جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مدینه فاضله فلسفی و دینی، چه در غرب و چه در سنّت اسلامی به دنبال تحقق قابلیتهای انسانی برای بهتر زیستن و رساندن افراد انسانی به سعادت حقیقی است و در این راستا فلاسفه غربی و مسلمان تحقق فضایل چهارگانه اخلاقی معقول مانند حکمت، شجاعت، خویشتنداری و عدالت را راهکاری مناسب برای طرح مدینه فاضله می دانند.برهمین اساس مهم ترین فرضیه این رساله بررسی امکان تأسیس چنین مدینه ای بر محور اندیشه توحیدی است. در دو رویکرد غربی و اسلامی، میتوان قرابت بسیاری میان آراء افلاطون و فارابی در باب مدینة فاضله به عیان دید.اگرجه مدینه فاضله فارابی ، افلاطونی نیست چراکه ویژگیها یی که فارابی برای مدینه فاضله، رئیس و مردم این مدینه ذکر می کند، با واقعیات جوامع اسلامی پیوندی وثیق داشته و همان آرمان شهر واقعی شیعی است و مدینه های جاهله همان حکومتهای مستقر آن دوره اند که نه دولت هایشان با فضیلت نسبتی دارند و نه مردمانش حکمت و سعادت حقیقی را می شناسند. در واقع فارابی آغازگر اندیشه فلسفی شیعی درباره حکومت است که با سهروردی(شیخ اشراق) شکوفا می گردد.از سوی دیگر، در حوزة دینی، با مقایسة میان آراء آگوستین در سنّت مسیحی در قرون وسطی با سهروردی در سنّت اسلامی به وجوه مشترک و تمایز این حوزة فکری پرداخته شده است سهروردی رهیافت سیاسی خود را با ابتنا بر اندیشه اشراقی و در واکنش به غزالی و با بازسازی اندیشه فارابی و ابن سینا تدوین می‌کند. مهم‌ترین شاخص طرح سیاسی سهروردی، اندیشه شیعی - ایرانی است و کتاب بسیار ارزشمند «هیاکل النور» مهم‌ترین منبع این رویکرد محسوب می‌شود. به باور نگارنده، با بررسی دیدگاههای این چهار حکیم هم از حیث هستیشناسانه و هم از حیث معرفتشناسانه امکان تحقّق مدینة فاضله معطوف به عصر حاضر برای زمینهسازی جهت ورود به عصر ظهور در جهان مدّ نظر است و تدقیق در معنی و حقیقت مدینه فاضله غربی و مدینة فاضلة اسلامی میتواند رهگشای ما باشد.

باور به «اختیارمندی انسان از سویی؛ و حاکمیت قضا و قدر بر زندگی انسان از سوی دیگر» متعارض یا متناقض‌نما به‌نظر می‌رسد. لذا ظاهراً یا باید با حاکمیت ضرورت تقدیر، از قدرت اختیار آدمی چشم‌پوشی کنیم یا با در نظر گرفتن اراده برای انسان در عالم امکان، مخالف هرگونه ضرورتی در هستی شویم. برای رفع تعارض فوق، تبیین و تحلیل معنای تقدیر، ضرورت و قاعده‌مندی و ارتباط آن با بحث عالم امر و مسئلۀ علم حق‌تعالی نسبت به افعال و اختیاراتِ انسان از سویی؛ و معنای آزادی، اختیار و انتخاب آدمی نسبت به سعادت و شقاوت، و بررسی بحث طینت و سرشت انسان از سوی دیگر، ضروری به‌نظر می‌رسد و نقش اساسی در فهم و درک پرسش مذکور دارد. علامه طباطبایی با نگرش هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه‌اش، معتقد است که از یک منظر، آدمی در ظرف دنیا و عالم خلق، از روی اختیار مرتکب اعمالِ خیر یا شر شده و با حرکت جوهریِ نفس، هویت و شاکلۀ خویش را رقم می‌زند و از منظر دیگر، خداوند در عالم امر که عالم ثبات و فعلیت محض است، به علم ازلی (علم فرازمانی و سرمدی) از قضا و حکم زندگی سعادت‌آمیز یا شقاوت‌آمیز انسان‌ها آگاه بوده، اما در تقدیر عالم، انسان را مختار مقدر کرده است. این سخن، به‌ظاهر تناقض‌آمیزمی‌آید، اما تلاش نگارنده‌ در پژوهش حاضر بر آن است که با توجه به آثار علامۀ بزرگوار، این معضل را گشوده و تناقض ظاهری را رفع کند.

