جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مباحث مربوط به ارتباط میان قدرت و معرفت یکی از بحث‌های چالش‌برانگیز در حوزه علوم انسانی و اجتماعی می‌باشد که از زمان شکل‌گیری و آغاز علوم انسانی و اجتماعی همیشه مورد مناقشه بوده است. در این میان معرفت و پارادایم‌های خاصی توانسته‌اند قالب‌هایی را برای تحقیقات علمی تعریف و باز تعریف نمایند. این قالب‌ها از قبل همین تعریف و باز تعریف و همچنین با تغییراتی که در صورت‌هایی از اندیشه‌اش ایجاد شده به مرور زمان به عنوان الگوهای مسلط در حوزه علوم اجتماعی و انسانی تبدیل شده‌اند. اینکه حفظ این نقش غالب تا چه اندازه مربوط به قدرت پارادایم مورد نظر در تحلیل و بررسی مسائل می‌باشد و تا چه اندازه از سایر عوامل (نظیر ارتباط آن با قدرت) منبعث می‌شود اساس مباحث پایاننامه حاضر را تشکیل می‌دهد. بررسی ارتباط متقابل میان قدرت با پدیده‌های اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی از مباحث مورد تحلیل در روش تبار شناسی می‌باشد. در این پایان نامه با یکی از اصول روش تبارشناسی که به بررسی ارتباط میان قدرت و معرفت می‌پردازد، به بررسی ارتباط میان لیبرالیسم (قدرت) و پوزیتیویسم (معرفت یا پارادایم علمی) پرداخته می‌شود و نقش قدرت سیاسی لیبرالیسم و دلایل پشتیبانی آن از پارادایم پوزیتیویستی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

---

---

بسمه تعالی ناآرامی‌های اجتماعی : عوامل و فرایند آن (مطالعه موردی نا‌آرامی‌های اجتماعی تهران، مشهد و تبریز)چکیده:ناآرامی‌های اجتماعی یکی از مفاهیم اساسی حوزه مطالعات جامعه‌شناسی سیاسی محسوب می‌شود. موضوع یاد شده از اوایل قرن بیستم مورد توجه صاحب ‌نظران شاخه‌های مختلف علوم‌اجتماعی واقع شده است لکن در کشور ما از سال‌های گذشته تاکنون به جز چند مورد محدود، توجه چندان به موضوع و بررسی علمی اعتراضات، ناآرامی‌ها و خشونت‌های اجتماعی نشده است. موضوع اصلی این تحقیق مطالعه آثار ساختار اقتصادی، سیاسی و فرهنگیجامعه در وقوع ناآرامی‌های اجتماعی است. جهت بررسی این موضوع نظریه‌های متعددی مورد بررسی قرار گرفته و از بین آن‌ها تئوری رفتار جمعی اسملسر مبنای تحقیق قرار گرفت. روش این تحقیق اسنادی و جامعه آماری آن ناآرامی‌های اجتماعی مهم پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌باشد که به عنوان نمونه 3 ناآرامی از بین آن‌ها بطور هدفمند انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفته است. داده‌ها از طریق مطالعه اسناد و پرسشنامه جمع-آوری و تجزیه و تحلیل شدند.کلید واژه‌ها: ناآرامی اجتماعی، نارضایتی اقتصادی، نارضایتی سیاسی، نارضایتی فرهنگی.طرح مسأله: پیشرفت وگسترش ارتباطات، مسأله ایجاد فضای مجازی، حذف فاصله فیزیکی و نزدیکی افراد بشر از تحولات عصر حاضر است که سبب افزایش آگاهی، توسعه و بالا رفتن سطح توقعات و انتظارات شهروندان شده است. نتیجه این تغییرات سبب شد تا شهروندان خود را با دیگران مقایسه کنند و حقوق و امکاناتی را از دولت‌ها طلب نمایند. با توجه به محدود بودن امکانات و افزایش توقعات و نارسایی‌های متعدد دیگر، امکان انجام این خواسته‌ها توسط دولت‌ها میسر نمی باشد بنابراین، این امر سبب ایجاد زمینه نارضایتی و اعتراض در افراد و بروز ناآرامی‌ها و اغتشاشات متعددی گردید. عواقب و آثار این ناآرامی‌ها و اغتشاشات آثار داخلی و خارجی متعددی را برای دولت‌ها ایجاد و باعث گردید آن‌ها به این امر توجه جدی نمایند. صاحب نظران عوامل متعددی را در علل وقوع و فرایند بروز ناآرامی‌ها و اغتشاشات موثر می‌دانند که با توجه به نوع حکومت، شرایط جغرافیایی و فرهنگی هر کشور متفاوت است. وقوع حوادثی مثل کوی طلاب مشهد (سال 71) با سابقه تاریخی و فراز و نشیب‌های فراوان خود که در حوزه وظایف شهرداری، زمین شهری و یا چند سازمان دیگر قابل طرح و حل و فصل بوده است و به لحاظ عدم نظارت درست و رسیدگی به موقع مراجع مسئول و عدم مدیریت صحیح این سازمان‌ها و از سویی دیگر برخورد فیزیکی و غیرعقلانی عوامل شهرداری با مردم سبب می‌گردد که مردم دولت و مسئولین را مقصد اصلی تلقی و هدف نهایی مخالفت و اعتراضات خود قرار داده و خواستار برخورد و محاکمه آنان گردند از سویی دیگر با نگاهی کوتاه به وقایع خرداد 82 تهران و یا خرداد 85 تبریز به خوبی روشن می‌شود که تمامی این مسائل می‌توانست از سوی ادارات و سازمان‌های مربوط به خوبی مدیریت، نظارت، کنترل و حل و فصل گردند تا کار به مرحله نارضایتی جمعی، اعتراض و اغتشاش کشیده نشده و دولت به عنوان اصلی‌ترین متهم مطرح و به محاکمه افکار عمومی کشیده نشود. مسأله‌ای که در این تحقیق مطرح می باشد، این است که عوامل ایجاد کننده و فرایند شکل‌گیری این‌گونه ناآرامی‌های اجتماعی چیست؟ ویژگی‌های مشترک و تفاوت‌های آنها کدامند؟ و چه اقداماتی در کنترل و مهار نا آرامی موثر است؟سوالات تحقیق: الف - سوال اصلی:فرایند شکل‌گیری ناآرامی‌های اجتماعی در ایران چگونه بوده و عوامل اجتماعی آن چیست؟ب – سوالات فرعی:1- فرایند شکل‌گیری ناآرامی‌های اجتماعی در ایران چگونه است؟2- آیا ناکارآمدی اقتصادی با بروز ناآرامی‌های اجتماعی در ایران ارتباط دارد؟ 3- آیا نارضایتی سیاسی با بروز ناآرامی‌های اجتماعی در ایران ارتباط دارد؟4-آیا نگرش‌های خرده فرهنگی با بروز ناآرامی‌های اجتماعی در ایران ارتباط دارد؟اهداف تحقیق:با بررسی علل و عوامل شکل‌گیری ناآرامی‌های اجتماعی 3 دهه گذشته مشخص گردیده است که در بسیاری از موارد نارسایی‌های اقتصادی و اجتماعی سبب بروز نارضایتی‌هایی شده که پس از آنکه با بی‌توجهی مسئولین مربوطه مواجه می‌گردد معترضین ناراضیان دست به اعتراضات اجتماعی زده و با شیوه‌های مختلف به بیان خواسته‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی خود می‌زنند. این عوامل سبب تشدید نارضایتی مردم شده و آن‌ها را در ابراز اعتراضات خود مصمم‌تر می‌گرداند تا جایی اعتراضات به ناآرامی اجتماعی مبدل می‌گردد هدف اصلی که در این تحقیق به دنبال آن هستیم، شناخت علل و عوامل موثر بر وقوع و فرایند شکل‌گیری ناآرامی‌های اجتماعی است.اهداف فرعی این تحقیق:1- تعیین علل وقوع و فرایند شکل‌گیری ناآرامی‌های اجتماعی (3 ناآرامی تعیین شده)2- تعیین رابطه ناکارآمدی اقتصادی با بروز ناآرامی‌های اجتماعی.3- تعیین رابطه نارضایتی سیاسی با بروز ناآرامی‌های اجتماعی.4- تعیین رابطه نگرش‌های خرده فرهنگی با بروز ناآرامی‌های اجتماعی.ضرورت و ا همیت موضوع:روند ناآرامی‌های اجتماعی از هر نوع آن که باشد سبب ایجاد اختلال در چرخه تولید، تداوم آموزش در مراکز علمی و آشفتگی منجر به توقف تدابیر و اعمال مدیریت در بین نخبگان سیاسی و مدیران دولتی و غیردولتی و عدم اعتماد سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به امر مهم سرمایه‌گذاری و توسعه اقتصادی کشور و در نهایت عدم اعتماد عمومی مردم به دولت می‌شود که این خود مقدمه و منشأ بروز بسیاری از قانون گریزی‌ها و ناامنی‌ها و تجاوزات گوناگون به حقوق مردم خواهد شد.برای آنکه بتوانیم ناآرامی‌های با منشأ ناکارآمدی اقتصادی، نارضایتی سیاسی و نگرش‌های خرده فرهنگی را به حداقل خود رسانده و از عوارض جانبی آن بکاهیم، باید بدانیم که چرا و به چه دلیل کارگران، معلمان، کارمندان، پرستاران، اهالی یک شهر، جمعیت یک حزب و یا طرفداران یک فرد یا جریان سیاسی دست به اعتراضات خشونت بار می زنند. پس شناخت عوام و فرایند شکل‌گیری هر گونه ناآرامی اجتماعی یک امر ضروری و از اهمیت بالایی برای اقدامات بعدی آنان برخوردار است.