جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر تبیین تصویر روحانیت از «بافت» در «دولت اسلامی» بود. روش پژوهش توصیفی - تحلیلی بوده و نتایج حاکی از آن است که روحانیت در ابتدا بدون اینکه تصویر روشنی از بافت «دولت» داشته و مفهوم آن را به خوبی تجزیه کرده باشند، صرفاً آن را به عنوان بخشی از آرمان سیاسی خود به کار می‌بردند و تنها از «ضرورت» بناء آن سخن می‌گفتند. انگار دولت نزد آنان مفهومی بدیهی بود که لزومی جهت شکافتن هسته آن نمی‌دیدند و تنها بناء آن را به منظور اقامه شریعت لازم می‌دانستند. اما به تدریج که «دولت» به مفهومی کانونی برای آنان مبدل شد و از نزدیک با ابعاد جدید دولت آشنا شدند، کوشیدند در قبال بافت قدیم یا جدید دولت، موضع سلبی یا ایجابی اتخاذ کنند و بدین گونه پای «دولت» را به گفتگوهای درون مذهبی خود باز نمایند. در مجموع، روحانیت شیعه تصویر یک دستی از بافت دولت دینی ندارد. اما در میان آنان جریانی ظهور کرد که با درک تغییرات بوجود آمده در بافت دولت توانست راهی به سوی حقوق مردم باز نماید و همه عرصه‌های زندگی را به حاکم واگذار ننماید. بی‌تردید تا در حوزه‌ای از زندگی «حقوق» مردم به رسمیت شناخته نشود، دولت مدرن پا نمی‌گیرد و دموکراسی به مثابه یک نظام فلسفی تحقق پیدا نمی‌کند.

شاید یکی از مهم‏ترین مسائل حکومت دینی، نحوه تعامل ولی فقیه با مجموعة سازمان روحانیت، به‏ویژه نهاد مرجعیت است که می‏تواند بخشی از تزاحم‏ها یا همسویی‏های جامعه دینی را با رهبری سیاسی تحت تأثیر قرار دهد. از یک‎‏سو، دیدگاه‏هایی که مرجعیت دینی درباره نحوه تعامل خود با رهبری سیاسی دارد و از سوی دیگر، مرجع بودن یا نبودن شخص ولی فقیه می‏تواند به ابعاد این رابطه پیچیدگی‏های خاصی بخشد و رابطۀ این دو نهاد را به یکی از موضوع‏های حساس ذیل حکومت دینی بدل سازد. مروری بر رویه و متون استنادی موجود نشان می‏دهد، دراین‏باره، ایده و الگوی مورد وفاقی وجود ندارد که این رابطه را تحت پوشش قرار دهد و این تعامل بیشتر تحت تأثیر شرایط تاریخی و سیاسی دچار قبض و بسط شده است. بااین‏همه، تأملات کنونی نشان می‏دهد چندین نظریه و الگو دراین‏باره وجود دارد که می‏توان آنها را در دو رویکرد کلاسیک و جدید بازخوانی کرد و به ارزیابی نتایج روش‏شناختی آنها پرداخت.

با شعله‏ور شدن زبانه‏هاى نهضت اسلامى، «بر چیده شدن نظام شاهنشاهى»، «انقراض دودمان پهلوى، در کنار «کوتاه کردن دست ایادى چپ و راست از کشور»،(1) به عنوان اهداف اولیه و سلبى انقلاب مطرح شدند. اگرچه در آستانه پیروزى نهضت، زمزمه «شاه سلطنت کند نه حکومت» بارها و بارها به رهبر نهضت و سایر دست اندرکاران آن توصیه مى‏شد، و پاره‏اى از رجال ملى و سیاسى نیز به منظور قبولاندن چنین پیشنهادى در مسیر تهران ـ پاریس رفت و آمد مى‏کردند، اما حرکت توفنده مردم و نیز ایستادگى امام خمینى، تردیدى در حقانیت اهداف سلبى انقلاب به جاى نگذاشت و نهضت تا سرنگونى سلطنت، ادامه یافت. مهمترین موضوعى که از این پس براى همگان سؤال برانگیز شد، این بود که هدف ایجابى انقلاب در باب ساختار قدرت چیست؟ و امام خمینى چه نوع حکومتى بر ویرانه‏هاى سلطنت ایرانى، بنا خواهد کرد؟

تا کنون کمتر کسی به جریان‌های فکری سیاسی موجود در حوزه علمیه قم پرداخته است. به همین منظور و برای آگاهی از طیف‌بندی‌های موجود در حوزه علمیه قم به سراغ دکتر عبدالوهاب فراتی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی رفتیم تا با ایشان در این باب گفت‌وگو کنیم. این نوشتار، ماحصل گفت‌وگوی دو ساعته ما با دکتر فراتی است.