شاید بتوان مهم‌ترین بحث از مباحث کلام، فلسفه و عرفان نظری را، بحث پیرامون توحید و حقیقت آن دانست. در این بین دیدگاه‌ها و اختلاف نظرات بسیاری بین اهل کلام و فلاسفه و عرفا وجود دارد که کتاب‌های بسیاری را در این عرصه، به خود اختصاص داده است. اهل کلام و فلاسفه‌ی مشاء، به بینونت خالق و مخلوق رأی داده‌اند؛ متفکرین اشراقی به نوعی وحدت معتقدند که کثرت را شامل می‌شود. موسس حکمت متعالیه به تبع فهلویون، وحدت تشکیکی را مطرح ساخت و سپس به تبع اهل عرفان، نوعی از وحدت شخصی وجود را مطرح نمود. عرفا نیز وحدت شخصی وجود را رأی ادق می‌دانند. یکی از متفکرین معاصر، یعنی استاد محمد تقی جعفری نیز در آثار خود به طور پراکنده به این مسأله پرداخته است و در ظاهر امر به مخالفت‌های بسیار و اشکالات متعددی در مقابل دیدگاه وحدت وجود همت گمارده است. ما در این رساله، ضمن طرح و بررسی اشکالات ایشان، به تشخیص دیدگاه ایشان در رابطه با «ارتباط خالق و مخلوق» پرداخته‌ایم و نتیجه گرفته‌ایم که باید نظریات استاد جعفری را در دو مقام مورد توجه قرار داد. در مقام نتیجه‌گیری ضمن اشاره به این دو مقام، شباهت‌های بسیاری بین دیدگاه استاد جعفری و نظریه‌ی ذوق‌التأله از علامه جلال الدین دوانی دیده شد که در متن رساله بدان اشاره شده است.

بحث سعادت و شقاوت ذاتی که از آن به طینت تعبیر می‌شود مسئله حساس و چالش برانگیزی در همه زمانها می‌باشد. اختلاف در رفتار و عملکرد آدمیان، دغدغه‌ای است که اندیشمندانی که پیرامون تبیین رفتار انسان تفکر می‌کنند، به دنبال علت بروز آن اخلاق و رفتارها می‌باشند و در میان آها تفکر فلسفی- کلامی علامه طباطبایی، که فیلسوف، متکلم و مفسر گرانقدر عصر ماست، مورد نظر پژوهش حاضر است. مسائل پژوهش عبارتند از: آیا عاملی غیر ارادی و پنهانی بر رفتار ما و دیگران اثر می‌گذارد؟ اگر چنین است و همه اعمال ما ارادی نیست، چرا در آخرت باید حساب و کتاب داشته باشیم. اگر ما دارای طینت هستیم پس تکلیف فطرت مشترک انسانها چه می‌شود؟ آیا با قبول طینت برای انسان عدل خداوند، تکلیف و تعلیم وتربیت بی‌معنا نمی‌شود؟ برای پاسخ دقیق به اینگونه سوالات باید مبانی هستی‌شناسانه و انسان‌شناسانه محکم و عمیقی داشت، زیرا فهم عرفی و سطحی از مفاهیمی چون طینت، اختیار و عدالت اینگونه سولات را بی-جواب خواهد گذاشت. سعی ما بر این است که در این پژوهش به حل تعارضات و پیامدهای نظریه طینت بپردازیم. لازم به ذکر است که در این رساله برای فهم بهتر مطالب علامه و حل تعارضات موجود، تفکرات علامه را در یک ساختار مجموعی که متأثر از قرآن، حدیث و حکمت متعالیه است، بررسی نمودیم.

