جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در طول تاریخ، بسیاری از فیلسوفان، شاعران، دانشمندان و نویسندگان در باب مفهوم عشق سخن گفته‌اند و نظریه‌پردازی کرده‌اند اما عشق پدیده‌ای نیست که فقط طالب اذهان مفهوم‌ساز و نظریه‌پرداز باشد. عشق ماجرایی است که آثارش در ملموس‌ترین بخش‌های حیات بشری آشکار است و با همه‌ی پنهانی‌اش از پیداترینِ چیزها برای آدمی است. به‌راستی آیا می‌شود انسانی را یافت که زمانی درگیر این ماجرا نشده یا دست کم با این پدیده اندک آشنایی حاصل نکرده باشد؟

اگرچه ویتگنشتاین به‌عنوان یکی از مخالفان شکاکیت فلسفی شناخته می‌شود، اما جنبه‌هایی از معرفت‌شناسی وی در نظریه‌ی تصویری زبان و فلسفه‌ی زبانِ معمولی، دارای ویژگی‌های پوچ‌گرایانه است. این ویژگی‌ها به‌موجب نگرش زبانی ویتگنشتاین، با نشانه‌شناسی و متافیزیکِ وی گره خورده و جدایی‌ناپذیرند. این مقاله با بررسی گرایش‌های پوچ-گرایانه در نشانه‌شناسی و متافیزیک ویتگنشتاین، به تحلیل ویژگی‌های پوچ‌گرایانه در معرفت‌شناسی وی می‌پردازد. از دیدگاه ویتگنشتاین نشانه‌ نمی‌تواند به جهانی خارج از زبان، به درون ما، به دیگری یا به مدلول‌های فلسفی دلالت کند. وی امکان تحقیق در متافیزیک را نفی می‌کند: در رساله به‌خاطر محدودیت منطق، در پژوهش‌ها به‌خاطر کاربرد نداشتن عبارات متافیزیکی، و در در باب یقین به‌خاطر گریزناپذیری از چارچوب‌های زبانیِ حاکم بر شک و یقین. بر این اساس در فضای منطقی هیچ چیزی واقعا قابل شناختن نیست چون شناخت، محصور در فرامنطق است. شناخت امری کاملا نسبی، مقطعی و وابسته به زمینه است چون جهان ما فقط یک جهان ممکن است و نه تنها جهانی که هست. با این‌ همه ویتگنشتاین نمی‌گوید که شناخت مطلقا ممکن نیست بلکه می‌گوید شناخت تابع منطق و بازی زبانی ماست و نه به-طور مستقیم تابع اعیان یا امور واقع. حال اگرچه منطق و بازی زبانی، بی‌ربط به واقعیت نیستند و پیوندی با واقعیت دارند اما این به آن معنی نیست که بازتاب‌دهنده‌ی امور واقع‌اند.

وسواسِ ذهنی عبارت است از افکاری ناخواسته که خارج از مهارِ فردِ مبتلا و به‌طورِ مکرّر در ذهن پدیدار می-شوند و ایجادِ اضطرابی نامعمول می‌نمایند. فرد، در واکنش، دست به اعمالِ وسواسی می‌زند که دافعِ اضطراب و چونان تمهیدی مراقبتی می‌نمایند، حال آن‌که فاقدِ تأثیری پایدار و، در حقیقت، نوعی حمله به خویش اند؛ این اعمال نه برخاسته از اراده‌ای معطوف به درمان، که برآمده از اراده‌ای معطوف به تخریب اند. وسواسِ ذهنی عموماً به‌عنوانِ بیماری یا اختلالی روانی شناخته می‌شود و از چشم‌اندازی روان‌پزشکانه یا روان‌شناختی موردِ بحث قرار می‌گیرد؛ امّا در این مقاله، با رجوع به آراءِ نیچه و با مدد گرفتن از مفاهیمِ «کینه‌توزی» و «بد‌ـ‌وجدانی» -مفاهیمِ کلیدیِ تبارشناسیِ اخلاق- تحلیلی فلسفی از وسواسِ ذهنی ارائه می‌شود. بر مبنایِ این تحلیل، بنیادِ وسواس نیروهایی غریزی است که چون نمی‌توانند در بُرون تخلیه شوند، به درون جهت برمی‌گردانند و خود‌ـ‌گناه‌کارـ‌پنداری را در حکمِ وسیله‌ای برای خودآزاری به کار می‌بندند.