پیشینه تحقیق:با استفاده از یافته‌های تحقیقات داخلی و نظریات مربوط می‌توان به چگونگی پیدایش و توسعه جنبش‌های اجتماعی و عمل جمعی پی برد و با استفاده از این نظریه‌ها روند شکل‌گیری واقعه 18 تیر تهران (علل و فرایند) را از زوایای مختلف مثل شرایط ساختاری - باورهای تعمیم یافته و عامل شتاب دهنده (قبل از وقوع) را مطالعه و نقش آن‌ها را در بوجود آمدن واقعه بررسی و در رابطه با وقایع بعد مورد بهره‌برداری قرار داد. در بررسی تحقیقات خارجی از تحقیقات پیش چنین نتیجه می‌گیریم که عواملی مثل بی‌تفاوتی و از خود بیگانگی 2 عنصری هستند که هنگامی که در برابر احساس توانایی و شایستگی قرار گیرند تغییر کارکرد داده و در صحنه عمل بجای رکود و توقف، عامل بسیار موثری برای تحرک و جنبش‌های اجتماعی می‌شوند.در رابطه با تحقیق گروفمن باید به اصل ایجاد خلأ در بین اهداف و سطوح مطلوب موفقیت فرد توجه جدی شود در رابطه با تحقیقات شوسمن باید به این نکته مهم و اساسی توجه شود که عوامل موثری مثل نبود الزامات و تنگناهای شخصی (نداشتن شغل، خانواده و دیگر عوامل اجتماعی)- تعهد سیاسی و آمادگی ساختاری نقش مهمی در عضوگیری متفاوت در بین افراد مختلف داشته به گونه‌ای که افراد پس از تمایل به عضویت در اعتراض بدون توجه به جنسیت در ناآرامی مشارکت و از طریق کسب اخبار از منابع مختلف به تحرک بالایی خواهند رسید.در نهایت از دیدگاه‌های مولر و جوکام می‌توان نتیجه گرفت که هیچ نظام و دولتی نیست که بتواند بدون رابطه با مردمش ماندگار و یا بی‌مردمش ادامه حیات دهد. مبانی نظری تحقیق:در این قسمت به تئوریهای مرتبط با جنبش‌های اجتماعی (ناآرامی‌های اجتماعی) می‌پردازیم.نظریه کشمکش سیاسی:چارلز تیلی 4 جزء اصلی عمل جمعی را سازمان گروه یا گره‌های درگیر، بسیج، منافع مشترک و فرصت می داند (گیدنز، 1373: 6-675). او در این تئوری خود به علل و عوامل موثر بر شکل گیری عمل جمعیو خشونت آمیز شدن آن مثل تأثیر عملکرد نیروهای سیاسی - تأثیر عملکرد نیروهای بازدارنده و در نهایت تأثیر جنبش‌های انقلابی در وضعیت حاکمیت چندگانه درون یک جامعه که در نهایت به جنگ داخلی می انجامد اشاره کرده و در پایان به عوامل موثر بر رشد و فعالیت جشن‌های اجتماعی ناشی از بروز جنگ خارجی پرداخته است. این نظریه می‌تواند برای بررسی ناآرامی‌های اجتماعی بسیار مفید باشد. رویکرد جنبش‌های اجتماعی جدید:این رویکرد که شبیه رویکرد "ارزش‌های جدید" (کات گرو، اینگلهارت و دیگران) است. تفسیرهای رویکرد "جنبش های اجتماعی جدید" جنبش‌های اجتماعی را هم به عنوان نشانه‌‌‌‌‌های تضادها و راه‌های حل این تضادهای ذاتی جامع? فوق بوروکراتیک مدرن می‌داند. جنبش‌های اجتماعی، تنش‌های میان حوزه‌های گسترش خودمختاری انسان و نظم رو به رشد ذاتی در منطق توسعه فراصنعتی را به یکدیگر متصل می‌کند. این تضادها در کشمکش‌های جدید در حوزه باز تولید مادی و بین سازمان‌ها و احزاب منعکس نمی‌شود، بلکه کشمکش‌های جدید در حوزه باز تولید فرهنگی، اقتصادی و سیاسی و در نهایت انسجام اجتماعی منعکس می‌گردد (گیدنز، 1373: 678).نظریه گزینش عقلانی:این نظریه ریشه در نظریه‌های اقتصادی دارد و برای مدل سازی رفتار اجتماعی و مشارکت در حرکت‌های جمعی از آن بهره گرفته‌اند (علیخواه، 1387: 44). با توجه به موضوع این تحقیق که یکی از مهم‌ترین متغیرهای آن مسائل اقتصادی است از نظرات بعضی از این صاحب‌نظران بطور مستقیم و از بقیه بطور غیرمستقیم استفاده شده است. بر مبنای این نظریه، کنشگر موجودی است عقلانی که در مسیر عمل و رفتار اجتماعی خود با انتخاب‌های متنوع و فراوانی مواجه است که بر پایه محاسبه عقلانی سود و زیان رفتار را محاسبه کرده و گزینه مطلوب را انتخاب نماید. یعنی رفتاری را بر می‌گزیند که بالاترین سود و کمترین زیان را به همراه داشته باشدBrowing &..., 2000: 119)).نظریه محرومیت نسبی:نظریه محرومیت نسبی مبتنی بر نظریه ناکامی - پرخاشگری است. نظریه ناکامی پرخاشگری مبتنی بر مجموعه-ای از دیدگاه‌های نظری است که پرخاشگری را به طور عمده ملهم از یک سائق بیرونی برای آسیب واردکردن به دیگران درنظر می‌گیرد. این نظریه‌ها جملگی براین باورند که شرایط بیرونی مانند ناکامی، فقدان وجهه و احساس اجحاف، سائقی نیرومند برای ایجاد رفتار آسیب‌زا محسوب می‌شود (محسنی تبریزی، رحمتی، 1381 :137) این نظریه که به شکل مشخص در سال 1939 توسط دولارد و همکارانش طرح شد دارای 2 فرض اساسی است:الف) ناکامی همیشه به برخی اشکال پرخاشگری می‌انجامد.ب ) پرخاشگری همیشه از ناکامی ناشی می‌شود (Baron-Bayron, 1987: 305).جیمز دیویس و تدگار از نظریه‌پردازان مهم این نظریه می باشند. عموم صاحب‌نظران این دیدگاه بر این عقیده‌اند که منشأ پرخاشگری، ناکامی حادث شده از محرومیتی است که شخص به جهات مختلف سیاسی - اقتصادی - فرهنگی احساس کرده و برای رفع و جبران آن وارد مرحله عمل (از فکر تا اقدام فیزیکی) می‌گردد و در این رهگذر هرچه شدت ناکامی بیشتر باشد، شدت پرخاشگری بیشتر خواهد بود. ایوفایرابند و همکارانش در سال 1967 در مقاله‌ای با عنوان خشونت سیاسی و تغییر اجتماعی بر نقش محرومیت در ایجاد خشونت سیاسی تأکید ورزیدند. در این مقاله آنان سعی کردند تا به شرح این ایده اساسی خود بپردازند که: شورش‌های سیاسی نتیجه نارضایتی اجتماعی است (فایرابند و همکاران، 1379: 60).برکوویتز معتقد است که پیش از اتخاذ یکی از اقسام رفتار گریز یا پرخاش از فرایندهای شناختی پیچیده کمک گرفته می‌شود. فرد به اسنادهای علی دست می‌یازد یعنی تلاش می‌کند عامل ایجاد کننده موفقیت ناخوشایند را تشخیص دهد و به دنبال آن رفتار می‌کند (بدار و همکاران، 232:1380).نظریه کارکرد گرایی یا دیدگاه نظم:دیدگاه کارکردگراها یا دیدگاه نظم، مبتنی بر تحلیل اندام‌وار یا نظام‌وار از جامعه است این دیدگاه اساساً محافظه کارانه و مخالف دگرگونی‌های سریع و شدید اجتماعی است. زیرا این نوع دگرگونی‌ها را سبب ایجاد نابسامانی و بی سازمانیدر نظام اجتماعی می‌دانند. از مهم‌ترین مفاهیم این دیدگاه مفاهیم نظام، کارکرد، تعادل، ارزش،و نهاد اجتماعی است (پناهی، 1389: 214-192).به عقیده آن‌ها نظام، واحدی است متشکل از اجزاء مختلف که بین آن‌ها رابطه متقابل نسبتاً پایداری وجود دارد که ساخت یا ساختار نظام نامیده می‌شود. که در نهایت به آن (نظام اجتماعی) گفته می‌شود. پس اگر اجزاء نظام اجتماعی را واحدها یا خرده نظام‌هایی مانند خانواده، آموزش، دین، سیاست و اقتصاد در نظر بگیریم، همه این اجزاء با یکدیگر تناسب و سازگاری نسبی دارند و در ارتباط متقابل با هم هستند و بر یکدیگر اثر می‌گذارند، و با هم یک کل یکپارچه (نظام اجتماعی) را می‌سازند.این دیدگاه مخالف دگرگونیهای سریع و خشونت‌آمیز است. از نظریه‌پردازان مهم این دیدگاه چالمرز جانسون و نیل اسملسر می‌باشند. جانسون بر این عقیده است که هرگونه ناهماهنگی بین ارزشها و محیط در نهایت خشونت اجتماعی را سبب می-شود. به عقیده جانسون ارزش‌ها و تقسیم کار 2 عامل مستقل در تعیین شرایط اجتماعی هستند و هرگاه ارزش-های اجتماعی و محیط یا ساختارهای اجتماعی با هم ناسازگاری جدی پیدا کنند، شرایط انقلابی (ناآرامی) در جامعه حاکم خواهد شد. او در نهایت منبع تغییر را برای بر هم خوردن تعادل بین ارزش‌ها و ساختارها و بروز ناآرامی‌های اجتماعی به شکل زیر مطرح می‌کند. اسملسر نیز نظریه‌پرداز انواع رفتار جمعی است که با استفاده از نظریه پارسونز به تشریح اجزاء کنش اجتماعی یعنی ارزش‌ها، هنجارها، بسیج انگیزه‌ها در کنش پرداخته و نظریه ارزش افزوده رفتار جمعی را ارائه کرده است .