـ ورود به صحرای محشر، 4ـ ورود به دوزخ در بین امم پیشین، 5ـ صعود انسان‌ها به آسمان، 6 ـ معراج حضرت محمد(ص). با توجه به عدم تعارض میان معانی مذکور با یکدیگر، با کلیت متن و معارف مسلم دینی می‌توان همه آن‌ها را به عنوان معانی متعدد آیه و مراد احتمالی خداوند متعال پذیرفت.

آیات علمی قرآن، رازگویی‌های علمی هستند که در آیات به صورت واضح آمده است و در زمان نزول آیه کسی از آن اطلاع نداشته، بلکه مدت‌ها بعد از نزول آیه مطلب علمی آن توسط دانشمندان کشف شده است. در قرن های اخیر بسیاری از مفسران برای تفسیر برخی از آیات قرآن از اعجاز علمی آن سخن گفته اند. در مورد تعداد آیات علمی موجود در قرآن نظریه های متفاوتی وجود دارد : من جمله : آقای یوسف مروّه بر آن است که آیات در مورد علم پزشکی / 61، فیزیک / 63، کیهان‌شناسی / 100، زمین‌شناسی / 20، کشاورزی / 21، زیست‌شناسی (حیوانات) / 12، آفرینش و حیات / 36، جغرافیا / 73، هواشناسی / 20، شیمی / 9 و ... در قرآن وجود دارد. اما محمد جمیل الحبال و مقداد مرعی الجواری همین اعداد را متفاوت گزارش داده‌اند. برای مثال آیات فیزیک را 138 و آیات شیمی را 11 و زمین‌شناسی را 69 مورد گزارش کرده‌اند. همانطور که گفته شد مفسران برای تفسیر این آیات، فقط بر اعجاز علمی آن تاکید داشته و آیه را حول محور همان معجزه ای که بیان می کند تفسیر کرده اند. لذا در این پژوهش سعی شده تفسیر آیات علمی در سیاق (آیات قبل و بعد) مورد بررسی قرار گیرد تا هدف نهایی پروردگار از انزال آیه مشخص گردد. برای مثال به آیه ی 5 سوره مبارکه حج اشاره می گردد: یکی از نکات قابل توجه در آیات قرآن اشاره برخی آیات به آغاز آفرینش انسان و مراحل تکوین جنین است. مانند: (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‌ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَهٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَهٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَهٍ مُخَلَّقَهٍ وَ غَیْرِ مُخَلَّقَهٍ لِنُبَیِّنَ لَکُمْ وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلی‌ أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّی وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلی‌ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَهً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ) مرحله جنینی یکی از ظریف ترین مراحل زندگی انسان است که دارای اسرار و شگفتی های فراوان است. تکامل انسان در دوره جنینی مذکور در قران را می توان به 5 مرحله: نطفه، علقه، مضغه، پیدایش عظام و روییدن لحم که در نهایت به تولد ختم می شود، تقسیم کرد. این مراحل با دستاوردهای علم جنین شناسی قابل انطباق است که بیانگر اعجاز علمی قرآن می باشند. اما با دقت در آیات ابتدائی همین سوره: (یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَهَ السَّاعَهِ شَیْ‌ءٌ عَظیمٌ) که در مورد قیامت است و ابتدای همین ایه : (یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فی‌ رَیْبٍ مِنَ الْبَعْث)‌ و ابتدای آیه ی بعد: ( ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتی)‌ در خواهیم یافت که خداوند متعال برای اثبات معاد از بیان این اعجاز استفاده کرده است. نکته دوم: در انتهای آیه بعد می فرماید: (وَ أَنَّهُ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ ) به این معناست که علاوه بر اثبات معاد، خداوند عظمت و بزرگی خود را در این آیات اعلام می دارد. به عنوان مثال دوم به آیه 30 سوره انبیاء اشاره خواهد شد: (أَوَ لَمْ یَرَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ کانَتا رَتْقاً فَفَتَقْناهُما وَ جَعَلْنا مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ أَ فَلا یُؤْمِنُون‌) نظریه مفسر تفسیر المیزان که از طریق تفسیر واژه ی رتق و فتق به این نظریه ی علمی میرسد، بدین شرح است: ( از همین راه که مرتب جزئیاتی از زمین جدا گشته به صورت مرکبات و موالید جلوه می‌کنند، و همچنین موالیدی که در جو پدید می‌آید ما را راهنمایی می‌کند بر اینکه روزی همه این موجودات منفصل و جدای از هم، منظم و متصل به هم بودند، یعنی یک موجود بوده، که دیگر امتیازی میان زمین و آسمان نبوده، یک موجود رتق و متصل الاجزاء بوده، و بعدا خدای تعالی آن را فتق کرده، و در تحت تدبیری منظم و متقن، موجوداتی بی‌شمار از شکم آن یک موجود بیرون آورده، که هر یک برای خود دارای فضیلت‌ها و آثاری شدند. این آن معنایی است که در یک نظر سطحی و ساده، از خلقت این عالم، و پیدایش اجزای علوی و سفلیش به نظر می‌رسد، خلقتی که توأم با تدبیر و نظام جاری در همه اجزای آن است. و این نظریه را علم امروز تایید می‌کند، زیرا علم امروز این معنا را روشن نموده که آنچه از اجرام عالم محسوس ما است، هر یک مرکب از عناصری متعدد و مشترک است که عمری معین، و محدود دارد، یکی کمتر و یکی بیشتر.) بادقت در سیاق آیه: (وَ قالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمنُ وَلَداً سُبْحانَهُ بَلْ عِبادٌ مُکْرَمُون) مشخص می گردد که هدف خداوند علاوه بر بیان معجزه ی علمی که در آن موقعیت کسی متوجه اعجاز آن نبود، اثبات ربوبیت خویش بوده است. به عبارت دیگر وقتی برای پروردگار فرزند قائل شدند خداوند در قالب این آیات که خبر از اعجاز علمی دارد به اثبات وحدانیت خود می پردازد.‌

