جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هیئت بطلمیوسی یکی از دیدگاه‌های مشهور در بحث اخترفیزیک و کیهان‌شناسی است که در قرن سوم ه.ق. و با ترجمه متون تمدن یونانی‌هلنی، وارد جامعه مسلمانان شده و تا اواسط قرن سیزدهم ه.ق. در مباحث جهان‌شناسیِ برخی از مکاتب کلامی تأثیر گذاشت. از جملهٔ این تأثیرگذاری‌ها می‌توان به تلاش برای جای‌دادن عرش و کرسی، که در بحث جهان‌شناسی اسلامی محیط بر هفت‌آسمان معرفی شده بود، در میان افلاک ادعاییِ هیئت بطلمیوسی اشاره کرد. در ظاهر، مفاد هیئت بطلمیوسی، جایگاه عرش و کرسی و کارکردهای آن در جهان‌شناسی اسلامی را در معرض پرسش قرار داده بود و لازم بود مکاتب اعتقادی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارهٔ مطابقت‌داشتن یا نداشتن دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارهٔ عرش و کرسی را اعلام می‌کردند. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، چگونگی مواجههٔ متکلمان امامیه با هیئت بطلمیوسی در مسئلهٔ کلامی عرش و کرسی را تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که فیلسوف‌متکلمان، یعنی متکلمانی که رویکرد فلسفی داشته‌‌اند، همراهی بیشتری با هیئت بطلمیوسی در تطبیق‌دادن آموزه‌های اسلامی درباره عرش و کرسی با هیئت بطلمیوسی داشته‌اند، در حالی که متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرایِ غیرفلسفی، در بحث عرش و کرسی اگرچه مخالفتی با هیئت بطلمیوسی اظهار نکرده‌اند، اما همراهی ملموسی با این هیئت از خود نشان نداده‌اند.

به عقیده پیناک (از مؤسسین الهیات گشوده) اصلی‌ترین نقد بر الهیات سنّتی مسیحی این است که بسیاری از آموزه های آن، نه مبتنی بر کتاب‌مقدّس، بلکه الهام گرفته از فلسفه یونان است. در مقابل، بر اساس الهیات گشوده، اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب‌مقدّس» دارای بیشترین اهمیّت بوده و از این‌رو برخی از آموزه‌های الهیات سنّتی باید بر مبنای آن اصلاح شود. از آنجا که مبانی هر نظریه، خاستگاه آموزه‌های آن است، در نقد الهیات گشوده لازم است ابتدا مبانی آن مورد ارزیابی قرار گیرد. هدف پژوهش حاضر، بیان نقاط قوت و ضعف مبانی این نظریه از منظر کلام امامیه است. در این راستا، ابتدا آموزه‌های الهیات گشوده تبیین می‌شود، و سپس با استناد به آثار متکلمان امامیه (و بالتبع اتّکاء بر آیات قرآن کریم و روایات ائمه معصومین:) به ارزیابی و نقد آن بر مبنای روش تحلیلی ـ منطقی پرداخته می‌شود. نتیجه پژوهش حاضر این است که پیناک در مواردی به‌خوبی ضعف الهیات سنّتی در تبیین آموزه‌های مسیحی را شناسایی کرده است، لکن در نقد آن، اگرچه برخی مقدمه‌های استدلال‌ او به لحاظ منطقی صحیح (و هم‌نوا با کلام امامیه) است، ولی در بیان نتیجه، به‌دلیل تشابه‌انگاری میان خداوند و انسان، و تسرّی اوصاف و لوازم آنها، نتایج حاصل از این استدلال‌ها قابل نقد (منطقی و کلامی) است. همچنین بسیاری از نقدهای پیناک بر مبانی تفسیری، خداشناسی و انسان‌شناسی الهیات سنّتی (هم‌چون داشتن پیش فرض‌های نادرست، متأثر بودن از فلسفه و قابل پذیرش نبودن برای انسان معاصر) به عقیده او نیز وارد است.

