جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله «جبر و اختیار» از مسائل دشوار در مباحث فلسفی و کلامی است که اندیشمندان و عالمان دینی در طول تاریخ، همواره با نگرش‌ها و رویکردهای مذهب مورد اعتقادشان درصدد بررسی آن برآمده‌اند. دراین‏‌میان، در کلام اسلامی، اشاعره به موجبیّت انسان و تفویض امور به خداوند معتقد شده‌اند و در مقابل، معتزله به اختیار انسان گراییده‌اند و کارهای انسان را تفویض‌یافته به او از جانب الهی دانسته‌اند. جلال‏الدین محمد بلخی، مشهور به مولانا در مثنوی معنوی ابیاتی دارد که برخی جبرگرایی و برخی دیگر مختار ‌بودن انسان را از آن دریافته‌اند. در ادامه، با در نظر گرفتن تمامی ابیاتی که مولانا در زمینه جبر و اختیار دارد، به بررسی عقیده او در این خصوص خواهیم پرداخت.

بندگی خداوند تعهد دیرینه‌ای است که انسان‌ها متعهد به آن شده‌اند. بندگی خداوند ارکانی داردکه هر انسان مدعی بندگی خداوندملتزم به آن می‌باشد. درسایه قبولی بندگی خداوند، آثاری ازجمله ناچیزبودن دنیا،ضعف شیطان،مقام خلیفه‌الهی... برای انسان پدید می‌آیدکه تأثیرشگرفی درروند زندگی هرکسی خواهدداشت.آثار بندگی خداوند به فردی واجتماعی تقسیم می‌شود که هرکدام ازآن‌ها درتحکیم اخلاق وروابط اجتماعی تأثیرگذارند. ناچیزبودن دنیا،شناخت شیطان وتبعیت‌نکردن ازهوای نفس ازآثار فردی بندگی است که هرکدام ازآنها سبب می‌شود انسان با اخلاقی مناسب که بابندگی خداوند سازگار است وارد اجتماع شود. دنیاطلبی علت اصلی رقابت در انباشتن ثروت وتمسخر وتحقیر مومنان است، ولی بنده واقعی خود را از بند تعلق به دنیا رهاکرده دنبال جاه و مقام دراین دنیا نمی-باشد. با پیروی‌نکردن ازشیطان کسی به فکر اشاعه فحشاء وشکستن حریم دیگران نمی‌افتد وامنیت اجتماعی و فردی برقرار می‌شود. تبعیت‌نکردن از هوای نفس باعث از بین‌رفتن تکبر و خودبرتربینی می‌شود.ملایمت و مداراکردن بادیگران، سوءظن نداشتن به دیگران، تواضع و... ازآثار اجتماعی بندگی دراخلاق اجتماعی است. بندگی خداوند نمودی ازتوحید عملی است؛ به این معناکه انسان تنها خدا را مطاع قرار دهد و غیرخدا را رها کند. خدمت به مردم و برخورد متواضعانه باآن‌ها به خاطر بندگی خداوند باشد.بندگی خداوند نقش به سزایی در حل معضلات اخلاقی اجتماع دارد. جامعه‌ای که بندگی خداوند را سرلوحه خود قراردهد واخلاقی که خداوند ازآن خواسته را دارا باشد، افرادش از تجاوزبه حقوق دیگران خودداری می‌کنند؛ از فساد و فحشا و ستمگری برائت می‌جویند و در مسائل مختلف دچار افزون‌طلبی و افراط و تفریط نخواهند شد.در این میان از نقش عبادات هم در پیشگیری از فساد اجتماع نباید غافل شد. نماز، روزه، امربه معروف ونهی ازمنکر و حجباعث می‌شوند که جامعه سالم بماند و افرادش به دور از فساد و اشاعه فحشاء و با همدلی و درک متقابل در کنار یکدیگر زندگی کنند و حقوق یکدیگر را پایمال نکنند.