اسملسر معتقد است رفتار جمعی همانند سایر کنش‌های اجتماعی، چهار جزء دارد که باید مورد توجه قرار گیرند. او اجزاء کنش اجتماعی را شامل ارزش‌ها ، هنجارها ، بسیج انگیزه در کنش سازمان‌یافته وامکانات موقعیتی می داند (اسملسر، 1380: 40). اسملسر سپس به توضیح چهارجزء کنش و رابطه سلسله مراتبی آن‌ها اکتفا نکرده و به تشریح سازمان درونی هر کدام از اجزا پرداخته و سطوح مختلف و جزئی تر آن‌ها را در جهت تحلیل دقیق‌تر ساختار کنش اجتماعی توضیحمی‌دهد.او معتقد است رفتار جمعی می‌تواند در بردارنده این صفات باشد:1- نهادینه نشده باشد؛2- کنش جمعی باشد؛3- به منظور ایجاد تغییر در شرایط فشار باشد؛4- بر پایه بازسازی از عام به خاص جزیی از کنش باشد؛اسملسر در قالب منطق ارزش افزوده، مهم‌ترین عوامل تعیین کننده رفتار جمعی را به شرح شش عامل اصلی زیر بیان می‌دارد. از نظر او ما می‌توانیم هر یک از مراحل متوالی به عنوان "ارزش افزون شونده" به نتیجه کلی درک کنیم و در واقع هر مرحله شرط وقوع مراحل بعدی است (فرایند).1- شرایط مساعد ساختاری:از نظراسملسر شرایط مساعد ساختاری به آن شرایط کلی اجتماعی اطلاق می‌گردد که مشوق یا مانع شکل‌گیری انواع مختلف رفتار جمعی است. (اسملسر،1380: 20-17). به عبارتی تمامی شرایط کمی و کیفی جامعه از نظر اقتصادی، سیاسی و فرهنگی است که می‌تواند تسهیل کننده و بهترین محرک برای بروز ناآرامی اجتماعی باشد.2- فشار ساختاری:هراس‌های مالی زمانی بوجود می‌آیند که دارندگان سرمایه‌ها فکر کنند تهدید به ضرر یا نابودی مالــی شده‌اند. در حقیقت محرومیت واقعی یا پیش‌بینی شده اقتصادی جایگاه مهمی را در شروع طغیان‌های خصومت‌آمیز، جنبش-های اصلاحی، جنبش‌های انقلابی، و نیز فرقه‌های جدید مذهبی داراست. با توجه به شرایط مساعد ساختاری، فشار ساختاری می‌تواند در نتیجه نوع عملکرد مسئولین اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در عدم رسیدگی به موقع و پاسخگویی درست به نیازهای اجتماعی حادث شود.3- باورهای تعمیم یافته:پیش از آنکه کنش جمعی بتواند باعث بازسازی موقعیت به وجود آمده از سوی فشار ساختاری باشد، این موقعیت بایستی برای کنش‌گران بالقوه دارای معنا شود. این معنا در قالب عقیده تعمیم یافته تأمین می‌شود، عقیده‌ای که منبع فشار را معرفی می‌کند، ویژگی‌های معینی را به این منبع نسبت می‌دهد و عکس العمل‌های معینی را در قبال فشار ممکن یا مناسب معرفی می‌نماید.4- عوامل تسریع کننده:شرایط مساعد ساختاری، فشار و عقیده تعمیم یافته، حتی در صورت ترکیب، به خودی خود باعث نمی‌شوند که در زمان و مکانی معین رفتار جمعی خاص به وقوع بپیوندد و لذا عوامل تسریع‌کننده تمامی عوامل کمی و کیفی داخلی و خارجی هستند که قبل یا در طول زمان ناآرامی سبب بالابردن شدت هیجانات و احساسات و انسجام افراد حول یک خواسته مشترک می‌شود.5- بسیجمشارکت کنندگان برای کنش:پس از آنکه عوامل تعیین کننده اخیرالذکر مستقر گردیدند، تنها شرط ضروری که باقی می‌ماند آن است که گروه متأثر را به کنش دراندازیم. این نقطه آغاز هراس، نقطه شروع خصومت یا نقطه آغاز تحریک برای اصلاح یا انقلاب است. در این فرآیند بسیج‌ سازی و رفتار رهبران دینی بی‌اندازه حائز اهمیت است. پس بسیج مشارکت‌کنندگان تمامی عوامل مختلفی هستند که سبب تجمع، انسجام و وحدت فکر و عمل افراد حول یک محور و خواسته مشترک می‌شود.6- عملکرد کنترل اجتماعی:به ساده‌ترین بیان کنترل اجتماعی، مطالعه آن ضد تعیین کننده‌هایی است که از انباشت عوامل تعیین کننده اخیرالذکر به عمل آید. در آن وقفه ایجاد می‌نماید، باعث تغییر مسیر آن می‌شود و یا بر سر راه آن مانع تراشی می‌کند. برای تحلیل بهتر می‌توان کنترل‌های اجتماعی را به 2 نوع گسترده تقسیم نمود:(الف) کنترل‌های اجتماعی که شرایط مساعد ساختاری و فشار را به حداقل می‌رسانند، در معنای وسیع، این کنترل ها از وقوع یک مورد رفتار جمعی جلوگیری می‌کنند، زیرا به عوامل نامعینی حمله می‌برند (ب) کنترل‌های اجتماعی که صرفاً پس از آنکه یک مورد جمعی آغاز شد، به شکل‌گیری و تحقق می‌یابند، (بسیج می شوند) این دسته اخیر تعیین می‌کنند که یک مورد جمعی با چه سرعت، تا چه اندازه و در چه جهاتی بروز خواهد نمود(اسملسر، 1380: 24-21).شکل‌گیری و اقدامات عوامل کنترلی به واقع تابع عوامل زیر است:الف) قبل از وقوع از طریق عوامل خودی یا درونی یا مردمی مطلع می‌شوند (پیش‌بینی).ب) در ابتدای شکل‌گیری تجمع توسط عناصر خودی یا مردمی مطلع می‌شوند (پیشگیری).ج) پس از شکل‌گیری حرکت و حضور در جامعه از طریق عناصر خودی یا مردمی مطلع می‌شوند (پیگیری). در همین رابطه می‌توان در خصوص نوع عملکرد عوامل کنترل کننده به موارد زیر اشاره نمود:الف) آمادگی کامل. ب) آمادگی نسبی.ج)عدم آمادگی. که در این حالت‌ها عامل کنترل‌کننده و رفتار جمعی می تواند عکس العمل‌های متفاوتی را از خود بروز نمایید.جمع‌بندی چارچوب نظری:از شرح و توضیحات تئوری‌های فوق چنین استفاده می‌شود که هر یک نسبت به دیگری رویکردی متفاوت به جنبش‌های اجتماعی (ناآرامی‌های اجتماعی) داشته و هر تئوری برای تحلیل متمایزی از جنبش‌های اجتماعی (ناآرامی‌های اجتماعی) به‌کار می‌روند. آنچه مسلم است هر یک از رویکردها بر جنبه‌های خاصی از ناآرامی‌های اجتماعی تأکید دارند و از برخی جنبه‌های دیگر غافل مانده‌اند. لذا با توجه به تئوری‌های ذکر شده و ویژگی‌های خاص ناآرامی‌های اجتماعی ایران و تجارب چندین ساله نگارنده می‌توان چنین نتیجه‌گیری کرد که آنچه تاکنون درباره رویکردهای اصلی برای مطالعه جنبش‌های اجتماعی گفته شد و با توجه به نوع تحقیق ماکه بررسی جامعه شناختی واقعه 9/3/71 مشهد- 20/3/82 تهران و 1/3/85 تبریز می‌باشد، نتیجه می‌گیریم که نظریه ارزش افزوده نیل اسملسر مناسب‌ترین تئوری برای تبیین عوامل و چگونگی فرایند شکل‌گیری این ناآرامی‌های اجتماعی است. مدل نظری تحقیق:با توجه به چارچوبنظری مطرح شده، و با عنایت به زمینه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مورد نظر مدل نظری تحقیق به صورت زیر ارائه می‌گردد. فرضیه‌های اصلی تحقیق:1- شرایط مساعد و فشار ساختاری اقتصادی، سبب احساس نارضایتی جمعی اقتصادی و وقوع ناآرامی اجتماعی می شود.2- شرایط مساعد و فشار ساختاری سیاسی، سبب احساس نارضایتی جمعی سیاسی و وقوع ناآرامی اجتماعی می شود.3- شرایط مساعد و فشار ساختاری فرهنگی، سبب احساس نارضایتی جمعی فرهنگی و وقوع ناآرامی اجتماعی می شود.4- چگونگی وقوع عوامل تسریع کننده، در وقوع و کم و کیف ناآرامی‌های اجتماعی اثر می‌گذارد.5- عملکرد عوامل کنترل اجتماعی، در وقوع و کم و کیف ناآرامی‌های اجتماعی اثر می‌گذارد.روش شناسی تحقیق:تحقیق حاضر یک مطالعه موردی است که با روش اسنادی بصورت تحلیلی انجام می‌شود.