جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پاسخ‌گويي به شبهات اعتقادي و دفاع از کيان فکريِ اسلام، همواره کانون توجه انديشمندان اسلامي بوده است. آيت‌الله مصباح که از فيلسوفان و متکلمان برجستة دوران معاصر جهان اسلام است داراي روشي بديع و کارآمد در مواجهه با شبهات ديني و اعتقادي است. در اين مقاله با روشي توصيفي ـ تحليلي به بررسي روش‌شناسي آيت‌الله مصباح در پاسخ به شبهات اعتقادي مي‌پردازيم. بدين منظور، پس از معناشناسي شبهه و تبيين اهميت پاسخ به شبهات، به تحليل مراحل هفتگانة آن پرداخته و روش مورد بحث را بر مسئلة حقوق زن تطبيق مي‌کنيم. يافته‌هاي پژوهش حاکي از اين است که با گذر از مراحل فهم شبهه با قطع‌نظر از حب و بغض، تقرير و تحليل دقيق شبهه، تبارشناسي شبهات، توجه به منشأ و علل پيدايش شبهه، توجه به پيامدهاي شبهه، نقد ادله و مدعا و تبديل تهديد به فرصت، مي‌توان از ظرفيت عقلانيت فکر شيعي در رويارويي با شبهات، بيشترين بهره را برد و به درک عميق‌تر لايه‌هاي ژرف معارف اسلامي دست يافت.

شناخت حقيقت انسان و فصل مميز او، يکي از اثرگذارترين مباحث در علوم انساني، به‌ويژه علوم تربيتي است. مباحثي همچون اصول تربيت، مراحل تربيت، ابعاد و ساحت‌هاي تربيت، و روش‌هاي تربيت، همگي وابسته به تفسير و تصويري هستند که ما از حقيقت انسان داريم. هدف از اين نوشتار پاسخ به اين مسئله است که اولاً نگاه ملاصدرا به فصل مميز انسان چيست و وي چه چيزي را براي ورود افراد به حيطۀ انساني لازم مي‌داند و ثانياً چنين ديدگاهي چه تأثيري در اصول تعليم و تربيت دارد. با روشي توصيفي و با بيان مباني فلسفي و انسان‌شناختي ملاصدرا به‌دست مي‌آوريم که از نگاه وي، فصل مميزِ «انسان بشري»، ناطقيت است و افراد براي ورود به جرگۀ انسانيت، بايد در حرکت جوهري خود به ناطقيت برسند؛ و بعد از رسيدن به اين فصل مميز است که وي بحث دربارة کثرت نوعي نفوس را مطرح مي‌کند. در ادامه با روش تحليلي، با استناد به مباني و منابع صدرا، نقش اين تلقي از انسان در اصول مهم تربيتي، نظير اولويت بعد عقلاني انسان، علم‌دوستي، تفکر، عدم‌ پيروي کورکورانه از اجتماع، اعطاي بينش، تزکيه، استدلال‌پذيري آموزه‌هاي تربيتي، و عدم مطلوبيت عادات انفعالي تبيين مي‌شود.

شناخت هويت انساني و ويژگي‌هاي آن، نقشي انکارناپذير در مسائل علوم انساني دارد. هدف اين مقاله، پاسخ به اين مسئله است که اولاً، ملاصدرا ويژگي هويت انساني را چه مي‌داند؛ يعني چه ويژگي يا ويژگي‌هايي لازم است تا واقعيت وجودي در جرگۀ انسانيت وارد شده و از ساير موجودات متمايز شود؟ ثانياً، اين نوع نگاه ملاصدرا، چه تأثيري در هدف اخلاق دارد. روش اين پژوهش، توصيفي و تحليلي است؛ زيرا در ابتدا بايد با توجه به مباني فلسفي و انسان‌شناختي ملاصدرا، نظر او را در مورد ويژگي هويت انساني به دست آوريم. سپس، دلالت‌هاي اين نگاه را در هدف اخلاق تحليل کنيم. ملاصدرا با توجه به مباني خاص خود، اعم از فلسفي و انسان‌شناختي، ويژگي خاص انساني را «ناطقيت» مي‌داند و طبيعتاً دلالت آن در هدف اخلاق، به اين صورت است که هدف‌هايي همچون لذت شخصي يا آزادي به معناي الحادي آن را ردّ مي‌کند و نهايت حرکت انسان را در آگاهي هرچه بيشتر به فقر ذاتي و عين‌الربط بودن خود، به خالق و درک توحيد خاص و فناي في‌الله مي‌داند.

