جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«تأویل» یکی از اصلی‌ترین فرآیندهای ذهن و تفکر انسان است. رهیافت تأویل، به معنای عبور ضابطه‌مند از ظواهر اخبار و کشف معانی باطنی ورای الفاظ، یکی از شیوه‌های مؤثر در فهم آموزه‌های کلامیِ مأخوذ از متون قرآنی و روایی است که در بین اندیشمندان مسلمان، موافقان و مخالفان زیادی دارد. در این میان رویکرد سلبی علامه مجلسی به فرایند تأویل از جهت روش‌شناسی کلامی، درخور تأمّل و بازنگری بوده و کمتر مورد عنایت پژوهشگران و صاحب‌نظران واقع‌شده است. علامه مجلسی- به دلایلی که تبیین شده- در مسئله تأویل آیات و روایات به شدّت اهل احتیاط و اجتناب بوده است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی سعی شده است ضمن بیان چیستی تأویل و ضرورت آن، رویکرد علامه مجلسی به این روش در فهم دین، با ارائه شواهدی گویا از آثار او تحلیل شود. رواج اخباریگری و تأثیر آن بر اندیشه مجلسی، پیدایش فرقه متصوّفه و تأویل‌های بی‌ضابطۀ آنها از متون دینی، اعتقاد به عدم حجیّت و استقلال عقل در درک مقاصد شریعت و زمینه‌های اعتقادی-سیاسی از مهم‌ترین عوامل و زمینه‌های پرهیز علامه مجلسی از تأویل شناخته‌شده است.

اثبات وحدت حقه حقیقی و نفی وحدت عددی خداوند، مورد تأکید آیات و روایات قرار داشته و براهین فلسفی مختلفی نیز آن را اثبات می‌نماید، اما در این میان، امام سجاد} در دعای بیست و نهم صحیفه سجادیه، وحدانیت عددی را به خداوند نسبت داده است: «لَکَ یَا إِلَهِی وَحْدَانِیَّةُ الْعَدَدِ». در توجیه این جمله و تبیین مکانیزم سازگاری آن با ادله نقلی و عقلی، تفاسیر مختلفی ارائه شده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی‌، تحلیلی و توجه به دیگر روایات اهل‌بیت] به جمع‌آوری، تنظیم و تبیین مهم‌ترین تفاسیر ارائه شده، پرداخته و ضمن ارزیابی آنها به تبیین تفسیر برگزیده پرداخته است. مطابق دیدگاه برگزیده، اطلاق عدد بما هو عدد بر خداوند مشکل‌آفرین نیست، آنچه مشکل‌آفرین است محدودیتی است که گاهی اطلاق اعداد بر ذات الهی در پی دارد. تفکیک میان دو تعبیر «ثالث ثلاثه» و «رابع ثلاثه» در آیات قرآنی نیز در همین راستا قابل تبیین است. خداوند متعال در عین وحدت شخصی، وحدت جمعی و سِعِی داشته و در تمام مراتب هستی، حضور و ظهور دارد. مطابق این توضیح، بیان امام سجاد} ناظر به اطلاق وحدانیت عددی بر ذات الهی است که بیانگر حضور جمعی و سریانی ذات الهی در همه هستی است.

آنچه به عنوان اندیشه‌های کلامی شیعه شناخته می‌شود، پیشینه و تطوراتی دارد که بدون شناخت آن، تصویر جامعی از فکر امامیه و کلام شیعه ترسیم نمی‌شود. مفهوم اختیار نیز در طول تاریخ کلام امامیه، دستخوش تطوراتی گشته و متکلمان امامی قرائت‌های متفاوتی از آن به دست داده‌اند. این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه شیخ مفید در مدرسه کلامی بغداد و علامه حلی در مدرسه کلامی حله دراین‌باره پرداخته و سیر تطور این مفهوم را در این دو مدرسه به تصویر کشیده است. شیخ مفید به تبع شیخ صدوق، اختیار را به تشریع احکام و تعیین حدود توسط خدای متعال تفسیر کرده است، اما علامه حلی، بیشتر به تکثیر براهین بر اصل اختیار و فاعلیت انسان پرداخته است.