جامعه آماری:جامعه آماری این تحقیق کلیه ناآرامی‌های مهم پس از انقلاب اسلامی تا کنون به شرح زیرمی باشد:مشهد 9/3/71 ، قزوین 11/5/73 ، تهران 18/4/78، خرم‌آباد 1/6/79، تهران 20/3/82،همدان 20/3/82 ، سمیرم 20/5/82 ، گناوه 3/6/83 ، اهواز 28/1/84 ، مهاباد 19/4/84 ، قم 28/10/84 ، تبریز 1/3/85 ، تهران 1388. روش نمونه گیری و حجم نمونه:ناآرامی‌های گزینش شدهبا روش هدفمند یا قضاوتی عبارتند از:1- مشهد 9/3/71 کوی طلاب، با رویکرد اقتصادی؛2- تهران 20/3/82 دانشگاه تهران، با رویکرد سیاسی؛3- تبریز1/3/85 با رویکرد فرهنگی، اجتماعی.تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای تحقیق:1- تعریف نظری و عملیاتیناآرامی اجتماعی:1-1-تعریف نظری: ناآرامی اجتماعی رفتار و تلاش جمعی است که ناپایدار و خودجوش بوده، واکنش‌های عاطفی شدیدی را بر می انگیزد، به سادگی قابل کنترل نمی‌باشند و به منظور بازتعریف و تغییر در هنجارها و نقش‌ها و امکانات انجام می شود (اسملسر، 1380: 16 و 5). که در این تحقیق 3 مورد از آن‌ها، شامل ناآرامی سال 71 مشهد، سال 82 تهران و سال 85 تبریز مورد بررسی قرار می‌گیرد.1-2-تعریف عملیاتی:در این تحقیق، ناآرامی‌های اجتماعی مورد مطالعه با 2 بعد، وضعیت مشارکت‌کنندگان و حجم خشونت سنجیده خواهد شد. مجموع نمرات هر ناآرامی از موارد ذکرشده معرف جایگاه (وضعیت) آن ناآرامی نسبت به ناآرامی‌های دیگر می‌باشد. در این تحقیق ضمن تعیین وضعیت هر مورد با جمع کل و درصدگیری نهایی وضعیت هر ناآرامی را با درجه (شدید- متوسط - ضعیف) نسبت به 2 ناآرامی دیگر تعیین خواهد شد.مولفه‌های مورد نظر، موارد زیر می‌باشند که از مطالعه انواع حرکت‌های جمعی بدست آمده است (پناهی، 1390: 35-30).مولفه‌های مورد نظر:1- تعداد روزهای ناآرام هر واقعه؛2- تعداد روزهای درگیری و تخریب هر واقعه؛3- تعداد تجمعات اعتراض‌آمیز هر واقعه؛4- تعداد تجمعات منجر به درگیری هر واقعه؛5- تعداد محله‌های درگیر (محله - خیابان) در هر واقعه؛6- تنوع اقشار شرکت‌کننده در درگیری در هر واقعه؛7- تعداد نفرات شرکت‌کننده در درگیری در هر واقعه؛8- تخریب اماکن دولتی (تعداد) در هر واقعه؛9- آتش زدن اماکن دولتی (تعداد) در هر واقعه؛10- تخریب اماکن غیردولتی (تعداد) در هر واقعه؛11- آتش زدن اماکن غیردولتی (تعداد) در هر واقعه؛12- تخریب خودروهای سواری (تعداد) در هر واقعه؛13- آتش زدن خودروهای سواری (تعداد) در هر واقعه؛14- تخریب و آتش زدن اتوبوس‌های عمومی (تعداد) در هر واقعه؛15- تخریب و آتش زدن موتورسیکلت دولتی (تعداد) در هر واقعه؛16- تخریب کیوسک‌های انتظامی پلیس (تعداد) در هر واقعه؛17- تخریب و آتش‌زدن پاسگاه پلیس (کلانتری) (تعداد) در هر واقعه؛18- غارت اموال پاسگاه پلیس (کلانتری) در هر واقعه؛19- سرقت اموال متفرقه (دولتی - غیردولتی) (تعداد) در هر واقعه؛20- تعداد مجروحان دولتی در هر واقعه؛21- تعداد مجروحان غیردولتی در هر واقعه؛22- تعداد کشته شده‌های غیردولتی در هر واقعه؛23- تعداد افراد دستگیرشده در هر واقعه؛24- تعداد شبکه‌های ماهواره‌ای فعال مخالف در هر واقعه؛25- تعداد روزهای فعالیت شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف در هر واقعه؛26- میزان ساعت فعالیت شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف (هرشبانه روز 16 ساعت) در هر واقعه؛27- تنوع شعارهای داده شده در هر واقعه.براساس یافته‌های فوق، 27 مولفه ذکر شده به 2 دسته، وضعیت مشارکت‌کنندگان و حجم خشونت تقسیم می-شود.وضعیت مشارکت‌کنندگان: به مجموعه عواملی که پس از بروز یک مشکل سبب انواع مختلفی از کنش جمعی عادی و آرام مثل اعتصاب، تظاهرات، بست نشستن و ... در محیط کار، کارخانه، معابر، مراکز علمی و غیره شده و به علت عدم تعامل و توافق با مسئولین شکل عوض کرده و پس از فراگیری وعلنی‌شدن موجب جلب توجه، تجمع بیشتر مردم و در نهایت حمایت مردم از آنان می‌گردد، وضعیت مشارکت‌کنندگان گفته می‌شود.برای محاسبه حجم این کنش جمعی و یا به عبارت دیگر محاسبه حجم مشارکت‌کنندگان که با مدت و دوام کنش (روز، ساعت)، نوع تجمع آنان (عادی و یا غیرعادی)، تعداد تقریبی شرکت‌کنندگان، توسعه جغرافیایی (محل اعتراض) و شعارهای داده شده رابطه دارد، از روش محاسبه معیار شدت و مدت و حجم شرکت کنندگان یا گسترش آن استفاده می‌کنند (پناهی، 1390: 33). بطور مثال برای محاسبه حجم مشارکت‌کنندگان (به هزار نفر)، مدت دوام کنش جمعی (به ساعت) و غیره استفاده کرده و با دادن ضریب به آن‌ها و حاصل جمع ضرایب شدت واقعه را بدست آورده و در نهایت با وقایع دیگر مقایسه می‌نماید. ما در این تحقیق برای محاسبه وضعیت مشارکت-کنندگان با الگوگیری از گزارش تحقیق، وقایع انقلاب اسلامی سال 1390 در تهران توسط آقای دکتر پناهی، برای هر یک از عناوین امتیازی را به شرح زیر در نظر گرفته‌ایم. 1- برای هر روز ناآرام (بدون درگیری و تخریب) 1 امتیاز در نظر گرفته و در تعداد روزهای ناآرام هر ناآرامی ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.2- برای هر روز ناآرام (درگیری و تخریب) 10 امتیاز در نظر گرفته و در تعداد روزهای ناآرام هر ناآرامی ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.3- برای هرتجمع (بدون درگیری و تخریب) 1 امتیاز در نظر گرفته و در تعداد تجمعات هر ناآرامی ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.4- برای هر تجمع غیرعادی (درگیری و تخریب) 10 امتیاز در نظر گرفته و در تعداد تجمعات هر ناآرامی ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.5- برای تعداد محله‌های محل درگیری تا 5 محله، 5 امتیاز تا 10 محله، 10 امتیاز و بیشتر 15 امتیاز در نظر گرفته و در تعداد محله‌های درگیری در هر ناآرامی ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.6- برای تنوع اقشار شرکت‌کننده شامل افراد عادی، کسبه، کارگر، دانشجو با گرایش‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی.تا 4 قشر، 3 امتیاز و بیشتر 15 امتیاز در نظر گرفته و در تعداد اقشار شرکت‌کننده ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.7- برای تعداد افراد شرکت‌کننده هر 1000 نفر 100 امتیاز در نظر گرفته شده و در تعداد کل افراد موثر در ناآرامیضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید. 8- برای شعارهای داده شده هر شعار. 1 امتیاز در نظر گرفته شده و در تعداد کل شعارهای داده شده در هر ناآرامی ضرب کرده تا امتیاز مربوط به هر ناآرامی بدست آید.9- برای شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف فعال، هر شبکه 10 امتیاز و برای هر روز فعالیت 20 امتیاز و برای هر ساعت فعالیت 1 امتیاز. در پایان برای تعیین وضعیت مشارکت کنندگان در هر یک از ناآرامی‌ها امتیازات مربوط به هر یک از ناآرامی‌ها را جمع نموده تا ضمن تعیین امتیاز کسب شده برای هر ناآرامی جایگاه آن را در مقایسه با 2 ناآرامی دیگر بدست آوریم.حجم خشونت:به مجموعه اقداماتی که پس از عدم رسیدن به توافق و تفاهم با مسئولین از سوی معترضین برای رسیدن به چیزی که حق خود می‌دانند و بصورت قهریو با درگیری، تخریب و آتش‌زدن اموال صورت می‌گیرد خشونت گفته می شود و شدت یا حجم آن در هر ناآرامی بستگی دارد با شدت انگیزه معترضین تخریب، آتش‌زدن، مجروح‌کردن و غارت اموال شخصی و دولتی و غیره قابل مشاهده بوده و با 3 عامل دامنه (میزان مشارکت)، شدت (میزان ویرانگری) و دوام (مدت زمانی که خشونت دوام می‌آورد) بستگی دارد (پناهی، 1390: 33).