جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب البیان فی الموافقه بین الحدیث و القرآن تألیف علامه سید محمد حسین الطباطبایی یکی از تفاسیر امروزی است که به صورت جامع به مباحث متنوعی پرداخته است. مانند تفاسیر قدیم که کثرت جهات و موضوعات در آن واسط داده شده است علامه در رویکرد خود حجم وسیعی از تفاسیر را مورد توجه قرار داده است بنده در این تحقیق بر روی رویکرد توصیفی- تحلیلی تکیه کرده، به گونه ای که این پژوهش با هدف برجسته ساختن رویکردی که جناب علامه در آن تفسیر سخنان رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) را دنبال می کنند، بوده است. و نیز سخنان اهل بیت و اصحاب برجسته ای که خود را وقف آموختن و تعلیم او کردند و آنچه را که از ایشان گزارش شده به همه مردم منتقل می کنند. مفسر در فرآیند تفسیر، و با تلفیق آیات، روایات و سرنخ های لغوی، برای آشکار کردن معانی و مقاصد قرآن کریم بر روش عقلی تکیه کردند. این تحقیق به مجموعه‌ای از نتایج دست یافت که مهمترین آنها عبارتند از: تفسیرالبیان، تفسیری پیشگام در تبیین و نشان دادن معنای قرآنی، از طریق تفسیر قرآن به قرآن است. و نیز از طریق سخنان بر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت(علیهم‌السلام) با آرامش و اعتدال، پرهیز از افترا و انتقاد تند، حتی در هنگام بررسی نظرات دیگران می‌باشد.

بهترین علماء وفقها به آن روی آورردند تفسیر قرآن بود، از این رو عمر و توانایی خود را در خدمت کتاب خداوندصرف کردند. اما روش‌های علما در تفسیر کتاب خدای متعال متفاوت بود، از این رو، برخی از آنان روش تفسیر را طبق نقلی و برخی دیگر، روش تفسیری را بر اساس آراء شخصی انتخاب کردند. از مهم ترین راه های تفسیرنقلی تفسیر قرآن به قرآن است که علما به شایستگی آن تصریح کرده اند. از مهم ترین تفاسیری که از این روش استفاده کرده اند عبارتند از: المیزان فی تفسیر القرآن علامه طباطبایی، الفرقان فی تفسیر القرآن دکتر محمد صادقی تهرانی و تفسیرأضواء البیان فیإیضاح القرآن بالقرآنشنقیطی و تفسیرالقرآنی للقرآن دکتر عبدالکریم الخطیب است، در اینپژوهش از روش توصیفی تحلیلی، مطالعات کتابخانه استفادهکرده ایم. پس از بررسی و توازن بین نقاط ائتلاف و اختلاف، دریافتیم که جهات ائتلاف بیش از اختلاف است از سوی دیگر، تفسیر علامه طباطبایی بر تفسیر شنقیطی برتری دارد، زیرا در تحلیل و نتیجه گیری دقیق تر و علمی تر است و تعصب طرف مقابل را ندارد. در حالی که الشنقیطی از روش تعصب استفاده می کند و در مکانهای زیادی تعابیر انحرافی را بیان می کند و اکثر اوقات فقط به نظر خود اهمیت می‌دهد.

روایات فراوانی در حوزهٔ مهدویت پیرامون مدح و ذم بلاد و نقش‌آفرینی پررنگ برخی سرزمین‌ها در آخرالزمان یافت می‌شود. به نظر می‌رسد مدح و ذم بلاد از مهمترین مواضع اهل سیاست در القای برتری خویش و مذمت پایگاه رقیب بوده است. ارائهٔ نقش آخرالزمانی پررنگ از مناطق تحت سلطهٔ خویش، اثرات روانی دارد و سبب حس افتخار و برتری نسبت به سایر مناطق و به‌ویژه مناطق رقیب می‌شود. نوشتار حاضر با اتخاذ روش توصیفی‌تحلیلی و با تکیه بر منابع حدیثی و تاریخی به‌دنبال یافتن منشأ پیدایش منقولات فراوان در مدح و ذم بلاد در روایات مهدویت است. یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که روایات فراوانی در مدح یا ذم مناطقی مانند شام، بیت‌المقدس، انطاکیه، طور، طالقان، مشرق و مغرب در روایات مهدوی ظهور کرده‌اند و مهمترین نقش در پیدایش این دست منقولات، انگیزه‌ها و اهداف سیاسی است. این دست منقولات ازنظرِ سندی و متنی رد می‌شود و نشانه‌هایی از جعل و تحریف در آن آشکار است.