در مقاله حاضر، با استناد به نظریات صدرالمتألهین، ضمن تبیین فلسفی لذت به امر وجودی به‏عنوان صفت کمالیۀ وجود و مساوقت با آن و تعریف خیال به امری مجرد، لذت خیالی بسط داده ‏می‏شود تا اهمیت و جایگاه این لذت در قیاس با لذات دیگر روشن گردد. در ادامه، پس از بیان شروط رؤیت و تعریف آن مبتنی بر غایت انکشاف حقیقت هر موجودی، اثبات می‏شود که صور خیالی همانند صور حسی، بی‏هیچ تفاوتی مورد ابصار و ادراک قرار می‏گیرند و به دلیل حرکت جوهری، ادراک صور خیالی موجب استکمال نفس می‏شود که این استکمال به انکشاف نفس می‏انجامد و این خود لذتی مبنی بر رسیدن به غایتی را دربردارد. در نهایت، تبیین می‏شود که لذت درک صور خیالی به‏دلیل بهره بیشتری از وجود، لذتی تام‏تر و کامل‏تر از لذایذ محسوس است که تنها صاحبان نفوس عالیه، به‌دلیل اشتغال کمتر به محسوسات، مشمول برخورداری از این لذت وافر خواهند بود.

یکی از مفاهیم مهم در معرفت‌شناسی، مفهوم شاهد است. شاهد دلیلی است که نشان‌دهندۀ صدقِ گزاره­ای است که متعلقِ گرایش باوری شناسا است. در این مقاله می­خواهیم به چیستی شاهد بپردازیم. سه دیدگاه مهم در مورد چیستی شاهد وجود دارد: روان­گرایی، گزاره‌گرایی واقع‌نما و گزاره‌گرایی غیرواقع‌نما. در این مقاله، پس از طرح و بررسیِ ادلۀ دیدگاه­های سه‌گانه در چیستی شاهد، به این نظر رسیدیم که ادلۀ قوی‌تری به نفعِ روان­گرایی وجود دارد و استدلال­هایِ گزاره‌گرایان تمام نیست؛ ازاین‌رو به نظر می­رسد که شاهد عبارت از حالات ذهنی غیرواقع‌نمایِ شناسا است.

اعتقاد به مراتب و مواقف قیامت از مسائل مهم شریعت و از عوامل تأثیرگذار در نظر و عمل متشرعین است. عالم قبر، حالات، عوارض و احکام آن از نخستین مراتب ورود به آخرت است. متون شریعت مسئله عذاب قبر را مسلّم دانسته و به تفصیل دراین‌باره سخن گفته‌اند. نگرش نقلی‌ـ‌تعبدی این متون را به حسب ظاهر به فشار و عذاب جسمی و مادی در قبر و در عالم طبیعت تفسیر کرده است. در مقابل، دیدگاه تعقلی‌ـ‌تأویلی، آورده‌های متون شریعت در این حوزه را ناظر به مراتب اولیه برزخ و مثال صعودی تفسیر می‌کند. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی، به تقریر و مطالعه تطبیقی این دو دیدگاه پرداخته شده است و توانایی هر کدام در تبیین مسئله و پاسخگویی به شبهات را مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و با ذکر برخی مصادیق نشان داده شده است که تأویل حکمی در این زمینه توفیق بیشتری در قلع اساس اشکال و همراهی با متون خواهد داشت.

خرد و عقل از مهم‌ترین عناصر مفهومی و واژگانی پهنه ادب فارسی است که دامنه کاربرد آن از آثار نخستین شعرای فارسی دری که بیشتر رویکردی آفاقی و حکمی داشتند تا آثار شعرای قرن پنجم تا هشتم که رویکرد آنها به تدریج انفسی و عرفانی شد گسترده شده و جایگاه آن در این سیر زمانی تغییرات عمیقی یافته است. این برداشت‌های متناقض در آثار این دو دسته از شعرا، که می‌توان از آنها به حکما و عرفا یا صوفیان یاد کرد، می‌تواند موضوع تحقیقات زیادی باشد (و بوده است) و در این تحقیق به سیر تدریجی این دگرگونی (که حاصل عوامل و شرایط گوناگون سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و حتی زبانی بوده است) از آثار نخستین شعرا که بیشتر صبغه‌ای حکیمانه داشتند تا آثار شعرای قرن هفتم و هشتم که بیشتر سبغه و رنگ عرفانی و صوفیانه داشتند پرداخته شده. هم شعرای حکیم و هم شعرای عارف اشعار متعددی با مضمون عقل یا خرد داشته‌اند اما ازآنجاکه دیدگاه و نگرش کلی آنها به سایر پدیده‌های مادی و معنوی کاملاً متفاوت و گاه متضاد است با وجود استفاده تقریباً یکسان از این واژگان، محصول کار آنها متفاوت و متباین و گاه متناقض است. دلیل این امر آن است که دیدگاه این دو دسته از شاعران از منابع و مشرب‌های فکری کاملاً متضادی درباره پدیده‌های عالم هستی سرچشمه می‌گیرد.