نسبت میان فرونسیس (phronesis) یا حکمت عملی و سوفیا (sophia) یا حکمت نظری، و در سطحی دیگر، نسبت بین فضایل اخلاقی و فضایل عقلی، یکی از موضوعات مهم در فلسفۀ اخلاق ارسطوست. اهمیت موضوع نه تنها به این دلیل است که در صورت تقدم و برتری فرونسیس بر سوفیا، بین آموزه¬های ارسطو در متافیزیک و اخلاق نیکوماخوس تعارض پیدا ميشود، بلکه بنظر میرسد تقدم فرونسیس بر سوفیا درنهایت به نوعی عدول از فلسفة اولی و بتبع آن، آدمی را شریفترین موضوعات پنداشتن، می¬انجامد. البته ارسطو خود با چنین موضعی مخالف است. مسئلۀ اصلی در این مقاله اینست که آيا در فلسفة ارسطو تقدم با سوفیاست یا فرونسیس و اینکه اهمیت تقدم یکی بر دیگری چیست و چه پیامدهایی دارد؟ در این مقاله استدلال ميشود که گرچه نزد ارسطو فرونسیس از جایگاهي ممتاز برخوردار است اما درنهایت سوفیا تقدمی مبنایی دارد. از طرفی، در اندیشة ارسطویی، ائودایمونیا (eudaimonia) یا نیکبختی، جز از طریق بهره¬مندی از فرونسیس توأم با سوفیا ممکن نیست. پس ميتوان گفت برای شناخت غایت فلسفه، باید در مفاهیم سوفیا و فرونسیس و نسبت آنها با یکدیگر و دیگر فضایل تأمل کرد.

هرگاه گفته شود که حقیقتی وجود ندارد، این سؤال پیش می‌آید که پس خود این حقیقت وجود دارد یا ندارد؟ به این سوال به دو شکل می­توان پاسخ داد. اول این­که حقیقتی وجود ندارد، ­جز این حقیقت که حقیقتی وجود ندارد (پوچ­گرایی مدرن). دوم این­که حقیقتی وجود ندارد، حتی این حقیقت که حقیقتی وجود ندارد (پوچ­گرایی پسامدرن). این مقاله پاسخ دوم را با تشریح مصادیق آن واکاوی می­کند؛ یعنی نشان می­دهد منظور از پوچ­گرایی پسامدرن چیست و مصادیق آن در پسامدرنیته کدام­اند؟ درحالی­که تکثرگرایی می­گوید هیچ حقیقت مطلقی وجود ندارد، پوچ­گرایی می­گوید که مطلقاً حقیقتی وجود ندارد و پوچ­گرایی پسامدرن می­گوید خود این حقیقت هم حقیقت ندارد. پس پوچ­گرایی پسامدرن به‌تعبیر حقیقت­باور، خودمتعارض و به‌تعبیر پوچ­گرا خودبازتابی است. پساساختارگرایی از لحاظ معرفت­شناختی پوچ­گراست، زیرا مدعی است هیچ معرفتی قابل تعمیم و قابل انطباق بر جهان نیست. اما از لحاظ نشانه‌شناختی احتمالاً پوچ­گرا نیست، زیرا اصل دلالت را نفی نمی­کند. شالوده­شکنی برای کسی که پیرو مولف­محوری و مرکزمحوری است، پوچ­گرایانه و مخرب است اما مفهوم غیاب نزد دریدا مترادف نیستی نیست. پوچ­گراییِ هسته­ای نگران نیستیِ نهایی توسط یک فاجعة هسته­ای است، با این حال برخی معتقدند که پوچ­گرایی آسیب­زننده نیست. پوچ­گرایی پسااستعماری هم نشان­دهندة نابودی و نفی هویتِ سرزمین استعمارزده است و هم نشان­دهندة نفی هویت اقلیت­های نژادی مثلاً سیاه­پوستان. پوچ­گراییِ جنسیتی به نفی جنسیت می­پردازد و پوچ­گراییِ نظریة نابهنجاری، هر گونه بهنجاریِ جنسی، جنسیتی و هویتی را نفی می­کند.