منطقۀ شمال عراق که «جزیره» نامیده می‌‌شود، زیستگاه پیروان آیینی است که با نام «یزیدیه» یا «شیطان‌پرستان» شناخته می‌‌شوند. این اسامی نه از روی کینه و عداوت، بلکه بر اساس وجود دو عنصر اصلی در این آیین بر این دین‌واره اطلاق شده است؛ یعنی تقدیس یزید و شیطان و پرهیز از لعن این دو. دور از ذهن نیست که برای هر محقق منصفی این سؤال مطرح شود که این دو باور عجیب و مخالف دین اسلام از کجا وارد این آیین شده است. در این مقاله تلاش شد با هدف تبیین رابطۀ تصوف و مباحث کلامی به این سؤال پاسخ داده شود و در ادامه با بهره‌گیری از روش تحلیلی‌ـ‌ا‌نتقادی ‌و بررسی متون مقدس این آیین، کتاب‌‌های «رش» و« جلوه»، و واکاوی زندگی‌نامۀ بنیانگذار آن به این نتیجه رسیدیم که عدی مسافر به‌عنوان بنیان‌گذار آیین یزیدیه در دورۀ تحصیل در بغداد مدتی شاگرد برادران غزالی بوده است و تحت تأثیر آموزش‌‌های این دو، به تقدیس یزید و شیطان باور پیدا کرده و اجتناب از لعن آن دو را به‌عنوان وظیفه‌‌ای عملی به کار بسته و آن هنگام که دین‌وارۀ خویش را در اطراف کوه‌‌های سنجار تأسیس می‌‌کرد، این دو باور و دو عمل را از ارکان آئین خویش قرار داده است.

رساله حاضر به بررسی واکنش علمای امامیه در برابر ترجمه و بومی شدن فلسفه‌ی یونان در طی قرن سوم تا پنجم می‌پردازد. ازآن‌جهت که فلسفه نیز مانند دین ادعای جهان‌شناسی و هستی‌شناسی و واقعیت گویی دارد و همچنین با عقاید و باورهای مسلمانان سروکار داشته است؛ از شروع ترجمهی فلسفه به زبان مسلمانان، واکنش‌های مثبت و منفی توسط علما در قبال فلسفه آغاز گردیده و در طول تاریخ نیز ادامه یافته است. این مواجهه‌ها، تأثیراتی را در کلام اسلامی و عقاید مسلمانان باعث شده است؛ تا آنجا که امروزه کلام اسلامی را کلام فلسفی گویند.با این توضیحات، بررسی موضع قدمای علمای امامیه در قبال فلسفه، به دلیل نزدیکی به عصر معصومین (علیهم‌السلام) و سیاست علمای قدیم در کسب معارف -که بیشتر مبتنی بر حدیث و روایات ائمه (علیهم‌السلام) بوده است- به فهم رابطه دین با فلسفه کمک قابل‌توجهی مینماید و این دوگانه را روشن‌تر می‌سازد. به این منظور نویسنده در این رساله ابتدا به علل ورود فلسفه به جامعه اسلامی پرداخته و آن‌ها را در سه قسمت علل اندیشه‌ای، علل معطوف به قدرت و نیز علل مربوط به شرایط اجتماعی بیان می‌نماید. مهم‌ترین علل ورود فلسفه به دنیای اسلام از نگاه نویسنده، مبارزه با اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و غصب خلافت باطنی ائمه (علیهم‌السلام) می‌باشد. در ادامه و پس از بررسی علل فوق‌الذکر، به بررسی موضع علمای امامیه مقابل فلسفه از قرن سوم تا پنجم پرداخته شده است. تقسیم‌بندی در این بخش چنین است که بعضی از علما با فلسفه مخالفت داشتند و ردیه‌هایی علیه مطالب فلسفی نوشتند. عده‌ای از آنان نیز به مطالب فلسفی علاقه نشان دادند و حتی به ترجمه کتب فلسفی دست زدند و برای تبیین عقاید خود از فلسفه کمک گرفتند. بررسی مواضع علمای این سه قرن به تفکیک، بخش پایانی پایان‌نامه حاضر را شکل میدهد.