محور نظام فکری حکمت متعالیه بر مبحث وجود به‌ویژه اصالت وجود می‌چرخد. نظری که اکنون در مجامع علمی ـ فلسفی مشهور است، این است که اصالت وجود از ابداعات ملاصدرا است. سؤالی که جستار حاضر دنبال می‌کند، این است که آیا اصالت وجود، ریشه در آرای فیلسوفان گذشته دارد یا خیر؟ در صورت صحت شق اوّل، نقش و سهم فیلسوفان قبل از ملاصدرا در پی‌ریزی این بنای رفیع چه مقدار است؟ ما در این نوشتار با بیان هشت استدلال از محقق خفری که بر محال بودن خروج ماهیت از حالت امکان بدون وجود، تحقق حمل شایع صناعی، محال بودن وجودِ مفهوم بدون مصداق، عدم امکان اخذ مفهوم وجود از ماهیت، عدم امکان انطباق اشتراک معنوی مفهوم وجود بر ماهیات، تشکیک در وجود، منشأ اتصاف ماهیت به وجود و علت تحقق اشیای خارجی، مبتنی است، درمی‌یابیم که این اندیشمند مبحث اصالت وجود را قبل از ملاصدرا، بیان و بر آن برهان اقامه نموده است.

مخطوط فاضل احمد پاشا 1618ـ‌کهدر کتابخانۀ کوپریلی استانبول نگاه داشته می‌شود ـ دربردارندۀ چهار رساله از اثیرالدین مفضل بن عمر ابهری (؟656ـ؟597 ه‍.ق.) به نام‌های بیان الأسرار، تلخیص الحقائق، رسالة المطالع، و زبدة‌الحقائق است که هر یک مشتمل است بر منطق، فیزیک، و متافیزیک. این رساله‌ها را کاتبی قزوینی از نسخۀ اصل برای خود رونویسی کرده و ابهری به خط خویش بر آغاز همۀ آن‌ها یادداشت إنهاء با تاریخ و توقیع نوشته است. آنچه در پی می‌آید، تقدیم و تحقیق بخش منطق زبدة‌الحقائق است. منطق ابهری در این رسائل، از جمله در زبدة‌الحقائق، برخلاف آثار بعدی‌اش تقریباً به‌کلّی تابع منطق ابن‌سینا است. به اقتضای تک‌نسخه بودنِ مخطوط، روش قیاسی را برای تصحیح آن برگزیده‌ایم.

مسئله اصلي اين مقاله، بررسي تقسيم‌بندي مطرح از معقولات به اول و ثاني منطقي و فلسفي و قرار گرفتن مفهوم وجود تحت عنوان معقول ثاني فلسفي است و ذيلاً نقد آن و ارائه دليل بر لزوم ارائه تقسيم‎بندي جديد است و هدف از اين پژوهش بيان بازتعريف دقيق‌تر از معقولات اول و ثاني منطقي و فلسفي و تبيين قرار دادن مفهوم وجود تحت عنوان معقولات اول است. در اين مقاله با اشاره به سابقه موضوع معقولات در انديشه فلسفه اسلامي، استدلال معقول ثاني فلسفي بودن مفهوم وجود مورد مداقه قرار مي‌گيرد و با فرض اصالت وجود استدلال مي‌گردد كه مفهوم وجود مي‌تواند از سنخ معقولات اولي باشد. اين مقاله در عين روش بنيادي، مقاله توصيفي نيست، بلکه نقد و ارائه نظر است. در اين مقاله اثبات مي‌شود که اعتباري بودن مفهوم وجود، دليل بر معقول ثاني فلسفي بودن آن نيست. با توجه به مرادهاي مختلف وجود و جداسازي آنها از يكديگر، نظر مختار مقاله تبيين مي‌گردد و در پايان با توجه به اشكالات و پاسخ‌هاي مطرح در متن مقاله، بازتعريفي از معقول اول، معقول ثاني فلسفي و معقول ثاني منطقي ارائه مي‌گردد.