قصص قرآن کریم از دیرباز مورد توجه مفسران، محدثان و دانشمندان علوم قرآنی بوده و از ابعاد گوناگون پژوهش‏های متنوعی با رویکردهای تاریخی، جغرافیایی، زیبایی شناسی و اعجاز بیانی در این موضوع سامان یافته است. در این میان بعد کلامی آن به ویژه در مسائل کلامی امامت کمتر مورد توجه قرار گرفته است که حجم بسیار آیات قصص، هدفمندی قرآن در بیان قصص و جدایی ناپذیری سنت های الهی از قصص قرآن، تناسب معنایی آیات قصص و غیر قصص به ویژه در موضوع امامت و استنباط کلامی مباحث امامت از قصص قرآن در روایات پیامبر و ائمه اطهار(ع)، اصحاب ایشان، و آراء تفسیری دانشمندان امامیه و اهل سنت ضرورت پژوهش در این زمینه را نمایان می سازد.لذا این پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی و شیوه تحقیق کتابخانه‏ا‏ی در منابع روایی، تفسیری، کلامی و علوم قرآنی فریقین سامان یافته، در تبیین و تنقیح قلمرو استنباط کلامی در نظر دارد که بر اساس ظهور و سیاق آیات قصص و روایات کلامی پیامبر اکرم و ائمه اطهار(ع) در باب قصص قرآن، و با بررسی آراء کلامی متکلمان، مفسران و محدثان إمامی از قصص قرآن در موضوع امامت، میزان و درجه کارآمدی تمسک به کتاب الهی در استنباط کلامی از قصص قرآن در حوزه امامت و در نهایت جایگاه ویژه استناد به قصص قرآن در اثبات مباحث کلامی امامت را به عنوان یکی از شیوه های کارآمد کلامی نشان دهد.ضرورت وجود خلیفه و امام در زمین تا روز قیامت، شروط امامت(اعم از اختصاص تعيين امام به خداوند، وجوب نص بر امام، علم و شجاعت از شروط خلافت و امامت، عصمت، صدور معجزه، محدَّث بودن)، وجود صفات خداوند در امام، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، هدایت به امر از شؤون امامت، امکان تصدی مقام امامت در کودکی، رجعت، توسل، تبرک جستن به اولیاء و آثار ایشان، زیارت معصومان(ع) و شفاعت مهمترین مباحث کلامی امامت در استنباط از قصص قرآن مى‏باشد. افزون بر اینکه پنهانی بودن ماجرای ولادت امام عصر(ع)، تصدی مقام امامت در کودکی، غیبت، طول عمر، بقاء بر شباب، صدور معجزه، حکومت عدل جهانی و آداب انتظار از مهمترین مباحث کلامی مهدویت در قصص قرآن بشمار مى‏رود. بررسی مبانی عمومی در استنباط از قرآن و نیز مبانی تخصصی در استنباط کلامی از قصص قرآن از دیگر مباحث این نوشتار بشمار می رود.واژگان کلیدی: قصص قرآن، امامت، مهدویت، روایات تفسیری، استنباط کلامی و تفسیر کلامی

«معرفت نفس» یکی از راهبردی‌ترین آموزه‌های اسلامی برای تأمین تعالی انسان‌ها و نیل به مقامِ «عبودیت» و «خداشناسی» است. اما «دین‌پژوهان» قرائت‌های مختلف و بعضاً متضادی از آن ارائه کرده‌اند. از جمله این قرائت‌ها، قرائتِ «ملاصدرا» است که با توجه به جایگاه والای او در عرصۀ دین‌پژوهی، می‌توان به اهمیت و ضرورت بررسی آن پی بُرد. بر همین اساس، در تحقیق حاضر به تبیین قرائتِ «ملاصدرا» در ضمن مجموعۀ کامل، متناظر و به‌هم‌پیوسته‌ای از مؤلفه‌های مفهومی مرتبط با آموزۀ «معرفت نفس»، شامل «مبانی بحث»، «چیستی، چرایی و چگونگی این آموزه» و «امتدادات علمی و عملی آن» پرداخته و کوشیده‌ایم تا از این رهگذر، تحلیل نظام‌مندی از قرائت او ارائه دهیم. بر اساس نتایج این تحقیق، می‌توان قرائتِ «ملاصدرا» از آموزۀ «معرفت نفس» (یعنی لزوم تفکر در ذات، صفات و افعالِ نفس، برای رسیدن به خداشناسیِ حصولی و ضرورت شهود هویت بالغیر و عین‌الربطِ نفس، برای رسیدن به خداشناسی حضوری) را به دلایلی مانند جامعیت، برخورداری از «مبانی متقنِ معرفت‌شناختی، دین‌شناختی و روش‌شناختی»، کاربردی‌بودن و توجه روشمند به گزاره‌های نقلی (از جمله حدیثِ «من عرف نفسه فقد عرف ربه») به‌عنوانِ «قرائت معیار» معرفی کرد. البته در پایان، به چند «ملاحظه» و «تکمله» نیز اشاره شده است.