در سده اخیر نظریه ای از سوی طرفداران تقریب مذاهب اسلامی مطرح گشت که در بحث امامت بین دو مساله زعامت سیاسی و مرجعیت علمی قائل به تفکیک شده اولی را مساله ای تاریخی که امروزه نقش چندانی در مشکلات عملی جامعه مسلمانان ندارد و دومی را مساله ای کلامی - اعتقادی که طرح آن می تواند گره گشای بن بست های جوامع اسلامی باشد به شمار می آورد؛زین سبب لازم بود تا تعریف دقیقی ازمفهوم مرجعیت علمی امامان علیهم السلام و چیستی آن ارائه شود.در این مقاله و در پاسخ به این سوال با استفاده ازمنابع حدیثی، تاریخی و کلامی و به شیوه توصیفی- تحلیلی، این نتیجه حاصل گشت که اصطلاح مرجعیت ائمه (ع) دو معنای منبع بودن یعنی وجوب رجوع به قول وفعل وتقریر امام ومعنای حاکم و داور بودن یعنی هرگاه اختلافی در فهم یا تقریر و تبیین مساله ای پیش آمد ، گفتار و کردار و تقریر امام، فصل الخطاب و حاکم خواهد بود را درخود نهفته دارد و مفهوم یاد شده مقید به قید و مشروط به شرط خاصی نیست و باز بینی منابع تاریخی - حدیثی نشان می دهدکه اولاً مسلمانان و دانشمندان و بزرگان جامعه اسلامی در زمینه های مختلفی به آن بزرگواران رجوع کرده ودر این رجوع فرقی بین علوم دینی و علوم غیر دینی نگذاشته اند وثانیا در طرف مقابل هم آن بزرگواران درهیچ موردی از پاسخ گویی استنکاف نکرده و به تناسب رجوعات صورت گرفته به سوال ها پاسخ داده در اختلافات علمی موجود به داوری پرداخته اند.

«الهیات گشوده»، گرایشی الهیاتی۔فلسفی است، که تفسیر نوینی از برخی صفات خداوند و لوازم آن ارائه می‌‌دهد. این دیدگاه، بسیاری از آموزه‌‌های الهیات سنّتی (همچون منزّه بودن خداوند، علم پیشین مطلق، قدرت مطلق و ویژگی‌‌هایی از این دست) را نه مبتنی بر کتاب مقدّس، بلکه الهام‌گرفته از فلسفهٔ یونان دانسته، و در مقابلْ تصویری از خداوند ارائه می‌کند که مبتنی بر تشخّص، تغییر‌پذیری و تعامل او با انسان است. یکی از مؤسسین الهیات گشوده، کلارک پیناک است. به اعتقاد او - در ترسیم اعتقادات دینی - اگر چه سنّت و فلسفه باید مورد توجه قرار گیرد، اما «کتاب مقدّس» بیشترین اهمیت را دارد و بر این مبنا، آموزه‌‌های الهیات سنّتی باید مورد نقّادی قرار گیرد. پیناک، گرچه ره‌‌آورد تقریرش را «آزادی واقعی خدا و انسان» می‌‌داند، اما به‌‌نظر می‌‌رسد مبانی روشی او به لحاظ منطقی نامنسجم‌اند. از این‌رو، این پژوهش به ارزیابی دیدگاه پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» می‌‌پردازد. به‌‌نظر می‌‌رسد به رغم آن که پیناک - در برخی موارد - ضعف‌های الهیات سنّتی مسیحی، در تبیین معارف الهیاتی را به‌‌خوبی بیان کرده، اما تلاش او در ارائهٔ راهکار - به لحاظ روشی - قابل نقد است. این مقاله با روش توصیفی۔تحلیلی و با رویکرد روش‌‌شناسی بنیادین، در صدد ارزیابی آرای پیناک در مبانی روش‌‌شناختی «الهیات گشوده» است.

