جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الگوی عینی ـ نظری خلافت اسلامی، الگویی تاریخی است که پس از تکوین عینی، تلاش شده است از جهت نظری نیز توجیه و بازسازی نظری شود. این توجیه و بازسازی نظری، معطوف به تأمین مشروعیت برای آن بوده است. در این راستا، اموری مانند «زمینی و عرفی بودن خلافت»، «برخورداری از رسالت الهی و دینی خلافت»، «عدم عصمت خلیفه» و «عدم برخورداری خلیفه از علم لدنی» به عنوان مؤلفه های مؤثر برای تأمین مشروعیت این الگو، مورد توجه قرار گرفته است.بررسی «طراز تأمین مشروعیت» در این الگو، اهمیت شایان توجهی دارد. لذا این امر، مقتضی بررسی میزان توانمندی این الگو برای تأمین مشروعیت در سه سطح «شرایط امکان عقلی ـ فلسفی»، «شرایط امکان وقوعی» و «شرایط امکان استناد شرعی» است؛ هر چند به راحتی می توان ناتوانی این الگو را در این سه سطح مشاهده کرد.بهترین و کامل ترین صورت بندی از تأمین مشروعیت برای الگوی خلافت اسلامی را می توان به لحاظ عرفی بودن این الگو، در نظریة قرارداد اجتماعی، سراغ گرفت؛ البته الگوی خلافت اسلامی به عنوان یکی از مصادیق این نظریه در این چشم انداز نظری نمی تواند از طراز وجیه و کارآمدی برای تأمین مشروعیت، برخوردار باشد.

این رساله، نقش ابتلا و امتحان در تربیت انسان را مورد بررسی قرار داده است. ابتلا از دیدگاه فرهنگ اسلامی، یک سنت الهی و قانون عمومی است و به فرد، افراد یا زمان خاصی اختصاص ندارد؛ بلکه این سنت در هر زمان و مکانی، جاری و ساری بوده و هست، حتی پیامبران و اولیای خدا نیز به آن دچار بوده اند. خداوند با این کار، انسان ها را می آزماید تا صفات درونی شان به منصه ظهور برسد و به مرحله فعلیت درآید. اختیار، شرط اساسی ابتلا به شمار می رود، بنابراین ابتلا و آزمایش در مورد موجود مختار (انسان) قابل تصور است؛ زیرا اگر انسان قدرت انتخاب و اختیار نداشت نمی دانست عصیان یا اطاعت کند و در این صورت، دیگر آزمایش معنی نداشت. اگر ابتلای انسان از ناحیه خداوند باشد، نقش مؤثر و ارزشمندی در زمینه تربیت و تکامل ایفا می کند؛ زیرا صفات و سجایای اخلاقی انسان خود را در معرکه ابتلا نشان می دهد. بنابراین برای موفقیت در این امتحان ها، شیوه های عملی و نظری نیاز است که در این رساله به بررسی آن ها پرداخته شده است.

این رساله با عنوان «ابعاد و آثار تربیتی اعتقاد به مرگ» در یک مقدمه و پنج فصل تنظیم شده است. مسئله مرگ و معاد، ارتباط تنگاتنگی با ذات انسان دارد و راز و رمز نهفته در وجود انسان را معنی و تفسیر می کند. فصل اوّل به مفاهیم، ضرورت، اهمیت و سابقه تحقیق اختصاص دارد. فصل دوم به بررسی ماهیت مرگ، اعتقاد به مرگ و انواع مرگ از نظر قرآن و روایات پرداخته است. در این فصل، آثار درونی و بیرونی اعتقاد به مرگ مانند: اخلاص در عمل و عبودیت، تعدیل غرایز انسان، ایجاد آرامش روانی، عدم هراس از مرگ، عدم رضایت به حیات دنیا و شناخت ماهیت اعمال خود، مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سوم به موانع اعتقاد به مرگ و معاد مانند: غفلت از مرگ و معاد و علل آن، ضعف باورهای دینی مربوط به ماهیت مرگ و معاد و ضعف شناخت ماهیت مرگ و معاد اختصاص دارد. فصل چهارم، راه های تقویت اعتقاد به مرگ و معاد را مورد بررسی قرار داده است.

