جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث از نخستین آفریده و مخلوق در نظام هستی، از مباحث و مسائل مورد توجه بشر است. به همین جهت، دیدگاه‏های متعدد و گاه متعارضی در بیان اندیشمندان دیده می‌شود. در اخبار و روایات اهل‌بیت(ع) از وجود ماده و مایۀ اولیه‌ای به نام «مکان»، «هوا» و «ماء» نام برده شده است. عالمان شیعی به فراخور رویکرد و استدلال، به آغازین بودن یکی از آن‌ها به صورت تعیینی و یا مترتّب بر هم رأی داده‌اند. این نوشتار، با تحلیل و بررسی روایات بر پایۀ قواعد فقه الحدیثی، «هوا» را نه به عنوان یکی از چهار عنصر اصلی، بلکه جوّ و فضای بی‌حدی که پیش از پیدایش هر گونه آفریده‌ای، حتی مقدم بر موجودات نوری، وجود یافته است، نخستین مخلوق و آفریدۀ الهی دانسته است.

تأملی معرفت‌شناسانه بر مناظرات امام رضا(ع)، با رویکرد بررسی مواجهۀ دین و عقل، نشان می‌دهد که ایشان با تأیید کارکرد عقل، پیش و پس از ایمان دینی و تأکید بر نقش آن در رد یا تأیید باورهای دینی، تحلیل و بررسی انتقادی اعتقادات دینی را جایز می‌شمرند و بی‌آن‌که «دلایل عقلی» را منافی «ایمان» به خداوند به شمار آورند، آن‌ها را در سنجش اعتقادات دینی کارآمد می‌دانند. با وجود این، به محدودیت عقل در اثبات قاطع اعتقادات دینی اذعان دارند و با در نظر گرفتن آن، در صدد «اثبات» اعتقادات دینی برمی‌آیند. با عرضۀ سه رویکردِ متداول در تفکر غربی، یعنی عقل‌گرایی حداکثری، ایمان‌گرایی و عقل‌گرایی انتقادی، بر مناظرات امام رضا(ع)، می‌توان رویکرد امام رضا(ع) را در قرابت با عقل‎گرایی انتقادی لحاظ کرد که در عین این‌که امکان نقد و ارزیابی عقلانی نظام‌های اعتقادات دینی را تأیید می‌کند، برخلاف هواداران عقلانیت حداکثری، به دنبال اثبات قاطع و مجاب کردن همگان نیست.

پولس كه بايد شاكلة مسيحيت كنوني را ساخته و پرداختة انديشه‌هاي او دانست، در راستاي رسالت شباني و تكليفي كه براي رساندن پيام انجيل بر خود واجب مي‌دانست، نامه‌هايي را با اين مضمون به افراد و گروه‌هاي مختلف نوشت كه نجات، نه از راه عمل به شريعت، بلكه فقط از راه ايمان به دست مي‌آيد. او نام گفتمان خود را «شريعت ايمان» نهاد و آن را شريعت حضرت عيسي عليه السلام معرفي کرد. اکنون با انكار شريعت و انحصار حصول نجات در ايمان، آيا فرقي ميان انجام عمل نيك يا بد وجود خواهد داشت يا خير؟! اين مقاله با هدف يافتن پاسخ اين پرسش، با روش توصيفي‌تحليلي به مطالعة دوبارة نامه‌هاي پولس پرداخته و به اين نتيجه رسيده است که پولس درصدد است با گفتمان نه‌چندان منسجم خود، از راه اخلاق، مسيحيان را از ارتکاب عمل زشت بازدارد و به آنان بفهماند كه اگرچه عمل در نجات دخلي ندارد، اما يک مسيحي واقعي نبايد به خود اجازة گناه بدهد؛ چون براي امور فراتري آفريده شده است.

در واپسین بخش «دانش منطق»، از ایدۀ مطلق سخن می‌رود. شللینگ در تاریخ فلسفۀ خود، بخش مطلق نظام علمی هگل را، بحث از خدا در مرتبۀ درون‌ذات می‌داند. حرکت از هر مقوله به مقوله‌ای دیگر، گرچه صیرورت است، بارور شدن مفاهیم و منتهی شدن آن‌ها به ایدۀ مطلق نیز هست. ازاین‌رو، ورود از منطق به طبیعت، تداعی‌گر همان پرسش معروف است که چگونه خداوند به طبیعت پا می‌گذارد؟ اهمیت جایگاه طبیعت در فلسفۀ هگل، در همین پرسش نهفته است. از سوی دیگر، خصلت مهم سلبیت که یگانه محرک نظام هگلی است، در روند عبور از منطق به طبیعت، با وضوح بیشتری نمایان می‌شود.