از منظر متکلمان و فلاسفة اسلامي، خداوند متعال همة ما سوي‌الله را خلق و ايجاد کرده است و مخلوقات، حقيقتاً موجودند و انکار کثرات و موجوديت مخلوقات، انکار بديهيات است. از سوي ديگر، عارفان اسلامي با توجه به نظرية وحدت شخصي وجود، معتقدند مخلوقات، وجود حقيقي ندارند. آنها به مخلوقات، عنوان مظهر و نمود داده‌اند. در برخي از آثار عرفاني، از مخلوقات به عدم تعبير شده و برخي از عارفان، واژه‌هاي خيال، وهم و اعتبار را براي کثرات و مخلوقات به کار برده‌اند. پژوهش حاضر مي‌کوشد به تحليل عارفان و حکماي متأله دربارة وجود يا عدم بودن مخلوقات و موجودات بپردازد و به اين سؤال يا اشکال پاسخ دهد که اگر مظهر و نمود عرفاني، وجود يا عدم نباشد، ارتفاع نقيضان رخ مي‌دهد که امر باطلي است؛ اگر وجود باشد، با سخن عارفان نمي‌سازد که مي‌گويند نمود، وجود نيست؛ و اگر عدم باشد، انکار بديهي رخ مي‌دهد و مستلزم عدم خالقيت خداوند و نفي مخلوقات است. در اين مقاله روشن شده است که نزد عارفان، کثرات و مخلوقات از اساس نفي نمي‌شوند و گرچه بنابر نظرية وحدت شخصيِ وجود، به کثرات و مخلوقات، وجود حقيقي گفته نمي‌شود، اما اين همة مسئله نيست؛ عرفا معتقدند که کثرات و مخلوقات، بالوجود، موجودند؛ يعني مظاهر و آيات في‌نفسه معدوم و بالوجود موجودند؛ از‌اين‌رو، با وجود نبودن مظهر و نمود، نه ارتفاع نقيضان رخ مي‌دهد، نه انکار بديهي اتفاق مي‎افتد و نه اين مسئله مستلزم انکار خالقيت خداوند متعال است.

استاد محمد‌رضا حکیمی با بهره‌گیری از بخش‌هایی از آرای بزرگان حکمت اسلامی، کوشیده است مقاصد مکتب تفکیک را از زبان خود این فیلسوفان بازگو کند و حکمت را از زبان خود حکیمان بی‌مقدار جلوه دهد. ایشان با گزینش بخش‌هایی از سخنان شیخ الرئیس، محقق طوسی، صدر المتألهین، علامه طباطبایی و امام خمینی و نیز با چشم‌پوشی از سیرۀ علمی و عملی این بزرگان، به طور غیر‌مستقیم آنها را به تناقض در رفتار و گفتار متهم کرده و فلسفه (و عرفان) را از دید این فیلسوفان نامدار بی‌ارزش جلوه داده است. در این مقاله تلاش کرده‌ایم با نشان‌دادن پاره‌ای از اشکال‌ها در گفته‌ها و نوشته‌های ایشان، اولاً، نادرستی اتهام تقابل فلسفه و فیلسوف (یا عرفان و عارف) با معارف اهل بیت (ع) را نشان دهیم؛ ثانیاً، اندک‌عبارت‌هایی را که استاد حکیمی از میان ده‌ها کتاب فلسفی گلچین کرده‌ و آنها را شاهدی بر بی‌اعتباری فلسفه (و عرفان) قرار داده است ارزیابی کنیم و با ذکر قرینه‌های مختلف از آرای خود فیلسوفان و نیز با درنظرگرفتن سیره علمی و سلوک عملی ایشان، معنای صحیح عبارت‌های مزبور را نشان دهیم.