این رساله با عنوان «ارزش های برتر اخلاقی از دیدگاه اسلام» در چهار فصل به بررسی مفهوم ارزش و ارزش برتر پرداخته است. فصل اول به مسئله، هدف، پیشینه و مفاهیم موضوع اختصاص دارد. در فصل دوم، نظر اسلام در مورد ارزش های اخلاقی و معیار های آن مورد بررسی قرار گرفته است. اسلام، کاری را ارزشمند و مورد قبول می داند که نیت و انگیزه الهی داشته باشد و انسان را به خداوند نزدیک تر سازد. فصل سوم به ارزش های زمینه ای و واسطه ای (شناختی و گرایشی) پرداخته است. مهم ترین ارزش های شناختی عبارت اند از: نیروی تعقل، نیروی علم آموزی و خودشناسی. فصل چهارم به ملاک های برتری و مراتب کلی ارزش ها اختصاص دارد که بر اساس دو حُسن فعلی و فاعلی بیان شده است. در سلسله حسن فعلی، چهار ارزش جامع و برتر (یقین، تقوا، ایمان و اسلام) و در سلسله حسن فاعلی، ارزش جامع و برتر اخلاص مورد بررسی قرار گرفته و در پایان نیز به ارزش نهایی که همان قرب الهی است از دیدگاه اسلام پرداخته است.

در این نوشتار نویسنده، چهار مؤلفه مبانی، اهداف، اصول و روش را برای صورت بندی مقوله های مختلف؛ جهت رسیدن به منظومه معرفتی مذکور لازم می داند که تکوین هر یک از این چهار مؤلفه، خاستگاه متفاوتی دارند. بر این اساس، مبانی فلسفه سیاسی متعالی ـ یا عمده آنها ـ می تواند از حکمت متعالیه، اقتباس شود و از این جهت، زمینه ساز امکان اطلاق عنوان «فلسفه سیاسی متعالی» می شود.رهیافت های معرفت شناسانه، هستی شناسانه و انسان شناسانه حکمت متعالیه، زمینه ساز تکوین فلسفه سیاسی متعالی است. اصالت وجود، تشکیک در وجود، اختیار آزاد انسان، عدم کفایت خودبسنده معرفت بشری، انحصار حاکمیت ذاتی به خداوند و ... ، بخشی از مقوله هایی هستند که می توانند به تکوین منظومه معرفتی خاصی تحت عنوان «فلسفه سیاسی متعالی» یاری رسانند.اساساً تعالی گرایی، مقوله ای است که می تواند عناصر خرد فراوانی را در جهت تکوین مدنیت سیاسی و سیاست مدنی، بسیج کرده و به صورت خاصی، صورت بندی نماید، چنانکه نسبت خاصی میان حکمت نظری و حکمت عملی در چهره فلسفه سیاسی متعالی قابل بازآفرینی است که می تواند بیانگر نسبت دین و سیاست نیز باشد.

شهید سیدمحمد باقر صدر در نظریه مشهور منطقه الفراغ، این مفهوم را به گونه ای به کار برده است که موجب بدفهمی، سوء تعبیرها و گاه سوء استفاده در زمینه اختیارات ولی امر قرار گرفته است. در این نوشتار، این پرسش کلیدی مطرح است که نسبت نظریه مذکور با احکام حکومتی ـ به عنوان تبلور اختیارات ولی امر ـ چیست؟ در تقریر ایشان از این نظریه، اختیارات خاص ولی امر و دولت اسلامی نسبت به احکام غیر الزامی، مورد توجه قرار گرفته است. اما این مفهوم، مقتضی آن نیست که احکام الهی در عالم تشریع و ثبوت، ناقص تشریع شده باشند. بنابراین، اختیارات خاص ولی امر که در مفهوم منطقه الفراغ مورد توجه قرار گرفته اند، به منزله عبور از اندیشه اسلامی و فراگیری احکام الهی نسبت به همه امور، نمی تواند تلقی شود؛ چرا که اختیارات حاکم اسلامی در صدور احکام حکومتی، محدود به احکام غیر الزامی شرع نیست؛ بلکه ولی امر در چارچوب خاصی می تواند به صدور احکام حکومتی در این قلمرو نیز بپردازد.