لزوم تسلیم در برابر معصومان­(ع) از مهم­ترین آموزه­های شریعت اسلامی است که دامنۀ­ آن بر اساس اندیشه­ شیعی، تا تسلیم در برابر اهل­بیت­(ع) امتداد دارد. شناخت درست تسلیم­پذیری و تبیین منطقی آن، مستلزم تحلیل مبانی این آموزۀ دینی است. نظر به اهمیت تسلیم­پذیری و نقش مؤثر آن در تحصیل ایمان، عدم آگاهی از مبانی تسلیم، به برداشت­های نادرستی چون تحمیل اجباری سخن بر مخاطبان می‌انجامد و تصویری نامعقول از آن در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند. در پژوهش حاضر مبانی عقلیِ تسلیم بر اساس عصمت اهل­بیت­(ع) و نیز نارسایی عقل بشری تبیین می­گردد. هم‌چنین آزمون مؤمنان، رویکرد تقیه­ای، وقوع تشابه در کلام معصومان(ع) و صعب و مستصعب بودن امر ایشان، از مبانی نقلی تسلیم­پذیری به شمار می­رود. از ره­گذر این جستار، مشخص می­شود الزام به تسلیم در برابر اهل­بیت­(ع)، به معنای پیروی کورکورانه و مسکوت گذاشتن عقل در پذیرش موضوعات دینی نیست، بلکه بر مبانی متقنی مبتنی است که عقل را در برابر ضرورت تسلیم متقاعد می­کند.

برخي آثار ابن‌سينا و شاگردان وي بر اولي بودن حمل ميان انسان و حيوان اشاره دارند؛ اما با معنايي بسيار متفاوت نسبت به آنچه علامه طباطبائي بيان مي‌کند؛ به‌گونه‌اي‌که حمل اولي در آثار ابن‌سينا و پيروان وي، نسبت به آنچه صدرالمتألهين و علامه طباطبائي بيان کرده‌اند، اشتراک لفظي دارد. ديدگاه علامه طباطبائي مبتني بر حمل اولي بودن ميان جنس و نوع است. اعم بودن محمول نسبت به موضوع و در نهايت عدم اتحاد مفهومي موضوع و محمول، اشکالي اساسي بر اين ديدگاه مي‌باشد؛ لکن توجه به اعتبار نمودن وجود عيني در حمل اولي و تأمل در اصالت وجود، مي‌تواند راهي براي پاسخ‌گويي به اين اشکالات باشد. کاشفيت حمل ميان مفاهيم ذهني نسبت به خارج، در حمل اولي و عدم انحصار اين حمل در حوزه مفاهيم ذهني، موجب نگرشي تازه به حمل اولي ذاتي خواهد شد. علاوه بر آن، نقش وجود در حمل اولي و اعتبار نمودن وجود، حتي در حوزه ذاتيات شيء، بر اساس اصالت وجود و ديدگاه نهايي حکمت متعاليه تبيين‌پذير است. در نهايت پس از بررسي اشکالات مطرح‌شده، اين ديدگاه قابل دفاع است.

ملارجبعلی تبریزی، رهبر جریان فلسفیِ مقابل حکمت متعالیه، در بحث اسما و صفات، دیدگاه کاملاً متفاوتی با حکمت متعالیه، و نزدیک به دیدگاه کلامی دارد. او با نفی هر گونه سنخیت بین واجب و ممکن، و اعتقاد به تباین محض بین خدا و خلق، و نیز اعتقاد به اشتراک لفظی و نفی اشتراک معنوی در وجود و صفت واجب و ممکن، در وجودشناسی صفات، به نظریۀ نفی صفات و نیابت ذات از صفات می‌رسد. در معناشناسی صفات، از نظر وی چون هیچ مفهومی حکایت‌گر از ذات و کمالات خداوند نیست، الهیات اثباتی قابل قبول نیست. او سه نوع الهیات سلبی، فعلی و کارکردی را مطرح می‌کند که بر اساس آن‌ها، بازگشت اسماء الهی یا به سلب نقایص است یا به ایجاد کمال، و یا به کارکرد کمال. اما با طرح این‌گونه الهیات، مسائل و اشکالاتی مطرح می‌شود؛ نظیر: لزوم ارتفاع نقیضین، لزوم درج واسطه بین سلب و ایجاب، و عدم امکان اثبات خداوند. ملارجبعلی بر اساس مبانی خود به این اشکالات پاسخ داده است و در واقع، این اشکالات بر اساس برخی مبانی که مورد پذیرش حکیم تبریز نیست، مطرح شده است. مهم‌ترین نقص دیدگاه ملارجبعلی عدم توجه به معرفت فطری و قلبی خداست.