در این تحقیق برای تحقق این امر ابتدا 16 عنوان از عناوین 27 گانه در تعریف عملیاتی را برای تعیین نقش و میزان تأثیر هرعامل در ناآرامی های اجتماعی به آزمون و نظرخواهی (اخذ امتیاز) 5 نفر از مسئولین و صاحب‌ نظران در مدیریت کنترل ناآرامی‌های اجتماعی قرار داده و مدارک اخذ امتیاز را برای هر یک از عناوین عددی بین 1 تا 100 درنظرگرفته‌ایم که صاحب نظران با توجه به اهمیت، جایگاه و نقش تأثیرگذار هریک از عوامل در ناآرامی‌های مورد نظر، امتیازی را در نظر گرفته و برای آن عنوان ثبت می‌نمایند. درگام بعدی از جمع امتیازات اخذ شده برای هر عامل نمره میانگین آن را برای هر یک از عناوین محاسبه و برای تعیین حجم خشونت در هریک از ناآرامی‌ها، این امتیاز را در تعداد وقوع همان مورد در هر ناآرامی ضرب کرده و امتیاز نهایی برای هر مورد از عناوین 16 گانه را بدست خواهیم آورد. تا ضمن تعیین حجم خشونت درهر ناآرامی بتوانیم جایگاه آن را در مقایسه با 2 ناآرامی دیگر بدست آوریم. پس از بدست آوردن امتیازات داده شده برای وضعیت مشارکت‌کنندگان و حجم خشونت مربوط به هر یک از ناآرامی‌ها میانگین امتیازات بدست آمده برای تعیین جایگاه هر ناآرامی در رابطه با 2 ناآرامی دیگر، با درجه شدید، متوسط و یا ضعیف را مستند ارائه می‌گردد.2- تعریف نظری و عملیاتی شرایط مساعد ساختاری: 2-1- تعریف نظری: شرایط مساعد ساختاری علت اساسی ظهور جنبش‌های اجتماعی است که به معنی عدم توازن و تعادل در نظام-های اجتماعی و ساختارهای آن است. به عبارتی دیگر وضعیت ساختاری، وضعیتی است که در بالاترین مرتبه خود می تواند بروز نوعی خاص از رفتار جمعی را مجاز نماید (اسملسر، 1380: 21).2-2- تعریف عملیاتی: منظور از شرایط مساعد ساختاری از نظر عملیاتی یعنی تمامی شرایط کمی و کیفی حادث شده در بعد سیاسی، اقتصادی و فرهنگی که می‌تواند تسهیل کننده و بهترین محرک برای بروز ناآرامی در سطح شهرها، محله‌ها و جامعه باشد بطور مثال می‌توان:(1) از بروز بعضی نارسائی‌های اداری و مدیریتیو سیاست‌های اعمال شده در کوی طلاب از سوی شهرداری مشهد که منجر به بالارفتن هزینه‌های زندگی افراد محله و نابودی بخشی از سرمایه و دارایی‌های آنان شد، به عنوان شرایط مساعد ساختاری اقتصادی برای واقعه مشهد نام برد (قدس، 1371: 43). (2) از شرایط سیاسی حاکم بر جامعه و اختلاف‌نظرهای بین مسئولین در رابطه با مدیریت حاکم بر دانشگاه‌ها، مشکلات صنفی دانشجویان و بخصوص محوطه کوی و در نهایت خصوصی‌سازی دانشگاه‌ها، به عنوان شرایط مساعد ساختاری سیاسی برای واقعه تهران می‌توان درنظر گرفت (مجید، 1389: 119-118).(3) در رابطه با واقعه تبریز می‌توان از شرایط خاص حاکم بر جامعه آذری زبانان مثل برخی اختلاف‌نظرها در رابطه با سوابق سیاسی حاکم بر منطقه،وجود بالقوه برخی گروه‌ها و جریان‌های قومی، و ناسیونالیستی به عنوانشرایط مساعد ساختاری نام برد (تبریز، 1385: 24 و 25 و 47).3- تعریف نظری و عملیاتیفشار ساختاری: 3-1- تعریف نظری: فشار ساختاری، به معنای ناسازگاری بین ارزش‌ها و رفتارهای بالفعل جامعه و عناصر گژ کارکردی می‌باشد، زیرا در کانون‌های فشار ساختاری دسته‌ای از تعیین کننده‌ها قرار دارند که ممکن است به تولید دسته ای از موارد جمعی منجر شود. برای ظهور یک و یا چند نوع رفتار جمعی لازم است که نوعی فشار ساختاری حضور داشته باشد. اینکه چه نوع یا چه انواعی از فشار لازم است وجود داشته باشد، بستگی به انباشت فزاینده سایر تعیین کننده‌ها در فرایند ارزش افزوده دارد (اسملسر، 1380: 74 و 71 و 22).3-2- تعریف عملیاتی:فشار ساختاری زمانی مفهوم کاربردی به خود می‌گیرد که مشکلات ناشی از ناسازگاری بین ارزش‌ها و رفتارهای بالفعل اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در جامعه بروز کرده و طی مراحل خاصی در سطح گسترده‌ای به اذهان،افکار و حتی افعال مردم وارد شده باشد. چنین شرایطی زمانی حادث می‌شود کهمدیران حاکم در بخش‌های محلی و منطقه‌ای در برابر مسائل و مشکلات به پیش آمده بی‌توجه یا ناتوان بوده و ضمن عدم پاسخگویی درست و رفع مشکلات حادث شده از مقامات بالاتر به راستی و درستی کمک نگرفته،بگونه‌ای که مشکل هر روز پیچیده‌تر شده و زمینه‌ساز بروز نارضایتی، اعتراض و ناآرامی اجتماعی مردم می‌گردد. در چنین شرایطی فشار ساختاری حادث شده ابتدا در سطح پایین اجزاء جامعه وارد و روند نفوذ خود را تا جایی که این حلقه‌ها به هم پیوسته و تشکیل یک کل قابل توجه از ناراضی‌ها را شکل دهد. در این پژوهش متغیر مذکور در قالب مولفه‌های زیر (که بر مبنای پرسش‌های صورت گرفته از چند مسئول مستقیم زمان حادثه صورت گرفته) سنجیده خواهد شد.- سوء مدیریت محلی در رابطه با مشکلات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی پیش آمده از نظر مردم، 10 امتیاز. - عدم رسیدگی به موقع و رفع مشکلات در زمان مناسب. 10 امتیاز.- عدم احساس وظیفه در قبال مشکل پیش آمده از سوی مسئولین محلی، 10 امتیاز.- عدم پاسخگویی و برخورد مناسب و اخلاقی با مراجعین، 10 امتیاز (ردیف 2 و4 جدول شماره (4-35).تذکر: در این تحقیق 3 رویکرد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نقش اصلی را داشته و 3 ناآرامی مورد نظر نیز بر همین اساس انتخاب شده‌اند.ناکارآمدی اقتصادی:ناکارآمدی اقتصادی، ایجاد بی‌نظمی در اجزاء و بخش‌های اقتصادی جامعه است، بگونه‌ای که افراد احساس ناامنی نسبت به فعالیت‌های اقتصادی خود و تأمین لوازم و امکانات اساسی مورد نیاز خود بنماید (نگارنده). در این تحقیق منظور از ناکارآمدی اقتصادی بررسی و مطالعه عکس‌العمل‌های گروه‌های کارگری، قشرهای کم درآمد و جمعیت های حاشیه نشینی است که در برابر نارسائی‌های مدیریتی دچار مشکلات اقتصادی، تأمین مسکن و دیگر نیازمندی‌های اساسی گردیده و پس از آنکه با بی‌اعتنایی و بی‌توجهی و عدم کارآیی مسئولین مربوطه مواجه می-شوند به جهت احقاق حق مورد نظر خود دست به اعتراض و ایجاد ناآرامی اجتماعی می‌زنند که در این تحقیق ناآرامی مورخ 9/3/71 کوی طلاب مشهد به عنوان نماد اصلی این امر مطرح می‌گردد (ریسمانچیان، 1371: 18-17).نارضایتی سیاسی:سیاست، علمی است که همه شکل‌های رابطه‌های قدرت را در زمان و مکان‌های گوناگون بررسی می‌نماید و جهت و چگونگی اعمال این قدرت را می‌نمایاند. هسته بنیادی این تعریف بر پایه این واقعیت استوار است که آنچه را همگان سیاست می‌نامند و می‌دانند، سیماهای گوناگون روابط قدرت در جوامع بشری است (عبدالحمید ابوالحمد، 1380: 29). نارضایتی سیاسی منظور ناخشنودی و دگراندیشی از وضع موجود سیاسی می‌باشد (آقا بخشی و دیگران، 1383: 193). در این تحقیق منظور از نارضایتی سیاسی بررسی و مطالعه فعالیت‌های سیاسی گروه‌های مختلف در قالب مطالبات دانشجویی، صنفی و قومی است که در این تحقیق بروز نارضایتی سیاسی در اعتراض به خصوصی سازی دانشگاه‌ها و سالگرد واقعه 18 تیرماه 1378 در سال 1382 تهران می‌باشد (جانثاری، 1388: 84).