آموزه «معرفت نفس»، یکی از مهم‌ترین اجزاء «نظام معرفتی و تربیتی اسلام» است؛ همان آموزه‌ای که در «گزاره‌های نقلی»، از آن با عنوان «فریضه هر مرد و زن مسلمان»، «مصداق علم نافع و برتر»، «برترین معرفت»، «رمز سعادت و نیکبختی» و «امری ملازم با معرفت رب» یاد شده و مورد توجه بسیاری از دین‌پژوهان ـ از جمله «حکیمان و عارفان» ـ قرار گرفته است. اما باید دانست که این آموزه، در معرض مناقشات مختلفی ـ از جمله مناقشه در سند مهم‌ترین پشتوانه روایی آن، یعنی حدیث «مَن عَرَفَ نَفسَهُ فَقَد عَرَفَ رَبَّه» ـ نیز قرار دارد. فلذا می‌توان گفت که تلاش برای اثبات حجیت حدیث مذکور، امری ضروری است. برخی از محققان، با تأکید بر ارسال این حدیث، اساساً آن را معتبر ندانسته و برخی دیگر، در عین اذعان به مرسل‌بودن حدیث مذکور، صرفاً با تکیه بر مواردی هم‌چون «تأیید آیات قرآن»، «تواتر معنوی» یا قاعده «ضَم احادیث ضِعاف»، در پی اثبات اعتبار آن بوده‌اند. حال آن‌که می‌توان با اتکاء به اطمینان ناشی از «تراکم ظنون» و با تجمیع مجموعه‌ای از «قرائن سندی و محتوایی»، مانند: «اعتبار منبع»، «حضور در مجموعه معتبر صد کلمه»، «علو لفظ و معنا»، «تواتر معنوی یا اجمالی»، «شهرت روایی»، «مقبولیت در نزد بزرگان» و «برخورداری از مؤیدات قرآنی، برهانی و وجدانی»، به اثبات اعتبار این حدیث پرداخته و زمینه تثبیت یکی از مهم‌ترین معارف عرفانی و پی‌ریزی روشمند «نظام تربیتی اسلام» بر اساس آن را فراهم آورد.

در آیه آخر سوره مزمل به «قرائت قرآن» امر شده است. در اینکه مراد از قرائت چیست، وحدت نظر وجود ندارد. برخی معتقدند که مراد از قرائت قرآن در این آیه، مطلق قرائت است و به معنای قرائتی که از واجبات غیر رکنی نماز است، نمی‌باشد. برخی مراد از این قرائت را مطلق قرائت در نماز، اعم از نمازهای واجب و مستحب دانسته‌اند. بزرگانی همچون سید مرتضی، علامه حلّی، محقق کرکی و آیةاللّٰه خوئی، از این آیه، وجوب قرائت در نمازهای یومیه را برداشت کرده‌اند. برخی مراد از آن را امر استحبابی به نماز شب دانسته‌اند. با بررسی دقیق معنای «قیام اللیل» و استعمالات آن در متون متقدم، دقت در مقام سخن، سیاق و بافت آیه و سوره مشخص می‌گردد که سه قول اول به دلایل مخالفت با ظهور آیه و بافت سوره، مخالفت با مقام سخن و روایات پذیرفتنی نیست. قول چهارم به مدد ادله‌ای همچون موافقت با قواعد بلاغی، مطابقت با سیاق آیه، سوره، مقام سخن و روایات تأیید می‌شود و نیز معلوم می‌گردد که امر حاضر در این عبارت بر خلاف ظاهرِ صیغه امر، دلالت بر استحباب دارد. معناشناسی ترکیب «قیام اللیل» و بهره‌گیری از آن در این بحث و نیز استدلال به مقام سخن، بافت سوره، قاعده بلاغی «ردّ العجز إلی الصدر»، از جمله نوآوری‌های این مقاله است.