مسئله ارتباط آیات سوره های قرآن کریم از دیرباز مورد اختلاف قرآن پژوهان بوده است. اکثریت مستشرقان و برخی قرآن پژوهان مسلمان منکر وجود ارتباط و انسجام میان آیات هستند. موافقان نظریه ارتباط آیات، دلایلی همچون: توقیفی بودن چینش آیات، حصر آیات مشخص در یک سوره، اقتضای حکمت و نیز اوصافی مانند: «کتاب»(مائده:48)، «عزیز» (فصلت:41)، «قول فصل»(طارق:13)، «حکیم»(ال عمران:58) و «لایأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه»(فصلت:42) برای قرآن را، گواهی بر صحت این دیدگاه دانسته اند. این پژوهش با قبول این اصل موضوعه که سوره های قرآن دارای هدف مشخص و آیات مرتبط و منسجم است؛ ارتباط آیات سوره مائده را مورد مطالعه قرار می دهد. آنچه این پژوهش را از نمونه های دیگر متمایز می سازد تعیین روابط بین خطوط ارتباطی و ترسیم شبکه ارتباطی آیات این سوره است. بنابراین در پی پاسخ به این پرسش که خطوط ارتباطی سوره مائده کدام است و به دنبال کشف چگونگی ارتباطات شبکه‌ای میان آیات سوره مائده و تعیین جایگاه خط ولایت در این شبکه؛ تلاش می شود خطوط ارتباطی آیات سوره مائده تعیین شود و با تبیین ارتباطات میان خطوط و ترسیم شبکه ارتباط آیات آن، وجود انسجام و ارتباطات شبکه‌ای میان آیات این سوره _ با وجود گسستگی ظاهری میان آیات آن- اثبات شود و جایگاه خط ولایت در شبکه ارتباطی مشخص گردد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و در دو مرحله و چندین گام انجام می شود که عبارتند از: مرحله اول: گام اول: تقطیع آیات؛ گام دوم: تبیین معنا و مدلول فرازها؛ گام سوم: استخراج موضوعات؛ گام چهارم: تعیین عنوان فرعی (خط ارتباطی فرعی)؛ گام پنجم: تعیین عنوان اصلی (خط ارتباطی اصلی)؛ گام ششم: تعیین مختصات و تفکیک خطوط ارتباطی. مرحله دوم: (بررسی ارتباط شبکه ای آیات): گام اول: تبیین ارتباط ترتیبی آیات؛ گام دوم: بررسی ارتباط خطوط. انتظار می رود در پایان این پژوهش، خطوط ارتباطی سوره مائده با عناوین: خداوند، احکام، پیامبران، پیمان، اهل ایمان، مخالفان حق، کتاب، پیامداعمال، ولایت، هدایت و ضلالت، معاد و دین به دست آید و با تبیین ارتباط خطوط اصلی و فرعی و تعمق در ضرورت جابه جایی خطوط در نقاط تلاقی، شبکه ارتباطی آیات ترسیم شده و جایگاه ولایت در این شبکه مشخص گردد، به طوری که اثبات کننده ارتباط تنگاتنگ آیات سوره مائده باشد.