نگرش‌های خرده فرهنگی:خرده فرهنگ به باورها- هنجارها و آداب و رسوم رایج در میان گروهی از مردم گفته می‌شود که با باورها، هنجارها و آداب و رسوم متداول و رایج در کل جامعه تفاوت دارد. به عبارت دیگر، مفهوم خرده فرهنگ اشاره بر الگوهای فرهنگی دارد که بخشی از جامعه را از کل آن جدا می‌کند. (عضدانلو، 1386 :61). در این تحقیق منظور از نگرش‌های خرده فرهنگی بررسی و مطالعه عکس‌العمل و اعتراضات قومی، نژادی آذری زبانان ایران در برابر متن چاپ شده روزنامه ایران می‌باشدکه شهر تبریز به عنوان نماد اصلی حمایت از این خرده فرهنگ قومی محلی مطرح می‌گردد (تبریز، 1385: 24).4- تعریف نظری و عملیاتی تبلور یک عقیده تعمیم یافته: 4-1- تعریف نظری: عقیده عمومی عقیده‌ای است که منبع فشار معرفی می‌کند، ویژگی معینی را به این منبع نسبت می دهد، عکس العمل‌های معینی را در قبال فشار ممکن یا مناسب معرفی می‌نماید (اسملسر، 1380: 22). عقیده عمومی به نارضایتی جمعی شکل و جهت می‌دهد و پیش از آنکه کنش جمعی بتواند باعث بازسازی موقعیت به وجود آمده از سوی فشار ساختاری شود، این موقعیت بایستی برای کنش‌گران بالقوه معنادار شود. این معنا در قالب عقیده تعمیم یافته تأمین می‌شود. عقیده‌ای که منبع فشار را معرفی می‌کند، ویژگی‌های معینی را به این منبع نسبت می‌دهد، و عکس‌العمل‌های معینی را در قبال فشار ممکن یا مناسب معرفی می‌نماید (اسملسر، 1380: 22). 4-2- تعریف عملیاتی: باید توجه داشت که تحقق یک عقیده تعمیم‌یافته زمانی محقق می‌شود که جمعی از مردم به این باور برسند که مسائل پیش آمده تا حدی، عمدی و یا از سوی سیستم حکومتی نادیده گرفته می‌شود که در چنین شرایطی تصور بر این است که به جهت رفت مشکل حادث شده هیچ راهی جز اعلام نارضایتی، مخالفت و در نهایت درگیری وجود ندارد. لذا ما در این پژوهش متغیر مذکور را در قالب احساس نارضایتی داشتن در برابر شاخص هایی مانند، عدم انجام وظایف محوله از سوی مسئولین، شامل عدم احساس وظیفه در خصوص مشکل پیش آمده، عدم پاسخگویی به موقع به مراجعین، عدم رسیدگی به موقع مشکل پیش آمده، بی‌توجهی و بی‌احترامی به مراجعین، احساس تبعیض، نارضایتی از وضع موجود، با امتیازات پیش‌بینی شده به شرح زیر مدنظر قرار می‌دهیم:1- اعتقاد و تصور افراد مبنی بر عدم احساس وظیفه مسئولین در خصوص مشکل پیش آمده، 10 امتیاز.2- اعتقاد و تصور افراد مبنی بر، عدم پاسخگویی به موقع به مراجعین، 10 امتیاز .3- اعتقاد و تصور افراد مبنی بر، عدم رسیدگی به موقع مشکل پیش آمده، 10 امتیاز. 4- اعتقاد و تصور افراد مبنی بر، بی‌توجهی و بی‌احترامی به مراجعین، 10 امتیاز.5- اعتقاد و تصور افراد مبنی بر، احساس تبعیض از سوی مردم (مراجعین)، 10 امتیاز.6- تحریک رسانه‌های جمعی داخلی قبل از درگیری، (10 امتیاز × تعداد رسانه‌ها × تعداد روزهای چاپ).7- تحریک احزاب و گروه‌های سیاسی و ناراضیان، هر کدام 10 امتیاز8- تحریک شبکه‌های ماهواره‌ای مخالف، (10 امتیاز × تعداد شبکه × تعداد روزهای فعالیت).5- تعریف نظری و عملیاتی عوامل تسریع‌کننده:5-1- تعریف نظری: شرایط مساعد ساختاری و عقیده تعمیم‌یافته، حتی در صورت ترکیب، به خودی خود نمی‌توانند باعث شوند که در زمان و مکانی معین رفتار جمعی خاصی به وقوع بپیوندند. بلکه همیشه یک واقعه شدید و ناگهانی است که بروز خشونت را تسریع (یا تشدید) می‌کند (اسملسر، 1380: 23). پس می‌توان گفت عوامل تسریع کننده، واقعه شدید و ناگهانی است که بروز خشونت را تسریع می‌کند، محتوای انضمامی و فوری‌ای‌ را در اختیار عقاید تعمیم یافته قرار می‌دهد، زمینه‌ای انضمامی را فراهم می‌آورد تا کنش جمعی بتواند بدان سو هدایت شود (همان منبع). به عبارتی دیگر باید گفت که در شرایطی که جامعه آبستن حوادث است برای بروز ناآرامی یا تشدید حادثه اتفاق افتاده، کافی است یک واقعه ناگهانی مثل تحریک گروه‌های قومی، نژادی، یا تخریب اماکن یا ضرب و شتم یک نفر و یا یک اظهار نظر یا تصمیم سیاسی نادرست یا نابجا، تمامی آن چیزی باشد که برای بروز یک ناآرامی اجتماعی لازم است فراهم نماید.5-2- تعریف عملیاتی: در این پژوهش متغیر مذکور در قالب شاخص‌هایی مانند، بروز یک حادثه یا خبری ناگهانی که سبب تحریک افراد در تقویت روحیه پرخاشگری و انتقام‌جویی گردد، سنجش و به شرح زیر اندازه‌گیری خواهد شد (ریسمانچیان، 1371: 3). (جانثاری، 1388: 84).1- بروز یک حادثه یا خبرناگهانی قبل یا حین حادثه، 10 امتیاز (تبریز، 1385: 24).2- عوامل محرک و شدید‌کننده داخلیو خارجی در تقویت روحیه پرخاشگری و انتقام‌جویی، هرکدام 10 امتیاز.6- تعریف نظری و عملیاتی بسیج مشارکت‌کنندگان:6-1- تعریف نظری: گروهی از مردم که شرایط ساختاری مشابهی داشته و به باور عمومی خاصی رسیده‌اند و در اثر وقوع عامل تسریع کننده‌ای به کنش جمعی دست زده‌اند، که می‌تواند نقطه آغاز شورش، هراس، خصومت، اصلاح و انقلاب باشد. تنها شرط ضروری برای شکل‌گیری یک تظاهرات اعتراض آمیز یا ناآرامی اجتماعی به کنش انداختن گروه متأثر است. این آغاز شروع یک شورش خشونت‌آمیز است (اسملسر، 1380: 23). 6-2- تعریف عملیاتی: در این پژوهش متغیر مذکور در قالب شاخص‌هایی مانند، تجمع افراد در نقطه‌ای خاص، دعوت افرادی از گروه برای تجمع، و دادن شعارهایی برای اعلام اهداف جمعی گروه با کمک گرفتن از شخصیت‌های سیاسی،اجتماعی، فرهنگی وکاریزما، اشخاص خسارت دیده و ناراضی‌ها از شرایط پیش‌آمده، رسانه‌های جمعی، احزاب و گروه‌ها و شبکه‌های ماهواره‌ای خارجی. مورد سنجش قرار گرفته و به شرح زیر اندازه‌گیری خواهند شد (تبریز، 1385:17 و 26).1- تحریک افراد، توسط اشخاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با تأیید و یا حضور خود در صحنه به منظور دعوت افراد به تجمع، هر کدام 10 امتیاز.2- تحریک و مدیریت در صحنه توسط افراد خسارت دیده (اقتصادی، سیاسی، فرهنگی). به منظور تجمع افراد، هر کدام 10 امتیاز.3- تحریک و مدیریت در صحنه توسط اشخاص ناراضی از وضع موجود با دادن شعارهای جمعی، 10 امتیاز.4- تحریک رسانه‌های جمعی داخلی قبل از درگیری، 10 امتیاز. 5- تحریک احزاب و گروه‌های سیاسی و ناراضی‌های سیاسی، هر کدام 10 امتیاز.6- تحریک شبکه های ماهواره ای مخالف، 10 امتیاز.7- تعریف نظری و عملیاتیعملکرد کنترل اجتماعی:7-1- تعریف نظری:کنترل اجتماعی، مطالعه عواملی است که مانع از تجمع یا اقدامات خشونت‌آمیز و گسترش آن‌ها می‌شود ودر آن وقفه ایجاد می‌نماید، باعث تغییر آن می‌شود و یا بر سر راه آن مانع تراشی می کند (اسملسر، 1380: 21).7-2- تعریف عملیاتی:در این پژوهش، متغیر مذکور در قالب شاخص‌هایی همچون، عملکرد عناصر سیاسی، امنیتی، انتظامی در کنترل ناآرامی، عملکرد نیروهای مردمی در کنترل ناآرامی، سنجش و به شرح زیر اندازه‌گیری می‌شود (ریسمانچیان، 1371: 19).- بروز شرایط ناشی از تجربه موفق در تخریب اموال و اماکن، 10 امتیاز. - عدم حضور به موقع و موثر عوامل بازدارنده (انتظامی، مردمی)، هرکدام 10 امتیاز.- حضور به موقع و عملکرد مناسب عناصر انتظامی در کنترل و کاهش ناآرامی، 10 امتیاز.- حضور به موقع و عملکرد مناسب عناصر مردمی در کنترل و کاهش ناآرامی، 10 امتیاز.- حضور به موقع و عملکرد مناسب عناصر اطلاعاتی در کنترل و کاهش ناآرامی، 10 امتیاز.- حضور به موقع و عملکردمناسب عناصر سیاسی، در کنترل و کاهش ناآرامی، 10 امتیاز. گردآوری داده‌ها:این داده‌ها به 2 شکل شامل داده‌های اسنادی و مجموعه اطلاعاتی که از طریق تاریخ شفاهی (مصاحبه) و از صاحب‌نظران و مدیران حاضر در صحنه بدست آمده است. در رابطه با این تحقیق می توان گفت، با توجه به اینکه ما از اسناد و مدارک دست اول و یا نزدیک به اصل استفاده شده است و از مدیرانو مسئولین وقت بهره گرفته شده است که می توان ادعا کرد که روایی و پایایی این تحقیق در سطح مطلوب خود خواهد بود.یافته‌های تحقیق:1-