علامه محمدتقی جعفری (رضوان الله تعالی علیه) از جمله عالمان زمان‎شناس است که در کشاکش مناقشات نیروهای مذهبی و غیرمذهبی درباره بافت آزادی در بین انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی به تأملات فلسفی مهمی پرداخته است. مهم‎ترین پرسشی که او دراین‎باره دارد، آن است که آزادی از منظر ادله عقلی و درون نصی در برابر آنچه در غرب به آزادی مثبت و منفی بیان می‎شود، چیست و بر چه قلمروهایی دلالت دارد؟ او با تفاوت‎نهادن میان سه مفهوم «رهایی»، «آزادی» و «اختیار» تلاش می‎کند آزادی را «اختیار شایسته» تعریف نماید و فضاهای چنین تعریفی را در چند قلمرو آزادی عقیده، آزادی بیان تبیین نماید. علاوه بر این او کوشیده است محدودیت‎های نظری و عملی این آزادی را بررسی و راهی به سوی تحقق آن در جامعه دینی فراهم آورد. در پایان این مقاله مؤلف می‎کوشد امکانات و مشکلات رویکرد علامه جعفری به آزادی گفته شده را بررسی کند تا شاید برای اکنون ما به کار آید.

در این تحقسق سعی شده است تا اندیشه ی سیاسی علامه طهرانی از سه منظر فلسفه سیاسی، فقه سیاسی، اخلاق سیاسی واکاوی شود. اندیشه سیاسی علامه طهرانی در این سه بخش به شدت متاثر از عرفان شیعی است به طوری که وی قائل به ولایت فقیهی است که تمام اسفار اربعه ی خود را به پایان رسانده و انسان بالفعل شده است. نگاه عرفانی علامه طهرانی به سیاست و سیاست ورزی باعث شده تا چنین نتیجه بگیرد که مهمترین نقش حاکمان ترتبیت انسانها است. لذا در قاموس فکری او، سیاست ورزی، چیزی شبیه سلوک عملی و تربیت عارفانه ی مردم است. حاکم در اندیشه سیاسی علامه طهرانی نقش استاد در سیر و سلوک را دارد. وی بر همین اساس، نقش چندانی برای مردم در ساختار قدرت نمی بیند.

این مقاله بدون اینکه قصد تحلیل جریان فکری مکتب تفکیک داشته باشد، میکوشد جامعة ایدهآل قرآنی را از منظر محمدرضا حکیمی، از متفکران دوره دوم از حیات مکتب تفکیک، مورد بازخوانی قرار دهد. دلیل انتخاب حکیمی به دو مسئلة مهم باز میگردد: انحطاط » نخست، علاق همندی وافر حکیمی به مهمترین موضوع تاریخ معاصر ایران یعنی ما را دینی نمیداند و وضعیت موجود را « جامعة کنونی » دوم آنکه حکیمی ؛« مسلمین انحراف از آرمانهای انقلاب اسلامی میانگارد. به همین دلیل گفتههای او دربارة جامعة مطلوب قرآنی، هم نقد حال است و هم افقی به سوی آینده. حکیمی بر حسب رویه دینپژوهی مکتب تفکیک، هم بر فهم خاصی از علم وحیانی و معارف آسمانی و تربیت و سیاست قرآنی و حدیثی اصرار میورزد. ویژگی دیگر تفکر حکیمی، خالص ماندن شناختهای قرآنی و حدیثی از تأویل و مزج با افکار و نحلههای فکری بشری است که بر جامعة مطلوب پیشنهادیاش تأثیر به سزایی نهاده است.

حوزه‌ی علمیه‌ی قم همواره از نهادهایی بوده که پس از شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس جمهوری اسلامی توسط حضرت امام خمینی (رحمت الله) که به شکل اجتناب‌ناپذیر و جدی‌تری وارد حوزه‌های عمومی زندگی مردم شد تا بتواند پایه‌های نظری و معرفتی این نظام تازه‌تأسیس را تعریف، تبیین و ترویج کند. برای این کار باید از رویکرد غالب و پیشین خود مبنی بر تمرکز به جنبه‌های مؤمنانه و فردی دین فاصله گرفته و اهتمام خود را به شکل ویژه‌ای بر مسائل مبتلابه نظام اسلامی در حوزه‌ی اندیشه‌ای معطوف می‌کردند. یکی از موضوعات مهم در این خصوص بحث علوم جدید به خصوص علوم انسانی غربیِ حاکم بر فضای علمی کشور بود که حوزه باید برای آن چاره‌جویی می‌کرد. برای این مقصود جریاناتی در متن حوزه شروع به حرکت کرد، اما به علت برداشت‌ها و بینش‌های متفاوت فکری برخی از پیشروان این حرکت‌ها، طبقه‌های گوناگونی شکل گرفت تا هر کدام بر اساس سبک و سیاق خویش به اسلامی‌سازی علوم انسانی و درانداختن طرحی نو مبادرت کنند. آنچه که در پی می‌آید گونه‌شناسی و تبیین ارکان اصلی اندیشه‌های جریانات شکل‌گرفته در حوزه بر اساس رویکردی تحلیلی است. رویکرد سنتی، تهذیب‌گرا، بنیان‌گرا، مجددگرا و نوگرا، پنج رهیافت مهم در باب تعامل یا تهافت علوم قدیم و جدید هستند که در این مقاله به بررسی اجمالی آن‌ها خواهیم پرداخت.

در این مقاله مطالب زیر بحث و بررسی می شود: 1ـ امام خمینی و جدایی از سنت فکری عارفان؛ 2ـ امام خمینی و نحوه ورود به ساحت سیاست. در این قسمت به گفته امام خمینی، آدمی در پیمودن راه کمال با دو دسته از موانع زیر روبه رو می شود: موانع درونی و موانع بیرونی.