مسئله اصلی مقاله حاضر این است که بیان کند مکتب فلسفی ملاصدرا چه ظرفیت‌هایی در حوزه روش‌شناسی فلسفه سیاسی، به‌ویژه روش تبیین دارد؟ برای پاسخ به این پرسش، ضمن ترسیم اهداف و کارکردهای علوم سیاسی با استفاده از روش تحلیلی ـ فلسفی، ظرفیت‌های روش‌شناختی نظام حکمت صدرایی در هر یک از کارکردهای علوم سیاسی بیان شده است. از جمله دستاوردهای تحقیق حاضر را می‌توان در موارد پیش‌رو تبیین نمود: 1. حکمت متعالیه با توجه به ارائه انواعی از تعاریف مفهومی، ظرفیت خوبی در حوزه روش تعریف مفاهیم انتزاعی فلسفه سیاسی دارد. 2. با پذیرش تفسیر عقلی به ‌معنای ارائه معانی انتزاعی و عقلی برای کنش سیاسی انسان، محقق باید تفسیری از همان کنش‌ها به‌‌عنوان فعل الهی نیز ارائه دهد. 3. محقق فلسفه سیاسی می‌تواند در تبیین حقایق سیاسی، با رعایت اصل کثرت در وحدت و وحدت در کثرت علل، تبیینی ارائه دهد که علاوه بر جهت کثرت علل، جنبه وحدت علل نیز آشکار گردد. 4. پیش‌بینی به معنای آینده‌شناسی تجربی به‌ سبب رویکرد عقلی فلسفه سیاسی اساساً جایگاهی در این دانش ندارد. 5. برای ارزش‌یابی کنش‌های سیاسی، محقق باید ارزش‌یابی خویش را با لحاظ غایت و ارزش‌های اصیل اسلامی به دنیای سیاست پیشنهاد دهد.

نسبت بين علم و دين و تعيين قلمرو آن دو، يكى از مباحث اصلى و كليدى فلسفه‌ی دين و علم كلام در عصر جديد است.امروزه با پيشرفت علوم تجربى، افق‌هاى جديدى بر روى آدمى گشوده مى‌شود و شناخت‌هاى تازه‌اى از جهان پيرامون خود به دست مى‌آيد كه گاه در ظاهر با آموزه‌هاى دينى چندان سازگارى ندارند.

«ارزش‌هاي اخلاقي»، ارزش‌هاي فعلي و اختياري انسان است که مطلوبيت دارند؛ يعني يا خود، هدف افعال اختياري انسان است يا انسان را به آن نزديک مي‌کند. بُعد نفساني يا روحاني انسان، داراي سه ساحت است: 1. بينشي يا شناختي، 2. عاطفي يا گرايشي، 3. رفتاري يا کُنشي. هر يک از اين ساحات در قرآن، ارتباط عميق و ناگسستني با يکديگر دارند و هر يک، بخشي از حقيقت و ماهيت انسان را شکل مي‌دهند و در جهت عميق‌تر شدن شناخت و ارزش‌ها حرکت مي‌کنند. اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي، ضمن تشريح هر يک از ساحات روح انسان، به تبيين مصاديق ارزش‌هاي اخلاقي ناظر به ساحت‌هاي سه‌گانه وجودي انسان در قرآن، و ارتباط آنها با يکديگر مي‌پردازد.

پژوهش در حوزة علوم انساني اسلامي در سال‌هاي اخير با رشد فزاينده‌اي روبرو بوده است و موافقان و مخالفان آن با بهره‌گيري از تبيين‌هاي گونا‌گون در مقام اثبات مدعاي خود برآمده‌اند. فارغ از هرگونه قضاوت دربارة نتايج به‌دست‌آمده از پژوهش‌هاي فراوانِ اين حوزة فکري، توجه به اخلاق پژوهش به صورت عام و التزام به آن در تحقيقات علوم انساني اسلامي به‌طور خاص اهميت ويژه‌اي دارد. به نظر مي‌رسد غفلت از اين نکته، برخي ديدگاه‌ها به‌ويژه ديدگاه‌هاي مخالف علوم انساني اسلامي را در تأمين واقع‌بيني و بي‌طرفي علمي با مشکل روبرو کرده است. نويسندگان مقالة پيش رو، با استفاده از روش تحليلي ـ انتقادي به واکاوي اخلاق پژوهش در حوزة علوم انساني اسلامي پرداخته، با برشمردن بايسته‌ها و نبايسته‌هاي اخلاقي اين کنش انساني به اين نتيجه دست يافته‌اند که حق‌طلبي با انگيزة الهي، اصلِ اخلاقي محوري در اين حوزه است.

مطلق گرایی اخلاقی بدین معناست که برخی ارزش ها صرف نظر از اشخاص، مکان ها و زمان ها معتبر بوده و خوش آیند و بدآیند افراد، شمولیت آنها را از بین نمی برد. درباره رابطه مطلق گرایی و اخلاق کاربردی میتوان گفت که اولاً: وجود تزاحمات اخلاقی با تمسک به مطلق گرایی توجیه پذیر است، ثانیاً: امکان ارائه راه حل نیز بر طبق این مبنا فراهم است، چون ترجیح یک فعل بدون استدلال، امکان پذیر نیست و امکان استدلال در فرض مطلق گرایی محقق است، علاوه بر اینکه حل تزاحم در فرض وجود هدفی معین میسر است و بنا بر مطلق گرایی، وجود این هدف نیز تأمین است. در حل مسائل اخلاق کاربردی اولاً: باید با توجه به تمام قیود موضوع حکم، تزاحم بدوی ناشی از عدم تصور صحیح موضوع، برطرف شود، ثانیاً: اگر با لحاظ تمام قیود، باز هم تزاحم باقی بماند، باید با توسل به مرجحات کیفی عقلی و شرعی یک طرف را ترجیح داده، مسئله را حل کرد.