در دورة جدید و میان ارسطوپژوهان معاصر، مفهوم مادۀ اولی مورد توجه بیشتری قرار گرفته و مباحث چالش‌برانگیزی پیرامون آن شکل گرفته است. در این مقاله، به مقایسه دو مفهوم ماده و قوه در فلسفة ارسطو که بسیار به یکدیگر نزدیکند، پرداخته‌ایم. پژوهشگران عموماً از دوگانگی و تفکیک این‌دو مفهوم غفلت کرده‌اند؛ درحالیکه توجه به تمایزهای آنها تبیین مباحث چالشی ماده اولی ارسطویی را آسانتر میکند. یکی از این تمایزها توجه به هیپوکایمنون (زیرنهاد) بودن مادة ارسطویی است که کمک میکند، از حیث استقلال داشتن آن، با مفهوم قوه خلط نشود. در نوشته‌های ارسطو، اصطلاح هوله و دونامیس (ماده و قوه) همواره همراه یکدیگر بکار رفته است و این امر سبب شده تفکیک این دو مفهوم دشوار باشد؛ درصورتيکه باید توجه داشت که تفکیک این‌ دو مفهوم، نقشی اساسی در فهم مادۀ اولی و مباحث چالشی پیرامون آن ـ مانند نحوه ترکیب ماده و صورت و اینهمانی جوهر جدید ـ ایفا میکند. فیلسوفانی همچون ابن‌سینا به ویژگیهای مختلف ماده التفات داشته و این ویژگیها را از یکدیگر تفکیک نموده‌اند. در میان معاصرین نیز مرتضی مطهری مباحثی در اینباره مطرح کرده است که در این نوشتار مورد توجه قرار میگیرد. با تحلیل این دیدگاهها میتوان نتیجه گرفت که مادۀ اولی صرفاً نمیتواند قوه محض باشد بلکه محلی برای پذیرش صورت نیز هست. بنابرین، با توجه به مبانی ارسطویی، بقای مادۀ اولی ضروری است.

پولیس یا مدینه، موضوع فلسفه سیاست کلاسیک است. با بررسی متونی کلاسیک مثل تاریخ جنگ پلوپونزی توسیدید و سیاست ارسطو و پژوهش­های جدیدی همچون تمدن قدیم فوستل دوکلانژ و پولیس هانسن به درکی از تفاوت مدینه و شهر پی می­بریم که می­تواند در فهم ما از مبانی و مبادی فلسفه سیاست مدرن موثر باشد. مدینه، جامع­ترین و والاترین شکل جامعه سیاسی و غایت آن نیکبختی بود، یعنی جامع­ترین و والاترین خیری که یک جامعه می تواند به آن دست یابد. مدینه بر خلاف شهر دارای هویتی اجتماعی و سیاسی بود و تا زمانی که رشته مدنی-سیاسی افراد آن از هم نگسسته بود، برقرار بود. از ویژگی­های اصلی مدینه یکی این بود که اعضای آن در زندگی شریک یکدیگر بودند و نیکبختی مردمان آن به هم وابسته بود. ویژگی مهم دیگر مدینه که آن را در نسبت با فرونسیس قرار می­دهد، پرسش­پذیری آن بود. باز­اندیشی در مفاهیم مدینه و فرونسیس و نسبت آنها امروزه می تواند مجالی را فراهم کند تا به بنیادهای خودنقاد اندیشیدن بیاندیشیم، بدون اینکه در دام جزم­اندیشی گرفتار شویم. دیگر اینکه تامل در مفاهیمی چون پولیس فرصتی است برای شناخت ریشه­های سنت دموکراتیک غرب و درک عمیق­تر از نهادها و ارزش­هائی که فرهنگ غربی را قوام می­بخشد.