صدرالمتألهین در مسئله علم الهی مدعی گره‌گشایی و نوآوری است. از طرف دیگر وی در این مسئله نسبت به سایر مسائل فلسفی‌اش به التقاط بیشتری متهم شده است. در پژوهش حاضر به نحو مسئله محور کوشش شده تا نشان داده شود که وی در تبیین "علم الهی" از چهار اصل روش‌شناختی که خاص فلسفۀ وی می‌باشد، بهره برده است: 1) رویکرد میان‌رشته‌ای در استفاده تلفیقی و منسجم از سه منبع معرفتی عرفان، قرآن و برهان؛ 2) استفاده از آیات و روایات و کشف و شهود در مقدمات برهان و مقام داوری و نه صرفاً در مقام گردآوری؛ 3) ارائه نظریات خود بر اساس سه رویکرد مبنای مشهور قوم، وحدت تشکیکی وجود و وحدت شخصی وجود با رویکردی تعلیمی و در ساختاری تشکیکی؛ 4) استفاده روشمند و کثرت گرایانه از آراء اندیشمندان سلف. نتیجۀ این پژوهش، اثبات پای بندی عملی صدرا به اصول روش‌شناختی فوق به‌صورت مسئله محور در مسئلۀ علم الهی می‌باشد.

محور اصلی بحث در این پایان نامه مبنی بر این است که هنگامی که بداء ، دعا و استجابت و مسئله سخط ومحبت روی می‌دهد تغییری در واجب الوجود رخ می‌دهد یا خیر. با توجه به اینکه مسئله انفعال در ذات امری محال است چرا که صفت باری تعالی، عین کمال ثبوتی است و مانند محسوسات نیست، زیرا او برتر از آن است که حتی او را دریابد، و از نوع صفات زائد که خواه لازم و یا جدا باشند هم نیست وگرنه لازم می-آمد که در مرتبه ذات یعنی از جهت احدیت ذات از آن صفات خالی باشد، در این صورت آراستگی و بهاء او به غیر ذات خود بوده، و غیر او در به کمال و تمام رسیدن ذات موثر بوده است و ناچار منجر به دور محال می‌گردد. بر این اساس لازم است تا اصطلاحات بداء، دعا و استجابت و سخط و محبت از نظر فلسفی و کلامی مورد بررسی و تعریف قرار گیرند.بداء: بداء عبارت است از تغییر رای خداوند درباره موضوعی پس از اثبات آن. ملاصدرا در مورد بداء معتقد است که هرگاه نفس نبی یا ولی خدا به عالم ملکوت یا نفوس مدبره عالم متصل شود و آنچه را خداوند بر صحیفه قلب آنها نگاشته است ببیند و به مردم خبر دهد سخن او حق و صدق است. و ممکن است بار دیگر به آن نفوس متصل شود و چیزی غیر از آن چه قبلا دیده و اسباب طبیعی اقتضای آن را داشته است ببیند. در این صورت اگر آنچه بار اول دیده با آنچه بار دوم دیده است متفاوت باشد، چنین چیزی را بداء گویند.دعا: در مورد دعا واستجابت ملاصدرا معتقد است که دو عامل نفوس فلکی و نفوس انسانی از عوامل استجابت دعا هستند.محبت: اطلاق لفظ محبت بر خداوند و ممکنات یکسان نیست و محبت حق تعالی از سنخ محبت‌های خلق شمرده نمی‌شود. تمام الفاظی که بر خداوند و ممکنات اطلاق می‌گردد این گونه است. اما حق تعالی از نقایص مادی و کدورات امکانی پیراسته است.سخط: سخط و غضب از حالات روانی و تحولات بشری است و از عوارض بشمار می‌آید. بدین جهت ساحت قدس ربوبی از آن منزه و مبری است، بلکه رضا و خشنودی کبریایی ظهوری از آن تواب و اجر و پاداشی است که به اهل ایمان موهبت می‌فرماید و از آن صفت فعل تعبیر می‌شود.اگر تغییری رخ می‌دهد واجب الوجود از سافل اثر پذیرفته است و قاعده عالی از سافل اثر نمی‌پذیرد پیش می‌آید و اگر تغییری در واجب الوجود رخ نمی‌دهد پس تغییر را در کجا باید یافت. پس ناچار تغییر در یکی از مراتب هستی رخ می‌دهد. حال در این که در کدام مراتب از مراتب هستی تغییر رخ می‌دهد نظرات متفاوت است.