«سبک زندگی» از اصطلاحات نسبتاً جدید علمی است که با رویکردهای گوناگونی تعریف شده است. به نظر می رسد، بهترین و جامع ترین آنها، رویکرد دین شناسانه است. بر اساس این رویکرد سبک زندگی، مجموعه ای از رفتارهای سازمان یافته است که متأثر از باورها و ارزش های پذیرفته شده، و همچنین متناسب با امیال و خواسته های فردی و شرایط اجتماعی، وجهة غالب رفتاری یک فرد یا گروهی از افراد شده اند. سبک زندگی جنبة بیانگرانه و نمادین دارد. نمود خارجی هویت باطنی و ابعاد ناپیدای هویت فردی و جمعی است. بر این اساس، می توان از سبک زندگی به عنوان شاخصی برای سنجش کیفیت ایمان افراد و جوامع استفاده کرد. این حقیقت در آیات و روایات فراوانی مورد تأکید قرار گرفته است. ناهماهنگی میان ایمان و سبک زندگی افراد و یا تفاوت سبک های زندگی علی رغم وحدت باورها و ارزش ها، علل و عوامل مختلفی دارد: ذومراتب بودن ایمان، تنوع غرایز و امیال و تأثیرگذاری آنها در گزینش های افراد، تأثیرپذیری سبک زندگی از شرایط اقلیمی و اجتماعی و یا فقدان نهادهای اجتماعی متناسب با باورها و ارزش ها، بخشی از این عوامل اند.

نوزدهمین شماره مجله الکترونیکی «اندیشه مهر» وابسته به گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر دارای عناوین زیر است: گزارش مهم ترین نشست های اندیشه، مطالب بخش اول این شماره را تشکیل می دهد. از جمله این برنامه ها می توان به نشست های «تحلیل و ارزیابی جامعه شناسی پیتر برگر»، نشست «مطالعات میان رشته ای قرآن کریم»، «قرآن و معرفت شناسی»، «شب سیدجلال الدین آشتیانی»، «انسان، جامعه و تاریخ در نگاه شریعتی»، «نقد و بررسی کتاب آستانه تجدد»، «تاریخ گرایی نوین»، «تأملی بر وضع فلسفه در ایران»، «آسیب شناسی نظریه های علم دینی و اسلامی سازی معرفت»، «مبانی حاکمیت و الگوهای دولت در فقه معاصر شیعه» و «حکمت در ادبیات ایران»، اشاره کرد./ گزارش رونمایی از کتاب «روش شناسی علوم انسانی اسلامی» اثر احمدحسین شریفی در خبرگزاری مهر، و گزارشی از جلسات آموزشی «طرح ملی گفتمان نخبگان علوم انسانی»، از دیگر مطالب منتشر شده در بخش نخست شماره نوزدهم است./ در بخش دوم پرونده ای ویژه انقلاب اسلامی به چشم می خورد که در آن با اساتید و اندیشمندانی چون: سید سعید زاهد زاهدانی، مهدی فدائی مهربانی، موسی نجفی، ابوذر مظاهری (نویسنده کتاب افق های تمدنی انقلاب اسلامی)، مصطفی ملکوتیان و حجت کاظمی، گفتگو شده است./ علیرضا ابراهیم، استاد دانشگاه ادیان و مذاهب طی گفتگویی در این شماره به جریان شناسی تصوف پرداخته است. گفتگو با حسن بشیر درباب تمدن اسلامی، گفتگو با داریوش رحمانیان درباره وضعیت رشته های علوم انسانی در ایران، ادامه سلسله گفتگوهای اندیشه مهر با علیرضا قائمی نیا در نقد آرای محمد مجتهد شبستری، گفتگو با مرتضی جوادی آملی، مدیر بنیاد بین المللی اسراء درباب اسلامی سازی علوم انسانی، از دیگر مصاحبه های منتشر شده در نوزدهمین شماره اندیشه مهر است./ مصاحبه با جورج ریتزر، جامعه شناس سرشناس درباره جهانی سازی و مصاحبه با امید صفی، استاد مسلمان دانشگاه دوک آمریکا درباره موضوع وحدت اسلامی دو گفتگوی خارجی این شماره است./ مصاحبه تفصیلی با دکتر رضا داوری اردکانی، رئیس فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی، گفتگوی ویژه این شماره است. در این مصاحبه علاوه بر مسائل شخصی این چهره ماندگار فلسفه از مسائلی چون ایدئولوژی، علوم انسانی، نسبت فلسفه با مسائل روز، توسعه، داعش و سید احمد فردید پرسش شده است./ معرفی تازه های نشر، پایان بخش این شماره است.