‏زرتشت، بنا بر نقل سنّت زرتشتی در حدود سده‏های ششم یا هفتم پیش از میلاد به دربار کی گشتاسب در غرب ایران زمین رفته و ادعای پیامبری و دین‎آوری کرد؛ این ادّعا در میان دانشمندان اسلامی مورد بررسی قرار گرفت و پژوهشگران این عرصه را به دو دسته تقسیم کرد؛ عده‎ای با مسلّم انگاشتن پیامبری زردشت و با استناد به آیات و روایاتی که درباره مجوس سخن گفته‎اند و انطباق آنها بر زرتشت، وی را از پیامبران صاحب کتاب معرفی کردند، و برخی دیگر نیز با تمسک به منابع اسلامی و ‌با تفکیک بین مجوس و زرتشت به‌صورت اجمالی به ‌نقد پیامبری زرتشت پرداختند. امّا آنچه در هنگام بررسی ادله دو گروه یاد شده مغفول باقی ماند، داوری و اعتبار سنجی مؤلفه‏های پیامبری زرتشت بود، کاری که در این مقاله با رجوع به منابع کلام اسلامی و برخی تحقیقات معاصرین و به شیوه توصیفی – تحلیلی، انجام شد و معلوم گشت که عناصر تشکیل دهنده نبوت زردشت، یعنی ارائه هستی شناسی مغایر با آموزه‏های نبوی، بهره بردن از علوم اکتسابی پیرامون خویش و تشریع سنّت‏های مخالف با ادیان الهی؛ و همچنین بطلان ادّعای معجزه برای وی و بطلان یکسان انگاری کتاب زرتشت با کتاب پیامبر مجوس، و تکذیب انبیای الهی از سوی زرتشت، به هنگام تطبیق بر معیارهای مطرح شده در کلام اسلامی برای نبوت، همگی گواه بر «متنبّی» بودن زرتشت می‎باشد.

بر پایه مبانی نظری مختلف، ارزش گذاری رفتار و ملکات انسانی در علم اخلاق صورت پذیرفته و احکام معینی را در مرحله عمل پیش روی افراد قرار می دهد. لذا برای دستیابی به راهکار عملی مناسب، شناخت مبانی مختلف نظری امری ضروری است. بی شک اختلاف در مبانی باعث اختلاف در احکام اخلاقی شده و تاثیر بسزایی در توجیه و دفاع آن ها خواهد داشت. و از سویی دیگر مبانی کلی اخلاق همچون مبانی معرفت شناختی و معناشناختی و هستی شناختی از مبانی خردتری مانند مبانی فلسفی و کلامی بهره می‌گیرند طبیعتا تبیین این مبانی خرد باعث تبیین مبانی کلان و در نتیجه نظام اخلاقی خواهد شد. برای ترسیم یک نظام اخلاقی، شناخت این دست از مبانی امری شایسته و ضروری است. اساسا دستیابی به آراء دانشمندان اخلاق چه در حوزه تعیین معیار و ملاک عمل اخلاقی(اخلاق هنجاری) و چه در حوزه تبیین مفاهیم و گزاره های اخلاقی و توجیه آن ها(فرااخلاق) و چه در مقام داوری اخلاقی، مبتنی بر مبانی و اصول موضوعه است. از این رو شناخت این مبانی و تعیین نقش آن ها در مباحث اخلاقی هم فهم نظام اندیشگانی متفکران را میسر ساخته و هم بررسی و نقد آن ها را ساختارمند و علمی می کند. از آن جا که در حوزه اخلاق دینی طبیعتا بیشتر مبانی اندیشمندان گرفته شده از مسائل و آموزه های کلامی است، ضروری است که برای شناسایی مبانی آن ها در ابتدای امر به سراغ علم کلام برویم. که در این راستا ما به سراغ مرحوم ملامهدی نراقی رفته و مسائل کلامی مطرح شده از وی را بر اساس مبانی معرفت شناختی، خداشناختی، انسان شناختی، راهنما شناختی و جهان شناختی تقسیم بندی کرده و جایگاه آن ها را در فلسفه اخلاق مورد تحلیل و بررسی قرار داده ایم. همچنین پرداختن به این موضوع باعث تنقیح و تمایز مبانی کلامی شیعیان عقل گرا که در مسائل اخلاقی دستمایه و مبنا قرار می گیرند شده از نظر پیشینه شناسی قطعا گامی رو به جلو به شمار می آید. از سوی دیگر شناخت مبانی کلامی اخلاق بصورت کلی و از نگاه یکی از عقل گرایان بنام شیعه به صورت جزیی متفکران را برای برداشت هر چه صحیح تر از نظام ها و نظریات اخلاقی یاری رسانده، در پیشبرد تدوین کلی فلسفه اخلاق اسلامی و مبانی آن تاثیر بسزایی دارد.

در این مقاله بشارت های ظهور پیامبر اسلام، شامل پنج بشارت از عهد عتیق و دو بشارت از عهد جدید که دارای صراحت کافی هتند انتخاب و استدلال های جدید برای آن ذکر شده است.