خداوند متعال انسان را مختار آفرید و با ودیعت نهادن گوهر عقل از درون و نعمت نقل از بیرون، راهفهم صحیحْ زیستن)دین( را برای او مساعد نمود. به همین علت عقل و نقل دو منبع برای فهم دین الهیمی باشند. این دو منبع هماهنگ هستند و در فهم دین با یکدیگر تعامل دارند.یکی از مصادیق این تعامل در ادعیه و فلسفه و کلام اسلامی می باشد. در ادعیه مرویّ از اهل بیت)ع(به حقایقی اشاره شده است که ماهیت فلسفی دارند و آن حقایق در آثار فلسفی و کلامی مورد بحث وتحلیل واقع شده اند. اشاراتی که در این تحقیق از آن پرده برداشته ایم عبارت است از: عدم درک کنه ذاتو صفات ذاتی خداوند، امکان شناخت خداوند و راه های آن، توحید ذاتی، بررسی صفات ذاتی و فعلیخداوند از قبیل علم، قدرت، حیات، خالقیت و ربوبیت، توحید عملی، بیان برخی براهین اثبات ضرورتمعاد، توضیح برخی از حقایق مربوط به معاد از قبیل معاد جسمانی، حقیقت موت، قبر و عذاب و ثواب آن، ماهیت جنت و نار؛در بیان موارد مزبور ابتدا با روش تفسیری دعا با دعا، این اشارات از ادعیه استخراج شده اند و سپسبراهین فلسفی و کلامی آن مسائل بیان شده و در نهایت میان بیانات ادعیه و براهین عنوان شدهداوری هایی صورت گرفته است. نتایجی که از این داوری ها حاصل شده منجر به روشن شدن جنبه هایمختلف تعامل عقل و نقل شده است. این جنبه ها عبارت است از: 1. گاهی عقل و نقل هماهنگ با همبه بیان مسأله ای واحد پرداخته اند؛ 2. گاهی عقل از نقل ایده گرفته است؛ 3. در برخی موارد عقل در فهمبهتر نقل تأثیر گذار بوده است؛ 4. گاهی عقل در عین اینکه نیم نگاهی به نقل داشته، به طور استقلالیعمل کرده است؛ 5. گاهی عقل و نقل مسأله ای واحد را طرح نموده اند ولی هر یک از زاویه ای خاص آنرا بررسی نموده اند؛

خواجه‌ی طوسی از متکلمین امامیه است که داعیه‌ی حسن و قبح عقلی را دارد. بنابراین او باید در هر امری به عقل و روش عقلی مراجعه کند و حال آنکه روش نقلی و استفاده از آیات و روایات برایش غیر معمول نیست. خصوصا در بحث ایمان، دلایل نقلی بسیاری را مطرح می‌کند. فخر رازی نیز متفکر پر آوازه‌ی اشعری است که او را بر خلاف اشعری بودنش، فردی عقل‌گرا می‌یابیم. در این زمینه چند احتمال به ذهن متبادر می‌شود:الف- عقل گرایی فخرالدین رازی، به این معناست که او به حسن و قبح عقلی معتقد است. ب- فخر رازی به زبان حسن وقبح شرعی را تایید می‌کند، ولی در عمل ملتزم به آن نیست.ج- فخر رازی کاملا معتقد به حسن و قبح شرعی است و برای عقل گرایی‌اش توجیه دیگری وجود دارد.در استخراج مبانی حاصل از استدلال‌های فخر، برای مورد بموارد متعدد پیدا می‌کنیمفخر هم به کافی نبودن عقل اذعان دارد و هم عدم استفاده از آن را تاب نمی‌آورد. امر دیگری که پیرامون فخر مورد مناقشه است، تهافت و تناقض گویی‌های او در کتب و نوشته‌های مختلف درباره‌ی موضوعات مختلف است.آیا فخر رازی با عقل به شکل مطلق مخالف است؟ پاسخ این سوال، قطعا منفی خواهد بود، زیرا کسی که با عقل به شکل مطلق مخالف است، در نقلیات از آن بهره نمی‌برد. آنچه فخر رازی شدیدا با آن مخالف است، چیزی جز عقل مستقل نیست. اتفاقا فخر موافق عقل منفعل از دین و عقل ابزاری است و چنانکه آورده شد در سمعیات نیز از آن استفاده‌ها کرده و بهره‌ها برده است. ممکن است سوالی پیش بیاید که آیا ممکن است کسی با اصل تناقض مخالف باشد ولی بتواند عقل منفعل از دین را بپذیرد؟ به نظر می‌رسد که چنین چیزی ممکن نباشد. هر چند فخر با اصل تناقض مخالفت می‌کند ولی نیک می‌داند که نفی اصل تناقض، نقل را هم زیر سوال می‌برد. بنابراین با عقل مستقل به شکل مطلق مخالفت نمی‌کند اما نقش عقل مستقل را در حد درک ناتوانی‌های عقل می‌داند و به عبارتی برای آن نقشی سلبی قائل می‌شود.با توجه به این نکته نباید فخر را فردی متضاد در عقیده و عمل دانست. او از این روش برای محدود کردن عقل بهره می‌جوید، زیرا غیر از این طریق، راه دیگری برای این مهم، قابل تعریف نیست.بنابراین به نظر می‌آید تنها عملی که فخر عقل را در آن، مستقل از نقل می‌داند، تعیین نقشی سلبی برای اوست و آن این که عقل در چه محدوده‌ای نمی‌تواند وارد شود. شاید بتوان به همین دلیل او را امام المشککین دانست. زیرا او به تمام آن چه حاصل عقل است می‌تازد و در تمامی آن‌ها تشکیک وارد می‌کند تا آن‌ها را از قطع عقلی بیرون آورد.در مقابل، خواجه‌ی طوسی قرار دارد که چون پیرو حسن و قبح عقلی است، در مقابل نقل صریح، سر تسلیم فرود می‌آورد. زیرا عقل برای او حجیت صد درصدی ندارد. برای او نیز عقل تعیین کننده‌ی محدوده‌ی جولانگاه عقل است و این یعنی محدوده‌ی عقل در حسن و قبح رانیز عقل تعیین می‌کند.

با توجه به اهمیت کلام خداوند که در دین مبین اسلام، قرآن به عنوان بارزترین نمونه کلام خداوند نمود داشته ، به دنبال آن هستیم تا ماهیت کلام خداوند را از منظر قاضی عبدالجبار معتزلی و ملاصدرا مورد نقد وبررسی قرار دهیم . مسائلی که در این پژوهش مورد ارزیابی قرار خواهیم داد بحث حقیقت کلام خداوند (محور اصلی پژوهش ) و در ذیل آن تعیین و اثبات زیادت یا عینیت کلام خداوند، حدوث و قدم کلام خداوند و همچنین بررسی این مسئله که قرآن کلام خداست یا تجربه شخصی پیامبر (ص) ، می باشد . با توجه به تقسیماتی که ملاصدرا در بحث کلام خداوند ایجاد کرده است (اعلی –وسطی – ادنی ) توانسته - برعکس قاضی عبدالجبار که فقط به جنبه لفظی کلام خداوند اشاره کرده است – تحلیلی درست و به واقع از کلام خداوند ارائه دهد وبرمبنای تقسیم فوق و در پی آن، تقسیم کلام خداوند به "کلام " و" کتاب " علاوه بر جنبه لفظی کلام خداوند، جنبه فعلی آن را نیز اثبات نماید و حقیقت کلام خداوند را صرفا ً‌ به ایجاد اصوات و حروف قرار ندهد.(مثل قاضی عبدالجبار ) بلکه آنرا شامل انشاء وخلق کلمات در کسوت موجودات مجرد و مادی نیز بداند پس براساس مطالب مذکور و درحل مسئله اول می توان گفت که کلام لفظی خدا زائد بر ذاتش و کلام فعلی او عین ذاتش است. وبرهمین مبنا می توان مسئله دوم را حل وفصل نمود و قائل شد که کلام لفظی خدا، حادث و کلام فعلی او قدیم می باشد. و در آخر باید گفت اینکه قرآن کلام خداست نه تجربه شخصی پیامبر، هرچند که ظاهراً در کلام قاضی عبدالجبار و ملاصدرا، مشهود نیست اما از ساختار کلی اندیشه های ایشان می توان این مسئله را به نحو سیستماتیک استنباط کرد.