در این پژوهش به تحلیل محتوای مقالات دایره‌المعارف پزشکی اسلام و ایران پرداخته شده است. این پژوهش از نوع کاربردی است و روش انجام آن تحلیل محتوا می‌باشد. جامعه آماری این پژوهش شامل تنها جلد منتشر شده دایره‌المعارف پزشکی اسلام و ایران (جلد اول) است که حاوی 389 مقاله می‌باشد و به علت محدود بودن جلدهای منتشر شده دایره‌المعارف، در این پژوهش نمونه‌گیری انجام نشد و کلیه مقالات جلد 1 مورد بررسی قرار گرفت. برای گردآوری داده‌ها مقالات مورد مطالعه قرار گرفت و داده‌های مورد نیاز در سیاهه کنترلی که براساس سؤالات اساسی پژوهش تنظیم شده بود، درج گردید. نتایج حاصل از این بررسی به شرح زیر ارائه می‌گردد: مطالعه وضعیت پدیدآورندگان مقالات دایره‌المعارف نشان داد که اکثر آن‌ها (43/75%) دارای مدرک کارشناسی ارشد می‌باشند و زنان (52/34%) بیش از مردان (47/66%) در تولید مقالات مشارکت داشته‌اند. همچنین بیشتر پدیدآورندگان (92/19%) دارای ملیت ایرانی هستند.مطالعه وضعیت مقالات دایره‌المعارف نشان داد که از 389 مقاله مورد بررسی، 370 مقاله (95/12%) تألیف و 19 مقاله (4/88%) ترجمه بوده است؛ از این بین، 219 مقاله (56/3%) به موضوع اعلام و اشخاص، 106 مقاله (27/25%) به موضوع مباحث خاص، 41 مقاله (10/54%) به موضوع کتاب‌ها و تألیفات، 15 مقاله (3/85%) به موضوع کلیات و 8 مقاله (2/06%) به مباحث متفرقه تعلق دارند. هر مقاله به طور میانگین 2.64 صفحه از دایره‌المعارف را شامل می‌شود و در هر مقاله به طور متوسط 16.58 استناد به کار رفته است. همچنین، از بین مقالات مورد بررسی تنها در 93 مقاله مجموعاً 106 تصویر به کار رفته است و 296 مقاله فاقد تصویر می‌باشند.بررسی وضعیت استنادهای به کار رفته در مقالات دایره‌المعارف نشان داد که از کل 6451 استناد موجود در جلد 1، بیشترین استنادات (98/66%) به زبان غیرفارسی صورت گرفته است و تنها 23/02% از استنادات به زبان فارسی می‌باشد و به طور کلی، زبان عربی با 49/31% بالاترین میزان استنادها را به خود اختصاص داده است. در بررسی تاریخ انتشار استنادات مشخص شد که بیشترین استنادها (54/15%) دارای تاریخ انتشار میلادی هستند و پس از آن به ترتیب تاریخ هجری شمسی (36/8%) و هجری قمری (4/84%) وجود دارند. بررسی‌ها نشان داد پربسامدترین پدیدآورندگان مورد استناد در مقالات، ابن‌ابی‌اصیبعه با فراوانی 128 و پربسامدترین منابع مورد استناد کتاب عیون الانباء فی طبقات الاطباء (به زبان عربی) اثر ابن‌ابی‌اصیبعه با فراوانی 123 می‌باشد.همچنین هیچ رابطه معناداری بین تعداد استنادها و ملیت نویسندگان مقالات یافت نشد؛ درحالی که مشخص شد بین زمان نشر و تعداد دفعات استناد، رابطه معنادار و مستقیم وجود دارد.

پژوهش حاضر با عنوان بررسی تطبیقی مبانی خرد سیاسی در آیین مزدایی و اسلام شیعی را با ذکر کلیات و امهات تحقیق شروع نمودیم، سوال اصلی پیرامون وجود افتراقات و اشتراکات این دو آیین بوده و در جواب آن فرضیه ای را مطرح کردیم، که براین اساس اشتراکات بسیار بیشتر از افتراقات می باشد. برای سنجش فرضیه ابتدا سوالات سه گانه فرعیبر اساس سه مبنای هستی، انسان و معرفت شناسی بود را طرح نموده و در جواب آنها سه فرضیه بیان داشتیم: در مبانی هستی شناسی، فقط در استقلال خیر از شر که مورد اعتقاد مزدائیان است، با شیعیان اختلاف نظر وجود دارد، اما در دیگر مبانی اختلافی مشاهده نمی گردد. برای سنجش فرضیه های فرعی آنها را در سه فصل مجزا مورد بررسی قرار داده، اما قبل از اینکار به چارچوب مفهومی پرداخته و شاخصهایی را برای بررسی تطبیقی استخراج نمودیم.ابتدا تعاریفی از مفاهیم بحث بیان شد و سپس قالب اندیشه در معنای عام خود را برای نوع تفکر در آیین مزدایی و اسلام شیعی به علت عام بودن برگزیدیم. هر اندیشه دارای مبانی خاص خویش می باشد، لذا در ادامه فصل چارچوب مفهومی به تعاریف و توضیحاتی پیرامون این مبانی پرداختیم. اولین مبنا، هستی شناسی می باشد که در آن به مبدأ، نوع، کیفیت، اهداف و سرانجام هستی پرداخته می شود. در مبنای انسان شناسی، به آفرینش، خصوصیات و کیفیت وجود آدمی و رابطه او با همنوعانش پرداخته می شود، مسائلی مانند دوگانگی وجود انسان، انسان های شایسته رهبری، برابری میان آنها از این فصل به عنوان شاخص استخراج شده است. در باب معرفت شناسی نیز موضوع، امکان، راههای کسب معرفت توسط انسان و پیروی از انسان کامل مطالبی بصورت نظری آمده است؛ که از این مبانی سه گانه شاخصهایی برای تحقیق در ادامه کار استخراج گردیده است.در فصل دوم 7 شاخص هستی شناسی را مورد بررسی تطبیقی در آیین مزدایی و اسلام شیعی قرار دادیم، این دو آیین در شاخصهای اعتقاد به نبرد خیر وشر که به تقابل دوست و دشمن در سیاست می انجامد، دوگانگی مادی و غیرمادی بودن هستی که به مشروعیت آنجهانی منجر می گردد، نظم که حفظ آن وظیفه حاکم است، سلسله مراتب در هستی که نمودش در نظام طبقاتی می باشد و اعتقاد به سرانجام این و آن جهانی هستی که با ظهور منجیان همراه است، با یکدیگر دارای اشتراک کلی بودند. اما در اعتقاد مزدائیان به وجود دو آفریننده مستقل از یکدیگر در آفرینش خیر و شر، شیعه به راهی دیگر می رود و به یک خدای واحد می رسد که همه اعم از خیر و شر بدست او آفریده شده است و این افتراق باعث تأیید فرضیه فرعی این فصل می شود. در فصل انسان شناسی 8 شاخص مورد بررسی قرار گرفته است که در نزد هر دو آیین انسانها دارای سلسله مراتبی بر اساس عدالت هستند که حاکم در رأس آن قرار دارد، زیرا هر کس با توجه مسئولیتی که در هستی دارد، در جایگاهی مشخص قرار می گیرد و به انجام خویشکاری می پردازد. وجود انسانهایی نخبه و برگزیده از دیگر اشتراکات موجود است، که بر اساس آن عده ای به عنوان راهنمایان در بین مردم زندگی می کنند و به واسطه داشتن مقام دینی به اقتدار سیاسی و اجتماعی می رسند؛ حاکم خود انسانی برگزیده است که خداوند او را برای حکومت بر انسانها معین داشته است، در آیین مزدایی حاکم فقط شاه آرمانی است، اما در اسلام به پیامبر، امام، فقیه و پادشاه عادل به عنوان حاکم اشاره شده است. در آخر اعتقاد مشترکی به وجود یک منجی در آخرالزمان وجود دارد که او پایان دهنده همه شرور است و جامعه را به عدالت و رستگاری می رساند. بر این اساس فقط شاهد اشتراک در کلیات هستیم و فرضیه دوم فرعی هم تأیید می گردد.فصل آخر به معرفت شناسی اختصاص داده شده و در آن ضمن اشاره به سه قالب فلسفه، فقه و کلام؛ بیان گردیده که خداوند موضوع شناخت می باشد، شناختی که باید با عمل توأم و دارای واسطه هایی همچون امام به عنوان حاکم سیاسی در تشیع و ایزد فرمانروا در آیین مزدایی باشد. که وجود همین افراد باعث امکان پذیر بودن معرفت می شود. راههای کسب معرفت خرد، تجربه، ایمان و وحی که قابل گنجانده شدن در قالبهای سه گانه است، می باشد، که هر کس بیشتر از این راهها به معرفت دست یابد، در جامعه دارای قرب و مقام خاصی می گردد. چنانچه امام و علما به واسطه دارا بودن از معرفت به راهنمای جامعه و سرپرستی آن می رسند و در کنار دیگران چون پیامبر الهی که بر او وحی نازل می شود و به صورت متون مقدس در تاریخ ماندگار گردیده، انسان های کاملی محسوب شده که همگان باید از آنها تبعیت نمایند. با تأیید فرضیه این فصل، به تأیید فرضیه اصلی تحقیق می رسیم که طی آن اشتراکات بیش از افتراقات است و عمده عدم توافق هم در دو بن انگاری مزدایی می باشد، چیزی که در شیعه مورد قبول نیست.