این پایان نامه جستجوی ارتباط شبکه‌ای آیات را در سوره دخان عهده‌دار شده است تا فارغ از بررسی‌های نظری، عملاً کیفیت ارتباط آیات این سوره به تصویر کشیده شود. به این منظور از رهگذر استخراج موضوعات آیات و سازماندهی آنها در سوره، هفت خط ارتباطی که عبارتند از: توحید، تبشیر و انذار، قوانین تکوینی، نبوت و رسالت، معاد، مخالفان حق، مومنان، شناسایی شده است. آنگاه ضمن دقت در نحوه جابجایی بین خطوط یاد شده و یافتن نقاط ظاهراً منقطع و نحوه اتصال آنها از طریق استخراج ساختار سوره بر اساس هدف سوره، آیات کلیدی و در نهایت با کشف و شناسایی نکات تازه گامی برای پدیدار ساختن شبکه ارتباطی آیات در این سوره برداشته شده است.

یکی از مباحث مهم و مرتبط با قرآن شناسی و تفسیر قرآن ، مبحث تفسیر شناسی و روش شناسی تفسیر قرآن است. یکی از کسانی که در زمینه تفسیر شناسی قرآن، دست به قلم برده «دکترحسین علوی مهر» می باشد. تاکنون سه کتاب از ایشان با عناوین"روش ها و گرایش های تفسیری"، اسوه،قم،1381 ش و "آشنایی با تاریخ تفسیر و مفسران"،مرکز جهانی علوم اسلامی، قم،1384؛"ارزیابی دیدگاه های خاورشناسان در تاریخ تفسیر و مفسران" مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی، قم،1394؛ به چاپ رسیده است. ارزیابی ساختار این کتاب با تکیه بر تفکر شخصی و نیز بررسی نقادانه کتاب های موجود در زمینه روش شناسی تفسیر قرآن اولین گام تحقیق است بر این اساس موضوعات این کتاب ذیل عناوین کم، زیاد و جابجایی بررسی شده و نحوه چیدمان موضوعات با توجه به جزء و کل و تعیین مختصات سنجیده می شود . گام دوم تحقیق بررسی صحت و سقم مطالب عرضه شده در این زمینه است ، تعیین خلط ها در اصطلاحات ، عدم تبیین صحیح مراحل تفسیری ، تداخل مبانی و اصول تفسیری و نیز اصول قرآنی،استفاده از اصطلاحات مفسر در تقسیمات تفسیری و....از جمله مواردی است که پارامترهای ارزیابی محتوایی را تشکیل می دهد . تکیه اصلی در میان تالیفات ایشان بر کتاب"روش ها و گرایش های تفسیری" است ولی در موارد لازم از دو کتاب مرتبط دیگرشان نیز استفاده خواهد شد ، با توجه به آنچه که گفته شد چیستی نقاط قوت و ضعف شکلی و محتوایی در اولین کتاب ، مساله این تحقیق است .

نقد و بررسی آراء مفسران در زمینه تأثیر عمل بر رشد علم فطری در شبکه ارتباط موضوعی، مستلزم ارائه الگو و معیار و سپس عرضه عملکرد آنان بر آن الگو می‌باشد. در این راستا، ابتدا موضوعاتی که از سنخ عمل هستند و موجبات رشد علم فطری را فراهم می‌آورند، نظیر تقوا، ایمان، احسان، جهاد، شکرگزاری، تزکیه و تطهیر، شناسایی و رابطه آنها با علم فطری در شبکه تشریح گردیده، سپس هر کدام از این موضوعات نظیر تقوا به‌عنوان محور موضوعات مرتبط با خود، مانند نماز، انفاق، برّ، وفای به عهد، صبر، صدق و تواضع، در شبکه قرار گرفته و روابط تحلیل شده است. بدین ترتیب از یک سو جایگاه علم فطری و عمل در شبکه ارتباط موضوعی ترسیم گردیده و از سوی، دیگر آراء مفسران مورد ارزیابی قرار گرفته است.