اهل‌معرفت به‌جهت برخی از مصالح و برای ادارۀ مریدان و تربیت بهتر آنان، به وضع مقررات و آداب و رسوم ویژه‌ای دست زدند که به «مستحسنات» مشهور شد. برخی از ناقدان عرفان، جعل این‌ها را از مصادیق «بدعت» در دین و طبق برخی از احادیث، بدعت را حرام و فاعل آن را معاقب می‌دانند. ما در این مقاله به‌روش نقلی ـ تحلیلی، با استناد به تعاریف بدعت نزد اندیشمندان علوم اسلامی و تحلیل برخی از آیات و روایات به این نتیجه رسیدیم که اگرچه طبق روایت نبوی، ایجاد بدعت در دین حرام و فاعل آن عقاب می‌شود، بدعتی که تصرف در احکام دین نباشد و به‌گونۀ عموم بتوان برای آن مستند شرعی پیدا کرد، از نوع بدعت ممدوح یا هدایت است، نه بدعت مذموم یا ضلالت. بدعت ممدوح نه‌تنها حرام نیست، بلکه در برخی موارد طبق روایت نبوی، اگر سنت حسنه‌ای باشد، جایز بلکه برای حفظ مسلمانان و دین اسلام واجب می‌شود؛ براین‌اساس، مستحسنات عرفانی ازآنجاکه برپایه مصالح سلوکی‌اند، بدعت ممدوح‌اند، نه بدعت مذموم. البته سوءاستفاده‌ها و افراط‌وتفریط‌هایی که گاهی ازسوی برخی صوفیان منحرف و جاهل درقبال برخی مستحسنات انجام می‌شود، به‌جهت عروض عوارض و افراط یا تفریط‌های پیش‌آمده محکوم‌‌اند، نه اینکه ازاساس در شمار مصادیق بدعت مذموم قرار گیرند و نامشروع خوانده شوند.

ابن عربی به عنوان موسس عرفان نظری منسجم و مدّون، دارای آراء بکر و مهمی پیرامون معرفت شناسی عرفانی و ارائه سنجه و میزان برای حجیت آن است. براستی مکاشفه از منظر ابن عربی دارای چه ارزش معرفت شناختی است و چگونه ارزیابی می‌شود؟ فرضیه این نوشته که بر اساس روش تحلیلی توصیفی و بر پایه حکمت متعالیه صورت می‌گیرد آن است که وجود منبع عرفانی مستقل مورد تائید بوده، مکاشفه حداقل در برخی از مصادیق خود دارای حجیت ذاتی است، هر چند نتوان قاعده ای عام برای آن در نظر گرفت یا تمام اقسام آن را حجت دانست. به نظر می‌رسد که مکاشفات در سه سطح مورد ارزیابی واقع می‌شوند. در سطح اول مکاشفاتی است که دارای حجیت ذاتی بوده، نیازمند اعتبار خارجی و میزان سنجی نیستند. سطح دوم مکاشفات اموری هستند که غیر قابل قبول بوده، و از منظر معرفتی ارزش ندارند. سطح سوم که حجیت آن به نحو مشروط و غیری بوده،طیف گسترده مکاشفات را در بر گرفته، برای اعتبار سنجی تحت موازین مطروحه قرار می‌گیرند. مکاشفه مشروط، نیازمند بررسی موارد بروز آسیب است که می‌توان آنها را به شیوه ای مختلف تقسیم نمود که تقسیم مورد استفاده در این نوشته نسبتا جامع بوده، بر حسب بروز آسیب از ناحیه «مکاشِف، مخاطب، منشا،معارف، ابزار» صورت گرفته است.

پژوهشی است در بیان چگونگی رفتار پیامبر(ص) با مخالفان اعم از مسلمان و غیر مسلمان. پژوهش حاضر در سه فصل تنظیم شده است. نویسنده ابتدا به بحث از رفتار پیامبر(ص) با کافران توجه نموده و در همین زمینه آمده است که پیامبر(ص) با مشرکان، نخست به تقویت رابطه خود با خدا و همزمان به هدایت مشرکان روی آورد و سپس از جدال و مناظره همراه با تحمل آزارها، بی اعتنایی، تهدید، سخت گیری قطع پیوندها و تحریم دوستی ها استفاده نمود و هنگامی که دشمن مانع مبلغان شدند و جان آن ها را به خطر می افکندند، به دفاع بر می خاست. نویسنده در ادامه «رفتار پیامبر(ص) با مخالفان داخلی» را مورد توجه قرار داده و از منافقان، بیماردلان، شایعه سازان و طرفداران اهل کتاب سخن گفته است. در این زمینه آمده است که پیامبر(ص) در برخورد با منافقان از افشاگری، تهدید، اعراض و ردّ پیشنهادهای آنان استفاده می کرد و در رویارویی با بیماردلان که با ایجاد مزاحمت برای مردم و نوامیس آنان و سلب امنیت عمومی به آزار مسلمانان می پرداختند، از افشاگری و تهدید بهره می برند.