تقلید، اصطلاحی فقهی در اسلام به معنای پیروی شخص مکلَّف از مجتهد در احکام عملی دین است. همواره و در هر عصری انسان‌هایی هستند که قادر به استنباط احکام شرعی از ادله و منابعش نیستند در مقابل علم یقینی دارند که تکالیفی بر عهده‌شان هست که باید با ادای آن‌ها ذمه‌ی خود را بری نمایند. بنابراین از زمان حضور پیامبر و در تمام دوره‌های پس از ایشان سیره متداول همان رجوع عامی به عالم بوده که همان تقلید است. در حضور معصوم شکل روایی داشته، فقها برای بیان احکام از قرآن و سنت و تنها در محدوده نصوص فتوا صادر می‌نمودند اما از زمان غیبت با توجه به عدم حضور معصوم و نیز گسترش و پیچیدگی مسائل مستحدثه نیاز به استنباط مسائل بیش از پیش حس شد بنابرین اصول و استنباطات اصولی در صحنه وارد شدند و تقلید اصطلاحی شکل گرفت. در مقابلکسانی هستند که تقلید در احکام را نپذیرفته و اجتهاد را برایافراد واجب می‌دانند. در این پژوهش به تفصیل مراحل پیدایش و شکل‌گیری مسئله تقلید در طی دوره‌های فقه اسلامی و همچنین سیر تاریخی مسائل فرعی تقلید بیان شده است. هدف از این پژوهش‌ بررسی تقلید و تکامل آن از صدر اسلام تا عصر حاضر و لزوم عقلی آن در تمام دوره‌ها همچنین بررسی تحول مسئله تقلید همگام با تحول نگرش به اجتهاد و مقتضیات زمان در دوره‌های مختلف جامعه اسلامی و نیز بیان دیدگاه‌های تقلید و بررسی دلایل آن‌ها در طول تاریخ اسلام است. تحقیق با روش کتابخانه‌ای و مطالعه کتب و آثار فقهی روایی انجام شده است.

‫در پاياننامه حاضر، ابتدا به پايهگذاران تفسير قرآن و روش تفسيرى اهل بيت و مفسران شيعه اشاره شده است و سپس تنوع تفاسير شيعى، مهمترين آن تفاسير تا عصر فيض كاشانى، تفاسير معروف در عصر فيض كاشانى، استادان و شاگردان او، و نظر علما درباره وى، مراتب علمى و تحولات فكرى، تأليفات و آثار علمى او در زمينههاى تفسير قرآن، حديث و اصول دين، و اعتقادات وى در زمينه فقه و اصول، فلسفه و شعر آورده شده است. در پايان تفسير صافى مورد بررسى قرار گرفته و ويژگيهاى اين تفسير و نقد آن مطرح شده است.

مسأله ی فرجام شناسی و معاد اندیشی از مباحث مهم و عمیق اعتقادی است که در آثار بزرگ ادبی نیز موضوعی قابل توجه و درخور است و سبب ایجاد آثار و جستارهای مختلف در قالب ها و رویکردهای گوناگون شده است. بر همین اساس در این پژوهش پیش رو به بررسی غزلیات حافظ و سلمان ساوجی از شعرای بزرگ و نامی قرن هشتم که غزلیات قابل توجهی دارند و در آنها می توان موضوعات شعری مختلفی یافت، پرداخته شده است. در این تحقیق با روش مطالعه و فیش برداری، بازتاب تفکر فرجام‌شناسی در تمامی غزلیات هر دو شاعر مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و در پایان ابیات مربوط به فرجام‌شناسی استخراج شده و در یک تقسیم بندی پنجگانه گنجانده شده و ذیل هر بیت توضیحات مربوطه آورده شده است. حافظ و سلمان ساوجی، اعتقاد راسخ و راستین به فرجام و جهان و زندگی پس از مرگ دارند و به شیوه‌ها و انگیزه‌های مختلف از آن سخن به میان آورده‌اند.

‫آزادي سياسي و اجتماعي، از حقوق طبيعي انسان است که به‌موجب آن افراد مي‌توانند در سرنوشت خود دخالت نمايند و داراي حق حاکميت باشند. در منطق اسلام که خود، دين آزادي‌خواهي است، انسان موجودي مختار و آزاد معرفي شده است. اين رساله با روش توصيفي تحليلي، و با تأکيد بر انديشه سياسي و اجتماعي شهيد مطهري، به تبيين آزادي از ديدگاه اسلام پرداخته است. ماهيت آزادي در انديشه استاد مطهري هم مي‌تواند حق باشد، و هم تکليف؛ و کسي حق سلب آن را ندارد. اسلام بشر را براي تعيين سرنوشت سياسي خود آزاد گذاشته، و گروه‌هاي سياسي، در صورت عدم مغايرت با دين آزاد هستند، زيرا فقدان آزادي مردم، رشد اجتماعي آنان را سلب مي‌کند. آزادي بيان، قلم و تفکر در اسلام مورد تأييد قرار گرفته است، مگر اين‌که بر خلاف مصالح اسلام و جامعه اسلامي باشد. علي(ع) نه‌تنها دهان را نمي‌دوخت و حق انتقاد را سلب نمي‌کرد، بلکه دعوت به انتقاد هم مي‌کرد. آزادي سياسي اجتماعي در اسلام، داراي مباني هستي‌شناختي، انسان‌شناختي، معرفت‌شناختي و حقوقي و اخلاقي است؛ عقل، اراده و اختيار، فطرت، حق طبيعي الهي انسان از زندگي، مساوات و برابري ذاتي از جمله اين مباني است که بر اساس آن، مي‌توان آزادي سياسي و اجتماعي را استنتاج و توجيه کرد. آزادي سياسي اجتماعي از ديدگاه اسلام داراي حدودي است که برگرفته از مباني نظري است. عامل اصلي محدوديت آزادي انسان، مبدأ هستي‌بخش است که تنها مرجع تعيين حدود آزادي است. حق الهي، مطابقت آزادي‌ها با ضوابط عقلي و مصالح فردي، اجتماعي و حقوق ديگران، قوانين اجتماعي و موازين اخلاقي از مهم‌ترين محدوديت‌هاي آزادي سياسي و اجتماعي محسوب مي‌شود، که قلمرو فرد در برابر حکومت و دولت، جامعه، خود و ديگران را نيز بايد بدان افزود. آزادي و حق انتخاب‌شدن، حق رأي و تعيين سرنوشت، حق انتخاب حاکم، آزادي احزاب، تفکر، بيان و قلم از اين مصاديق به‌شمار مي‌رود.