معناشناسی قرآن، تفسیر موضوعی روشمندی است که اگر منطبق بر ‏مبانی قرآنی صورت بگیرد، قادر است معنای الفاظ را در جهان‌بینی ‏خالق هستی به بشر عرضه دارد و فرهنگ الهی را تبیین نماید. اما پیش ‏از هر اقدامی باید مراد از «معنی» در معناشناسی قرآن معلوم گردد. در ‏این پژوهش، به منظور دست یافتن به تعریفی پدیدارشناسی از «معنی» ‏در معناشناسی قرآن، به بررسی تعریف معنی، مفهوم، مصداق، ‏معناشناسی و کاربردشناسی پرداخته شده است. همچنین با توجه به ‏تأثیر کاربردشناسی در تعریف «معنی» مدنظر، ویژگی‌های مؤثر متکلم ‏و مخاطب قرآن در تعریف «معنی»، مشخص ‌گردیده است. علاوه بر ‏این، تحلیلی از پاره‌ای نظریات اندیشمندان مسلمان در باب معنایی که ‏لفظ بر آن تعلق می‌گیرد، و در تعیین معنای «معنی» و در نهایت ‏گزینش روش مناسب، اثرگذار است، ارائه گشته و با بهره‌گیری از ‏‏«اصل بدن‌مندی» در نقد نظریه «روح معنا»، مجازی بودن تعلق لفظ بر ‏معانی عوالم علوی، اثبات و قابلیت مکاتب معناشناسی در بررسی ‏معانی قرآنی نشان داده شده است. در پایان، با ارائه خصوصیاتی که ‏‏«معنی» در معناشناسی قرآن باید دارا باشد، برتری مکتب شناختی در ‏تحلیل مفردات قرآنی به اثبات رسیده و با توجه به تعریف «معنی» در ‏این مکتب، برخی ویژگی‌های دیگر معنی قرآنی، بیان گردیده است.‏

دعا یکی از اسباب معنوی در عالم است، اما گاهی در اجابت آن موانعی ایجاد می‌شود و عده‌ای از اجابت دعایشان محروم می‌گردند. مقاله حاضر با روشی توصیفی-تطبیقی روایات مربوط به عدم اجابت دعا را بررسی کرده‌‌است. این روایات گروهی از افراد را نام می‌برد که دعایشان مورد اجابت قرار نمی‌گیرد؛ که عبارتند از: عریف (والی حکومت)، عشار(گیرنده مالیات)، داروغه، صاحب طبل و طنبور، شاعر، کسی که زنش را نفرین می‌کند در حالی که می‌تواند او را طلاق دهد، فردی که همسایه‌اش را نفرین می‌کند در حالی که می‌تواند خانه‌اش را تغییر دهد، فردی که پولش را بدون گرفتن شاهد قرض داده و پولش را خورده‌اند، کسی که بدون تلاش از خدا روزی می‌خواهد، کسی که در قطع رحم و علیه والدینش دعا کند. علت‌های عدم اجابت دعا نیز در روایات دیگری آمده‌است، که با انطباق آن علت‌ها با روایات مورد بحث، علت استثناء شدن این افراد مشخص می‌گردد؛ که شامل ظلم، تنبلی و تخلف این افراد از عوامل الهی است. این‌ها تنها نمونه‌ای از مصادیق فراوانی هستند که دعایشان مستجاب نمی‌شود و علاوه بر این‌ها می‌توان مصادیق دیگری نیز برای این گروه ذکر کرد.

افتراق‌ روایات مکان و سبب نزول سوره‌ی انسان، شکاف تفسیری را بین پژوهشگران فریقین ایجاد کرده و آنان را به انفعال و عدم استفاده از روایات یکدیگر واداشته است. تفسیرپژوهان برای تشخیص درستی و صحت روایات مربوط به این سوره به بررسی‌های متعدد سندی و متنی اقدام کرده‌اند. با این وجود، این سؤال مطرح می‌شود که چه روشی برای ارائه تفسیری مطابق با واقع در جهت تشخیص کیفیت افتراق مناسب است. در این مقاله با مقایسه روش‌های مختلف، روش مقایسه و تحلیل روایات به عنوان یکی از روش‌های مناسب برای تشخیص کیفیت افتراق و ارائه تفسیری مطابق با واقع انتخاب شد. از این‌رو، این نوشتار در مقام چنین رویکردی، به دنبال مهمترین تفاسیر مأثور فریقین، نور الثقلین و الدرّ المنثور بوده است تا زمینه‌ی بهره‌برداری بیشتر از تفاسیر روایی شیعه و اهل سنت را فراهم کند. با بررسی‌های انجام شده چنین به نظر می‌رسد که افتراقی از نوع تعارض در روایات کتاب الدرّ المنثور مطرح بوده، چنانکه روایات نور الثقلین همسو با یک طرف قضیه است، اما پس از حل این مسئله در کتاب الدرّ المنثور، نتیجه‌ی آن هم‌راستا با روایات نور الثقلین خواهد بود. این تحقیق به اشتراک در باب مکان و سبب نزول در دو تفسیر معتقد است و روایات نزول این سوره در مکه را بر اساس جو سیاسی و فشارهای حاکم بر راوی می‌داند. تفاوت سبب‌های نزول ارائه شده نیز از باب بیان مصادیق آیه، تسامح در لفظ نزول و هم‌زمانی و هم‌راهی اصحاب با پیامبر (ص) در هنگام نزول آیات است.