مسئله ذهن- بدن یکی از موضوعات پیچیده فلسفی است که به نظر متفکران، در صورت ارائه پاسخ کافی به این پرسش، بسیاری از موضوعات پیچیده و دشوار فلسفی حل خواهد شد و بشر به علم جامعی در باب ماهیت انسان دست خواهد یافت. علاوه بر مسائل وجودشناختی و علّی که در ذیل مسئله ذهن- بدن مطرح است، این مسئله از جنبه ذهنی با پرسش‌های مهمی نظیر چیستی هویت شخصی و ارتباط آن با بدن و مغز روبرو است. ناتوانی نظریات موجود در تبیین رابطه ویژگی‌های ذهنی و ویژگی‌های فیزیکی باعث شد برخی موضوع بازگشت به تفسیر ارسطویی از ذهن یا نفس به عنوان صورت بدن را مطرح کنند. علی‌رغم انتقادات فراوانی که به نظریه ارسطو شده، نحوه مواجهه وی با مسئله ذهن- بدن به گونه‌ای است که در پاسخگویی به مسائل چیستی پدیده‌های ذهنی و حالات فیزیکی وتبیین نحوه تعامل بدن و ذهن موفق‌تر از دیگر نظریات است. همچنین نظریات وی حاوی نقاط قوت فراوانی در حل مسئله هویت فردی است.

ساختار علم ارسطو استنتاجی است و به مقدماتی نیاز دارد که از طریق استنتاج به دست نیامده باشند. بنابراین، شناخت ‏مقدمات علم مرحله مهمی در پژوهش‌های علمی به‌حساب می‌آید. ارسطو در تحلیل‌ها و توپیکا دو روش استقراء و ‏جدل را برای این مرحله پیشنهاد می‌کند. شارحان ارسطو دراین‌باره اختلاف‌نظر دارند. به عنوان نمونه، بولتن استقراء و ‏اروین جدل را ترجیح می دهد. مطابق تفسیر بولتن ارسطو فیلسوفی تجربه‌گرا است که از داده‌های جزئی محسوس ‏آغاز می‌کند و به کمک استقراء به شناخت اصول کلی علم می‌رسد. اروین معتقد است پژوهش‌های ارسطو، به‌مثابۀ ‏فیلسوفی عقل‌گرا، از دسته خاصی از مشهورات آغاز می‌شود و اصول علم از طریق نوع خاصی جدل شناخته می‌شود. ‏در این مقاله تفاوت‌های دو تفسیر بولتن و اروین، ناظر بر موضوع روش شناخت اصول علم، را نشان می‌دهیم. سپس ‏برخی از مهم‌ترین اشکالات تفسیر ایشان را بررسی می‌کنیم و در پایان پیشنهادهایی برای رسیدن به تفسیر مطلوب ارائه ‏می‌دهیم.‏

ارسطو در تحلیل ثانی، الف.2 اصل‌های علم را معرفی می‌کند. او در تحلیل ثانی، الف.10 سه دسته از مبانی علم را ‏توضیح می‌دهد. به نظر می‌رسد میان تقسیم‌بندی ارسطو در الف.2 با سه دسته مبانی ‏علم در الف.10 ناسازگاری وجود ‏دارد. همچنین، روشن نیست کدامیک از انواع اصل‌ها و مبانی علم می‌تواند همۀ ‏ویژگی‌های مقدمۀ علم را داشته باشد. ‏این مقاله دشواری‌هایی که در رابطه با تفسیر متن‌های مذکور به وجود می‌آید را بیان ‏می‌کند؛ انواع مبانی علم نزد ارسطو ‏را توضیح می‌دهد؛ نشان می‌دهد تنها دسته‌ای از مبانی که به فرض هستی و چیستی موضوع ‏علم می‌پردازند می‌توانند ‏به عنوان مقدمۀ علم به حساب آیند. در این راستا، لازم است میان مقدمات علم، مبانی علم و آگاهی پیشین ‏نزد ارسطو ‏تمایز قائل شد. به کمک این تمایز، و نکاتی از متن‌های دیگر تحلیل‌ثانی، می‌توان به دشواری‌های مربوط پاسخ داد ‏و به تفسیر سازگاری میان الف.2 و الف.10 رسید. تفسیر مطلوب کمک می‌کند فهم درستی از معرفت‌شناسی ارسطو و ‏مبانی معرفتی او حاصل گردد.‏