ايمان، هم موضوع تأملات فلسفي و الهياتي است و هم رفتار عملي مؤمنان؛ اما خود ايمان چيست؟ با تأمل بر خود مفهوم ايمان مي‌توان سه مفهوم دروني و هم‌بسته را از هم تمييز داد: 1. متعلَق ايمان؛ 2. مؤمن؛ 3. ايمان. چون ايمان بدون مؤمن معنا نخواهد داشت و مؤمنان نيز به طرق مختلفي ايمانشان را نشان مي‌دهند، با نمودهاي ايماني مختلفي روبه‌رو هستيم و همين امر ضرورت مدل‌بندي ايمان‌ورزي را نشان مي‌دهد. تاريخ مسيحيت نشان مي‌دهد که پدران کليسا انجيل يوحنا را «انجيل معنوي» و معنويت‌گرايي شخصي را مشخصۀ‌ آن مي‌دانستند. اين نوشتار به‌ دنبال آن است تا با استفاده از مدل‌بندي ايمان‌ورزي از سوي ويليام لد سشنز و اتخاذ مدل ارتباط شخصي، به بازخواني معنويت‌گرايي شخصي انجيل يوحنا بپردازد. مطالعه و واکاوي گفته‌ها، تمثيل‌ها و نشانه‌ها در انجيل يوحنا نشان مي‌دهد که اين انجيل بر يک ارتباط شخصي، متقابل، محبت‌محور، پويا و زنده بين فردفرد مسيحيان و عيسي مسيح تأکيد دارد.

این مقاله با روش تحلیل عقلی در صدد معرفی پارادایم متخذ از حکمت اسلامی درباره فلسفه محیط زیست است. یافته‏های مقاله نشان می‏دهد علاوه بر حیوانات، نباتات نیز از درجات و مراتب تجرد برخوردارند. بر این اساس در فلسفه محیط زیست اسلامی علاوه بر ارزش ذاتی محیط زیست باید از ارزش قدسی و الهی آن سخن گفته، تعامل انسان با نبات و حیوان را از حد تعامل با ابژه مادی به تعامل با موجودی که متعلق نفخه الهی است، ملاحظه کرد. در این نگرش انسان نه به مثابه مالک نبات و حیوان است و نه سلطنت و استیلا از نوع استیلای سوژه بر ابژه دارد، بلکه به مثابه مدیر و حافظ حقوق نبات و حیوان بوده و تصرفات او در نبات و حیوان در محور عقل و شرع تعریف می‏شود. این نوع نگرش به محیط زیست که با حفظ ارزش ذاتی و شرافت وجودی نبات و حیوان اعمال می‏شود در مسیر استکمال انسان تأثیر بسزایی دارد. بر این اساس هر نوع تصرف و دخالت عوامل انسانی در نبات و حیوان که خارج از تدبیر و حکم عقل و شرع انجام شود، با نگاه قدسی به محیط زیست منافات دارد.

ماهیت فهم قانون در فلسفه اسلامی، معرفت است که آغاز فهم قانون با اعمال قواعد تفسیر و پایان آن، با عمل تفسیر حاصل می‏گردد. درنتیجه ماهیت فهم متن قانون را تصور معنای متن تشکیل می‎دهد و این غیر از ماهیت قضاوت یا دادرسی است که با معرفت تصدیقی یا انشای حکم حصول می‎یابند. نگارنده در این مقاله با روش نقلی- عقلی در پی این است با بیان ماهیت فهم و تفسیر و آثار آنها، وحدت ذاتی تفسیر و مراتب آن را از حیث سببیت و ضعف و کمال نمایان سازد. استعمال نص یا ظاهر در متون قانونی، سبب اتصاف تفسیر به صحیح یا مناسب می‎شود و این در هر دو طرف تقنین و تفسیر، وامدار قواعد عام و خاص تفسیر، یعنی قواعد زبان‎شناختی و اصول حقوقی است. چنانچه قانون‎گذار الفاظ و عبارات متن را با ابهام، اجمال، سکوت یا تعارض در هم آمیزد، عمل تفسیری قاضی نیز به بار نمی‎نشیند؛ درحالی‎که این خلاف مقاصد مقنن است.