عبارت «وَمَا مِنْ دَابَّهٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ» در آیه‌ی 38 سوره‌ی انعام، یکی از مواضع مورد اختلاف مفسران است که گروهی، این عبارت را با توجه به ارتباط با آیات قبل تفسیر کرده و آن را دلیلی بر قدرت خداوند در نزول آیه‌ی خواسته‌شده از طرف کفار دانسته‌اند. گروهی دیگر، به تفسیر مستقل این بخش پرداخته و وجوهی چون شباهت انسان و سایر موجودات در مخلوق بودن، شناخت و عبادت خدا، ضبط اعمال برای روز حشر، امت بودن و زندگی اجتماعی داشتن، هدایت و... را میان انسان و حیوان مشترک دانسته‌اند. توجه به ارتباط میان این آیه با آیات قبل و همچنین توجه به مفهوم واژه‌ی «امم»، بحث اعجاز علمی را در این آیه برجسته ساخته و نشان می‌دهد که امت بودن حیوانات و تعاملات اجتماعی آن‌ها، می‌تواند همان آیه‌ای باشد که کفار خواسته‌اند؛ اما همان‌طور که در آیه‌ی 37 آورده شده، «وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ».

در میان آیات قرآن در مورد ادوار زمانی خلقت آسمان ها و زمین تناقضی ظاهری دیده می شود؛ این ادوار زمانی در آیات 12 9 سوره فصلت هشت روز و در آیات دیگر شش روز است. در این رابطه، برخی مفسران تعارض مذکور را مطرح نکرده و در نتیجه به دنبال پاسخ نبوده اند و سایر مفسرانی که تلاش کرده اند این تعارض را حل کنند بر این اساس که هدف خدای متعال در این سوره بیان تفصیلی شش روز بوده است یا نه، راه حل هایی ارائه داده اند. این مقاله از یک سو سعی دارد به نقد آراء مفسران بپردازد و از سوی دیگر این تعارض ظاهری را بر مبنای تمایز عالم «خلق و امر» بزداید. بنابراین بر اساس اینکه در آیه دهم «جعل رواسی» و «تقدیر اقوات» که در چهار روز انجام شده است، مکمل خلقت است نه اصل خلقت، دو دوره ای که در ادوار آفرینش آسمان ها و زمین از سوی خدای سبحان مسکوت مانده و مورد اختلاف مفسران است، به اتیان آسمان ها و زمین مربوط است که در آیه یازدهم بدان اشاره شده است.

کتاب «مبانی و روش‌های تفسیر قرآن» عمید زنجانی با تکیه بر دو محور: شکل کلی موضوعات در ارتباط با یکدیگر، و یکایک موضوعات به‌طور مستقل از شکل کلی، ارزیابی شده است. موضوعات مبانی تفسیر به‌طور خلاصه به ترتیب شامل: 1- تعریف، 2- سازماندهی، 3- نحوه استفاده، 4- رفع تعارض و 5- سیر تغییرات است. عملکرد عمید زنجانی در شکل کلی بدین گونه است که تمام موضوعات را به‌طور ‌‌‌‌کامل ذکر کرده، اما از نظمی منطقی پیروی ننموده است. در محور محتوایی از نقاط قوت عملکرد مؤلف می‌توان توجه به نحوه استفاده درست و غلط، رد دیدگاه موافقان، استفاده انحصاری و ارائه راهکار مناسب رفع تعارض در دو حالت اشاره کرد. گنجاندن انواع تفسیر در سازماندهی، تأثیر نحوه استفاده بر چیدمان، خلط استفاده انحصاری و غلبه‌ای یا بیشتر در یکدیگر، و انحصار فهم ناشی از تعارض میان داده‌های مبانی تفسیربه یک حالت، از جمله نقاط ضعف عملکرد وی به‌شمار می‌رود.