جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جایگاه«معاد» و«قیامت» در عرفان اسلامی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. قیامت خیزش تمام مخلوقات، به ویژه انسان، به سوی خداوند است. این خیزش، از نگاه عرفانی به چند گونه تحقق می‌یابد که عبارتند از: «قیامت آن‌به‌آن» و تجربه مرگ و حیات در هر لحظه‌ از زندگی دنیایی، «قیامت صغرای آفاقی» یا مرگ طبیعی برای عموم مردم، «قیامت صغرای انفسی» در همین دنیا برای سالک در راه و غیر کملین، «قیامت کبرای آفاقی» در جهان آخرت برای عموم انسان‌ها و «قیامت کبرای انفسی» در همین دنیا برای عارفان واصل. با توجه به ضرورت سلوک و اثر آن در ظهور انواع«قیامت» در روایات اسلامی، تحقیق حاضر به بررسی معادشناسی عرفانی در مأثورات حضرت علی پرداخته است. روش تحقیق در این رساله روش توصیفی-تحلیلی است که با مراجعه به تعالیم آن حضرت به تحقق انواع قیامت در باطن آدمیان صحه می‌نهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که «مُخلَصین» شامل نبی اکرم و آل طاهرینش با کمال انقطاع خویشتن، به شهود اشراق وحدت شمس حقیقت بر جان خود و جهان نائل شده‌اند و با فنای ذات خویش، به خلافت و ولایت اتمّ دست یافته و بر عوالم وجود و مخلوقات، حقِ تصرف دارند. آنان فقر ذاتی خود و سایر مظاهر خلقی را به همان وجهه فقریشان شهود می‌نمایند و آخرت برای آنها در این دنیا با همه ساز و برگش به عینیت و حق الیقین مشهود است؛ غیر کملین نیز به نسبت درجه انقطاع از ماسوی الله، با اعراض از توجه به دنیا از نشئه‌ دنیایی مرده و در نشئه دیگر حیات می‌یابند و با این انتقال مرگی ارادی را تجربه می‌کنند که دروازه راهیابی به حقایق و کشف حجاب‌ و قیام بعضی مراتب قیامت است؛ مشاهده مراتبی از عالم غیب، انکشاف حجاب تن، نزدیک دیدن قیامت، ظهور ساحت عقل، شهود مراتبی از بهشت و دوزخ و... از ثمرات مرگ ارادی است.

تصوف، جریانی اسلامی است که در میان اکثریت اهل ‌سنّت آغاز شد و فراز و نشیب‌های فراوانی را پشت سر گذاشت. صوفیان ایران، که در اواخر دوران صفویه منزوی شده بودند، کوشیدند با «تجدید عهد با گذشته» به حیات کم‌رمق خود جانی دوباره ببخشند. از پیشروان این نهضت، نورعلی‌شاه اصفهانی (متوفای 1212 ه.ق.) بود که با عنوان «شیخ‌المشایخ» سلسله نعمت‌اللهیه، شاگردانی در دامان خود پرورانید. از آنجا که گزارش‌ها و قضاوت‌های تاریخی درباره او بسیار متفاوت بلکه متناقض است، بازخوانی شخصیت دینی او، آثار، شاگردان و اندیشه‌هایش در منابع صوفیه و غیرصوفیه ضرورتی انکارناپذیر است. زیرا از یک ‌سو مخالفان او، از فقهای دوران‌اند و از سوی دیگر، رویارویی با همه یا بخشی از داشته‌های دینی و معنوی او بسیار دشوار است. بنابراین، در این پژوهش می‌کوشیم با مطالعه کتاب‌خانه‌ای، زندگی، آثار، شاگردان، مریدان و باورهای نورعلی‌شاه اصفهانی را توصیف و تحلیل کنیم و با بازخوانی تاریخ به شناخت دقیق‌تری از او دست یابیم. از همین‌رو، با دوری از بحث و نزاع، تاریخ و عقاید وی را در منابع صوفیه و غیرصوفیه بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم بر پایه گزارش‌های تاریخی و محتوای آثار او و شاگردانش، این قضاوت‌ها بیشتر بر پایه غلبه پیش‌داوری‌ها بوده و به افراط و تفریط انجامیده است.