پس از معرّفی تحقیق در کلیّات تحقیق، در فصل اوّل به ارتباط دین و اخلاق و وابستگی اخلاق به دین و خداباوری پرداخته، و در سایه نیازسنجی متقابل دین و اخلاق، میزان و چگونگی ارتباط آن ها را تبیین کرده ایم.در فصل دوم، به تصوّرات و فرض های گوناگون درباره نحوه وجود خدا، به همراه معرّفی و مقایسه دیدگاه ها و مکتب های مربوط پرداخته، و در این جهت به بررسی آثار اخلاقی این دیدگاه های گوناگون اهتمام ورزیده ایم. در این زمینه، تصویر خدای خالق، در کنار شکل هایی از وحدت وجود و ایده آلیسم قرار گرفته اند.پس از روشن شدن اشکال خداباوری، زمینه بحث گسترده برای بررسی عمیق تر کیفیّت پیوند اخلاق و دین در فصل سوم آمده است; بنابراین، در این فصل به طور گسترده به این امر پرداخته ایم و ابعاد گوناگون آن را که در فصل اوّل، زمینه طرح نیافته اند، روشن کرده ایم. اهمّیّت بحث دوم از این روی است که چه بسا از این راه بتوان استقلال اخلاق را ثابت کرد; بدین سبب، زمینه طرح در بحث حاضر را یافته است.در فصل چهارم، به بررسی آرای گوناگونی پرداخته ایم که درباره صفات الهی طرح شده اند; آن گاه به تأثیر این دیدگاه ها در اخلاق توجّه کرده، و در این میان، با توجّه به نیازهای گوناگون اخلاق، این آثار را نشان داده ایم.فصل پنجم، عهده دار بیان مسأله فاعلیت خدای متعالی و نسبت آن با فاعلیت انسان است. جبر و اختیار و آثار آن، اصل موضوع ما است. عموماً جبرگرایی در تنافی با اخلاق شناخته می شود; امّا عارفان و متصوّفه ای چون شیخ محمود شبستری به رغم تبلیغ جبرگرایی، اخلاقی خاص بر آن بنا می نهند. بررسی ابعاد اموری چون توفیق و خذلان و مبانی مطرح درباره آن ها، اموری مهم هستند که در این جهت مطرح می شوند; چنان که تأثیر مبانی گوناگون در مورد اختیار آدمی مورد توجّه ما بوده است.فصل ششم به میزان معرفت انسان به خدا و تأثیر آن در اخلاق و به ویژه به میزان انگیزش اخلاقی پرداخته است. مسأله دیگر، این است که با مورد سؤال قرار گرفتن شناخت پذیری خدا، اخلاق عرفانی که غایت خود را شناخت خدا می داند، چه زمینه ای خواهد داشت. همان گونه که پرستش خدای متعالی به صورت سرسلسله اعمال و مسؤولیت های اخلاقی در نظام اخلاق دینی، در فرض شناخت ناپذیری خدا چگونه خواهد بود.در فصل هفتم نیز به مسأله اخلاقی بودن خدا و ابعاد گوناگون آن پرداخته، و از دیدگاه ادیان در این زمینه آغاز و به مسائلی چون شبهات اخلاقی بودن خدا (مانند تعارض صفات خدا با اخلاقی بودن او)، راه شناخت اخلاقی بودن او، و تأثیر اخلاقی بودن او بر اخلاق، توجّه کرده ایم. طبیعی است که در بحث نخست، به حُسن و قُبح ذاتی و عقل نظر داشته، و بر اساس آن، دیدگاه خود را شکل داده ایم.در فصل هشتم، ضمن طرح آرای گوناگون، ریشه های فکری کسانی را مورد تعرّض قرار داده ایم که بی عنایت و غیر متعهد به وحی بوده اند و مرزبندی درک آدمی و بیان های الهی را تبیین کرده ایم.در فصل نهم، به رستگاری و پیش زمینه های آن پرداخته شده و تأثیر دیدگاه های گوناگون درباره امکان و کیفیت بقای نفس، سرشت نیک یا بد آدمی، و در همین جهت، مسأله گناه نخستین، مسائلی چون احباط و تکفیر، شفاعت، خلود در جهنّم، ثواب و عقاب و... بحث شده اند. در این فصل، مسأله انگیزش اخلاقی و کیفیت آن به صورت عمده تأثیر اخلاقی این موارد مورد توجّه قرار گرفته است.در فصل دهم، به مسأله پر اهمیّت سخت کیشی یا تساهل دینی و نقش آن در اخلاق، و اموری چون وعد و وعید، ارجا و... و تأثیرات اخلاقی آن ها پرداخته ایم; آن گاه به رویکردهای گوناگونی که درباره کثرت گرایی و رویکردهای مقابل آن توجّه کرده ایم; چرا که این امر می تواند زمینه ساز تضعیف یا تقویت انگیزش اخلاقی دینی باشد.