پژوهش پیش رو به بررسی دیدگاه‌های کلامی دانشمندان مدرسه حله به نمایندگی خواجه‌نصیرالدین طوسی و علامه حلی و اندیشمندان مدرسه اصفهان به نمایندگی فیاض لاهیجی و فیض کاشانی در باب معاد جسمانی می‌پردازد. دانشمندان مدرسه حله با رویکردی کلامی فلسفی و با روش عقلی نقلی و منطبق با مضامین قرآنی و روایی به مسئله معاد جسمانی روی آورده‌اند و آن‌ها معاد را فقط جسمانی صرف می‌دانند. آن‌ها بر این عقیده هستند که انسان با همین جسم دنیایی در قیامت محشور خواهد شد. دانشمندان مدرسه حله کوشیده‌اند با ارائه سبک کلامی فلسفی که مبتکر آن سبک را می‌توان خواجه‌نصیرالدین طوسی نامید از آموزه‌های دینی دفاع نمایند. از آن‌طرف هم از ادله نقلی غافل نمانده‌اند و عقاید اساسی دین اسلام را با هر دو نوع دلیل (عقل و نقل) اثبات نموده‌اند و شیوه دین‌پژوهی آنان در اصول و عقاید و روش کلامی‌شان برگرفته از آموزه‌های قرآن و روایات بوده که بر اساس تبیین و احتجاج بر پایه عقل و وحی مبتنی است. اما دانشمندان مدرسه اصفهان با رویکردی فلسفی و با طرح اصولی همچون اصالت وجود و حرکت جوهری و تجرد قوه خیال تصویری از حیات پس از مرگ ارائه کرده‌اند. آن‌ها معاد را جسمانی می‌دانند امام تعریف خاصی از معاد جسمانی دارند. آن‌ها معاد را جسمانی مثالی می‌دانند که با اراده و اختیار انسان ساخته می‌شود که این نظریه چون مطابق با قرآن و روایات نمی‌باشد دانشمندان مدرسه اصفهان تلاش نمودند که معاد جسمانی را به‌وسیله آیات و روایات نیز به اثبات برسانند.

متافیزیک یا هستی‌شناسی مهمترین جریان فلسفه یا به تعبیری کل جریان فلسفه در تاریخ است. ارسطو و ابن‌سینا، هر یک جداگانه تأثیر ژرفی بر تاریخ متافیزیک گذاشته‎اند. ارسطو به عنوان مؤسس متافیزیک توانست با تسلط بر کل جریان فلسفۀ یونان برای نخستین بار اقدام به ایجاد نظام جامع فلسفی کندکه تقریباً تمام مباحث متافیزیکی بعد از خود را پوشش داده و تاریخ آن همواره باید ناظر به ارسطو نوشته شود. اما فلسفۀ ابن‌سینا برخلاف ابن‌رشد با فلسفۀ ارسطو فاصلۀ بسیار گرفت؛ بنابراین می‌توان از دو هستی‌شناسی متمایز سخن گفت که در تاریخ متافیزیک از قرون وسطا تا هگل به‌روشنی مطرح هستند، چه‌بسا اثر ابن‌سینا بیش از ارسطو بر تاریخ متافیزیک حک شده باشد! پژوهش حاضر به‌دنبال این است که به‌طور بنیادین و بر اساس نحوۀ جهان‌نگری این دو فیلسوف زمینۀ بازخوانی تاریخ فلسفه را هموار کند، به‌طوری که بنیاد متفاوت نظرات فلسفی آنها کاملاً متمایز و آشکار شود. روش مورد نظر پژوهش، پدیدارشناسی هرمنوتیک است که به دنبال پیدا کردن بنیاد متفاوت اندیشه در این دو تطور متافیزیکی است.

مطالعه حاضر با هدف شناسایی و تحلیل عرفانی جایگاه قلب با تکیه بر روایات امام رضا (ع) انجام پذیرفت. روش پژوهش، تحلیل کیفی مضمون‌محور است. واحد تحلیل، منابع روایی متقدم شیعه است. بیش از ده‌ها روایت بررسی شد و کدهای اولیه با مطالعه اکتشافی به دست آمد و کدهای ثانویه و مقولات پژوهش بعد از تحلیل دلالی روایات مستفاد گردید. در این پژوهش، شاخصه‌های نظری و کاربردی در رهیافت قلب به سعادت و حقیقت الاهیه مطرح شده‌ است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد قلب به معنای مرکز اندیشه یا عقل، مرکز شناخت شهودی و روح است. همچنین، قلب ویژگی‌هایی دارد، از جمله: محل حکمت، محل نزول وحی، محل اراده الاهی، معدن نور الاهی، مالک حواس، جایگاه کمالات، آیینه رفتار، و ... . احوال قلب، اقبال و ادبار است و مؤلفه‌هایی چون علم، ارتباط با خدا، ارتباط با اولیای الاهی از علل حیات قلب، و قساوت، مسخ، احتجاب، و خروج روح ایمان از آسیب‌ها و بیماری‌های قلب است.